Zęby

Czaszka hipopotama z widocznym uzębieniem
ludzkie zęby

Zęby (łac. dentes) – złożone, twarde narządy występujące u większości kręgowców, z wyjątkiem współczesnych ptaków, żółwi, ropuch oraz niektórych ssaków. Stanowią element układu trawienia. Znajdują się w jamie ustnej. Służą do chwytania i zabijania ofiary oraz rozdrabniania pożywienia, a ponadto u wielu gatunków zwierząt również do obrony, przenoszenia młodych, czyszczenia futra (usuwania pasożytów skórnych). Zęby są zróżnicowane pod względem budowy, kształtu, liczby oraz pełnionych funkcji. Nauka zajmująca się budową, rozwojem, fizjologią i patologią zębów to odontologia. Odontogeneza jest procesem rozwoju zębów[1][2]. Zespół wszystkich zębów występujących u jednego osobnika nazywany jest uzębieniem.

Ryby

Zęby ryb
Tanche-tautogue-dents.jpg
Megalodon tooth ruler.jpg
Zęby żarłacza śledziowego

Kręgouste mają zęby rogowe. U ryb chrzęstnoszkieletowych pochodzą od łusek plakoidalnych. Roślinożerne nie posiadają zębów. Drapieżne mają zęby na szczękach i na podniebieniu w postaci ostrych, stożkowych, o piłowatych krawędziach[2], pochylonych doogonowo tworów. Niekiedy połączone są z kością więzadłami[2]. Mogą występować w postaci płaskich płytek jeśli ryba żywi się skorupiakami lub mięczakami[2]. U karpiokształtnych występują zęby gardłowe. Jedynym rodzajem ryb, u których wykształciły się zęby jadowe jest Meiacanthus. U dwudysznych zrastają się w płyty[2]. Polifiodontyzm występuje powszechnie[2].

Płazy

Rogowe ząbki występujące u kijanek otaczają otwór gębowy. Służą do ścierania pokarmu roślinnego. U dorosłych zęby w postaci niewielkich, stożkowatych[2] wyrostków przyrośnięte do kości szczękowych i międzyszczękowych oraz na podniebieniu do kości lemieszowych. Na żuchwie płazów brak zębów. Ropuchy wcale nie posiadają zębów[2]. Polifiodontyzm występuje powszechnie[2].

Gady

Zęby gadów
Gecko-gueule.jpg
ząb karcharodontozaura (Carcharodontosaurus saharicus)

Ostre, liczne, stożkowate[2], homodontyczne, polifiodontyczne[2]. Mogą być osadzone na wszystkie trzy sposoby: akrodontyzm, pleurodontyzm, tekodontyzm (u krokodyli)[2]. Żółwie zamiast zębów mają listwy rogowe na szczęce i żuchwie[2]. U węży wykształciły się specyficzne zęby jadowe[2].

Ptaki

Współczesne ptaki nie mają zębów. Do rozdrabniania pokarmu służy im dziób.

Ssaki

Zęby ssaków

Po raz pierwszy ewolucyjnie polifiodontyzm (który wyjątkowo obserwujemy u manatów[3] i częściowo u mamutów[4]) zostaje zastąpiony przez difiodontyzm lub rzadziej występujący monofiodontyzm (u zębowców[2]). Tekodontyzm jest powszechny. Zwykle występuje heterodontyzm (poza szczerbakami i waleniami). Zęby niektórych gatunków ulegają znacznym przekształceniom:

Niektóre ssaki nie mają zębów. Należą tu: stekowce, mrówkojady oraz fiszbinowce[2].

Rozmieszczenie i stosunki ilościowe zębów w uzębieniu są cechą danego taksonu. Do jej zapisu używa się tzw. wzoru zębowego.

Budowa

Histologia

Ząb ssaków zbudowany jest z kolejnych warstw tkanek:

Mocowanie zębów w zębodole odbywa się przy udziale ozębnej korzenia i okostnej wyrostka zębodołowego.

Anatomia

Zęby ssaków zbudowane są z 3 części:

  • korona zęba (corona dentis)
  • szyjka zeba (cervix dentis, collum) – pokryta dziąsłem
  • korzeń zęba (radix dentis) – tkwi w zębodole, często złożony z kilku pojedynczych korzeni, między którymi znajduje się rozwidlenie zwane bi- lub trifurkacją

W zoologii wyróżnia powierzchnie korony:

  • powierzchnię przedsionkową (facies vestibularis)
  • powierzchnię językową (facies lingualis)
  • powierzchnię styczną (facies contactus)
  • powierzchnię zwarcia (facies occlusalis)

Zęby ssaków dzielone są na dwie grupy ze względu na tempo wzrostu i zasięg szkliwa:

  • brachydontyczne o ograniczonym procesie wzrostu i krótkokoronowe szkliwo pokrywa tylko koronę
  • hypselodontyczne stale rosnące i długokoronowe; szkliwo pokrywa tylko koronę i korzeń (między zębiną i cementem)

Inny jest podział ze względu na budowę szkliwa i zasięg cementu:

  • zęby szkliwofałdowe – szkliwo pofałdowane i wtopione w strukturę zęba; u roślinożernych; cement pokrywa cały ząb (nad szkliwem)
  • zęby szkliwoguzkowe – u mięsożernych i wszystkożernych; cement pokrywa korzeń i szyjkę.

ze względu na ustawione względem siebie zębów łuku górnego i dolnego wyróżnia się;

  • izognatyzm (równoszczękowość) – odpowiadające sobie zęby stykają się powierzchnią zwarcia
  • anizognatyzm (nierównoszczękowość) – odpowiadające sobie zęby stykają się powierzchnią zwarcia nieznacznie lub wcale.

