Zęby trzonowe trybosfeniczne

Guzki trzonowca trybosfenicznego: ant, przedni pos, tylny; ci, obręcz (cingulum); pa, parakonid; pr, protokonid; me, metakonid; hy, hypokonid; hl, hypokonulid; ec, entocristid; tb, basen talonidu

Zęby trzonowe trybosfeniczne, trzonowce trybosfeniczne – rodzaj trzonowców występujących u ssaków, w których guzki zębów górnych wpasowują się we wgłębienia zębów dolnych. Działają na zasadzie młota i kowadła umożliwiając dokładne rozdrabnianie pokarmów^[1].

Nazwa tego rodzaju zębów wywodzi się z greki^[2] i odnosi się do ich dwóch funkcji. Służą one do miażdżenia (tribein) oraz do cięcia (sphen) pokarmu^[3].

W gromadzeniu wiedzy o ewolucji ssaków olbrzymią rolę odgrywają właśnie najczęstsze w zapisie kopalnym zęby, zwłaszcza trzonowce trybosfeniczne^[3]. Spotyka się je u ssaków z kladu Boreosphenida^[2], a więc torbaczy i łożyskowców, w przeciwieństwie do stekowców, holoteriów bazalnych, symetrodontów, eupantoteriów. Debacie podlega głównie kwestia ich powstania^[3].

Zęby te mają charakterystyczną budowę korony, zwykle obejmującej dwa zestawy guzków. Pierwszy z nich, położony od przodu, zwany jest trygonem w przypadku zębów szczękowych i trygonidem w przypadku zębów żuchwy. Oba tworzone są przez trzy guzki. Trygon składa się więc z następujących guzków^[2]:

• protokon (guzek językowy) – leży od strony języka,
• parakon (guzek przedniopoliczkowy) – leży od strony policzka, od przodu,
• metakon (guzek tylnopoliczkowy) – leży od strony policzka, od tyłu^[2].

Guzki językowy, przedniopoliczkowy i tylkopoliczkowy zębów kości zębowej określane są odpowiednio mianami protokonidu, parakonidu i metakonidu. Guzki te, i w szczęce, i w żuchwie, ograniczają pewne zagłębienie, zwane basenem trygonu w szczęce i basenem trygonidu w żuchwie. W stronę tylnojęzykową od rzeczonego trygonu leży natomiast półka hypokonu, którą może ograniczać kolejny guzek hypokon, aczkolwiek nie musi on występować. Na półce tej leży talon. Jeśli chodzi o zęby dolne, odpowiada mu talonid. Talon jest zwykle mniejszy od talonidu, który znowu obejmować może 3 guzki^[2]:

• hypokonid (guzek policzkowy) – leżący od strony policzka,
• entokonid (guzek językowy) – leżący od strony języka,
• hypokonulid (guzek tylny) – leżący z tyłu^[2].

Pomiędzy tymi guzkami, w środku talonidu, także znajduje się basen, zwany tym razem basenem talonidu. Guzki te tworzą pewną strukturę podstawową, modyfikowaną na rozmaite sposoby. Na krawędzi policzkowej mogą występować guzki dodatkowe nazywane stylami^[2]:

• parastyl,
• metastyl

lub konulami:

• parakonule,
• metakonule^[2].

Występować mogą także grzebienie zwane też kristami. Z drugiej strony wymienione struktury mogą też podlegać redukcji^[2].

Kiedy ssak zwiera zęby, do basenu talonidu wchodzi protokon zębów górnych podobnie do tłuczka gniotącego żywność w moździerzu. Pokarm tnie 6 głównych powierzchni trąco-tnących^[2].

Podobne zęby, ale o inaczej rozmieszczonych guzkach, występowały u Australosphenida. Grupa te obejmuje współczesne stekowce^[2], jednakże dzisiejsze stekowce nie mają zębów^[4]. Biorąc pod uwagę dalekie pokrewieństwo pomiędzy Australosphenida i Boreopshenida, podobieństwo zębów ssaków tych grup przypisuje się więc raczej konwergencji niż pochodzeniu od wspólnego przodka^[2].

Przypisy

Bibliografia

• ŁucjaŁ. Fostowicz-Frelik ŁucjaŁ., Filogeneza, [w:] CzesławC. Błaszak, Zoologia, t. Tom 3, część 3. Ssaki, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2020, ISBN 978-83-01-17337-1  (pol.).
• CzesławC. Błaszak CzesławC., JoannaJ. Gliwicz JoannaJ., Rząd: Stekowce – Monotremata, [w:] CzesławC. Błaszak, Zoologia, t. Tom 3, część 3. Ssaki, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2020, ISBN 978-83-01-17337-1  (pol.).