Zęby konia

Dla ogiera wzór zębowy wygląda następująco:

Wzór zębowyICPM
40=3133
3133


Rejestry na szkliwie siekaczy pozwalają ocenić wiek. Kły u klaczy nie występują (lub są szczątkowe). Ząb przedtrzonowy pierwszy przyjmuje postać zęba wilczego (dens lupinus) (mały, klinowaty, wcześnie wypada). Zęby koni maja swoje nazwy, i tak:

  • Cęgi – pierwsze siekacze
  • Średniaki – drugie siekacze
  • Okrajki – trzecie siekacze

Wzór zębów mlecznych przedstawia się następująco:

Zęby ludzkie

Dokładny opis zębów człowieka przedstawiono w odrębnym artykule.

Przypisy

  1. redaktor naczelny Zdzisław Otałęga: Encyklopedia biologiczna tom VII Mo-Oś. Kraków: OPRES, 1999, s. 282-283. ISBN 83-85909-46-X.
  2. a b c d e f g h i j k l m n o p q r redaktor naczelny Zdzisław Otałęga: Encyklopedia biologiczna tom XIII Ws-Ż. Kraków: OPRES, 1999, s. 136-137. ISBN 83-85909-62-1.
  3. Dokument tekstowy ze strony Uniwersytetu Jagiellońskiego
  4. [1], 6 generacji zębów policzkowych

Bibliografia

  • Halina Komosińska, Elżbieta Podsiadło: Ssaki kopytne : przewodnik. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002. ISBN 83-01-13806-8.
  • Kazimierz Kowalski: Ssaki, zarys teriologii. Warszawa: PWN, 1971.
  • Kazimierz Krysiak, Krzysztof Świeżyński: Anatomia zwierząt. T. 2. Warszawa: PWN, 2008. ISBN 978-83-01-13544-7.
  • Marzena Popielarska-Konieczna: Słownik szkolny : biologia. Kraków: Wydawnictwo Zielona Sowa, 2003. ISBN 83-7389-096-3.
  • Helena Helena Przespolewska: Podstawy anatomii zwierząt domowych. Warszawa: Wydawnictwo "Wieś Jutra", 2009. ISBN 83-89503-67-0.

Media użyte na tej stronie

Close up - chimpanzee teeth.png
Autor: Richard from Canton, United States, Licencja: CC BY 2.0
Using Internet Explorer, I made a close up of the chimp in File:Knoxville zoo - chimpanzee teeth.jpg, and that file is licenced cc-by-2.0.
Gecko-gueule.jpg
Autor: Yanpetro, Licencja: CC BY-SA 3.0
Gueule et dents du gecko photographié à Nice (France)
Chinchilla-teeth.JPG
© Salix / Wikimedia Commons, CC BY 2.5
Chinchilla's teeth / dents de chinchilla - Chinchilla domestique gris adulte
Hippo skull.jpg
Autor: Raul654, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Czaszka hipopotama z widocznym uzębieniem.
Impacted wisdom teeth.jpg
Radiogram ukazujący uzębienie człowieka. Po lewej i po prawej przy brzegach zdjęcia widoczne są zęby mądrości. Górne zęby są mądrości stłoczone. Dolny lewy (na zdjęciu po prawej stronie) zatrzymany, skierowany koroną ku poprzedzającemu trzonowcowi. Białe pola w obrębie zębów to ubytki wypełnione amalgamatem.
Hirscheber1a.jpg
Autor: Masteraah z niemieckiej Wikipedii, Licencja: CC BY-SA 2.0 de
North Sulawesi babirusa (Babyrousa celebensis)
Castor dents-haye.jpg
Autor: Sylvain Haye, Licencja: CC BY-SA 3.0
Beaver Castor fiber
Carcharodontosaurus saharicus DentIII.jpg
Autor: Didier Descouens, Licencja: CC BY-SA 3.0
Carcharodontosaurus saharicus - tooth : face and profile of the same specimen. Morocco (6 cm)
Megalodon tooth ruler.jpg
Tooth of megalodon (Carcharocles megalodon) with ruler for scale
Tanche-tautogue-dents.jpg
Autor: Matthieu Godbout, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Dents de tanche-tautogue
Maraiche (dents).jpg
Autor: Matthieu Godbout, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Dents de maraîche (Lamna nasus), mesurant moins de 1,5 cm.