Złotogłowowate
 Kwiaty złotogłowa białego | |
| Systematyka[1][2] | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Podkrólestwo | |
| Nadgromada | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Nadklasa | |
| Klasa | |
| Nadrząd | |
| Rząd | |
| Rodzina | złotogłowowate |
| Nazwa systematyczna | |
| Asphodelaceae Juss. Gen. Pl.: 51. 4 Aug 1789[3] | |
| Typ nomenklatoryczny | |
Złotogłowowate (Asphodelaceae Juss.) – rodzina roślin jednoliściennych. Ujęcie systematyczne tego taksonu w XXI wieku zostało istotnie zmienione. W dawniejszych systemach klasyfikacyjnych rośliny tu zaliczane były klasyfikowane do odrębnych rodzin (jeszcze w systemie APG II z 2003). W systemie APG III z 2009 rodzina pod nazwą żółtakowate (Xanthorrhoeaceae) została zdefiniowana szeroko, jako takson monofiletyczny obejmujący podrodziny żółtakowe (Xanthorrhoeoideae), złotogłowowe (Asphodeloideae) i liliowcowe (Hemerocallidoideae). W systemie APG IV z 2016 skorygowano nazwę rodziny na złotogłowowate. Przedstawiciele tej rodziny występują głównie w Eurazji (z wyjątkiem strefy chłodnej i arktycznej) oraz w Australii, Afryce i w zachodniej części Ameryki Południowej[2]. Cechą wspólną należących tu roślin jest obecność antrachinonów oraz bezzieleniowego, nie fotosyntetyzującego liścienia[2]. Sok z liści różnych gatunków aloesu używany jest w kosmetyce, medycynie i przemyśle spożywczym. Młode pędy i pąki niektórych gatunków liliowców są jadane jako warzywo w Azji. Tęgosz mocny używany był jako roślina włóknodajna do wyrobu tkanin i lin, współcześnie sadzony jest głównie jako roślina ozdobna. W tej roli popularnie wykorzystywane są rośliny z rodzajów: aloes, złotnica, trytoma, haworsja, pustynnik i bulbine[4].
Morfologia
- Pokrój
- Rośliny o bardzo różnym pokroju, zwykle tworzące gęste kępy lub rozrastające się kłączowo. Należą tu byliny, ale także pnącza, rośliny pachykauliczne (o pędzie grubym i słabo rozgałęzionym), także drewniejące o nietypowym przyroście wtórnym z kłodziną nierozgałęzioną[4].
- Liście
- Wyrastają spiralnie, często w dwóch rzędach. Cienkie lub spichrzowe (gruboszowate), często łamliwe, na przekroju płaskie, także zgrubiałe, V-kształtne i cylindryczne[4].
- Kwiaty
- Zebrane w szczytowy kwiatostan. Najczęściej kłosokształtny, groniasty, wiechowaty, rzadko kwiaty są pojedyncze lub tworzą baldach (Tricoryne). Kwiaty są obupłciowe, promieniste i grzbieciste. Okwiat tworzony jest z 6 listków, czasem zrastających się u nasady. Czasem listki okółka wewnętrznego są większe od zewnętrznego. Pręcików jest 6 i są one wolne lub zrastają się u nasady z listkami okwiatu. Zalążnia jest górna lub wpół dolna i jest jedno- lub trójkomorowa. Szyjka słupka pojedyncza zwieńczona jest zwykle małym, główkowatym znamieniem lub kępą włosków[4].
- Owoce
- Jagody, orzeszki lub torebki zawierające czarne nasiona[4].
Systematyka
Rodzina obejmuje trzy podrodziny, które w wielu systemach klasyfikacyjnych traktowane były jako odrębne rodziny. Takie ujęcie było popularne i miało swoich zwolenników, ale nie obroniło się w systemach APG przyjętych na przełomie XX i XXI wieku. Także w randze rodziny dawniej wyodrębniano bowiem Johnsoniaceae i tęgoszowate Phormiaceae, które okazały się być zagnieżdżone w obrębie liliowcowych Hemerocallidoideae, co spowodowało że ta ostatnia grupa stała się niewiele mniej zróżnicowana morfologicznie jak cała rodzina w szerokim ujęciu. W obrębie złotogłowowych znalazła się też wyodrębniana dawniej rodzina aloesowatych Aloaceae, której wyróżnianie czyni z Asphodelaceae grupę niemonofiletyczną. Zresztą rodzaj aloes Aloë także nie jest w tradycyjnym ujęciu monofiletyczny, bowiem zagnieżdżone w jego obrębie okazały się liczne tradycyjnie wyróżniane rodzaje. W efekcie włączono do Aloë rodzaj Chortolirion oraz wyróżniono szereg nowych rodzajów: Aloiampelos, Aloidendron, Aristaloe, Gonialoë, Haworthiopsis, Kumara i Tulista. Łatwe tworzenie mieszańców jest jednym z powodów rozważanego radykalnego poszerzenia definicji rodzaju Aloë i włączenia tu także Haworthia i Gasteria[4].
W systemie APG III z 2009 rodzina umieszczona została pod nazwą Xanthorrhoeaceae, która ma pierwszeństwo zgodnie z zasadami Międzynarodowego Kodeksu Nomenklatury Botanicznej. Decyzją komitetu generalnego nazwa Asphodelaceae została utrzymana jako nomen conservandum (nom. cons.) i w efekcie wróciła w systemie APG IV z 2016[4].
- Pozycja i podział rodziny według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)
Jeden z kladów w rzędzie szparagowców Asparagales w obrębie jednoliściennych.
Pozycja filogenetyczna rodziny w obrębie rzędu szparagowców:
| ← |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
- Podrodzina żółtakowe (Xanthorrhoeoideae)
Należy tu tylko jeden rodzaj z 30 gatunkami występującymi w Australii i na Tasmanii. Posiadają gruby, drewniejący pień. Liście spiralnie osadzone, lancetowate. Kwiatostan w kształcie długiego kłosa złożony ze ścieśnionych wierzchotek. Rośliny zawierają żywicę. Stanowią charakterystyczny składnik suchych lasów eukaliptusowych w Australii[5].
- Xanthorrhoea Sol. ex Sm. – żółtak
- Podrodzina złotogłowowe (Asphodeloideae)
Należy tu 15 rodzajów, dawniej rozdzielanych na rodziny aloesowatych Aloaceae i złotogłowowatych Asphodelaceae. Przedstawiciele występują w rejonie Morza Śródziemnego, w Afryce, Azji zachodniej i środkowej oraz w Australii[2]. Przeważnie są to rośliny rozetowe o spichrzowych (gruboszowatych) liściach i mięsistych korzeniach lub kłączach. Cechą charakterystyczną jest obecność mięsistych osnówek[5]. Wykaz rodzajów[6]:
- Aloë L. – aloes
- Aloiampelos Klopper & Gideon F. Smith
- Aloidendron (A. Berger) Klopper & Gideon F. Smith
- Aristaloe Boatwright & Manning
- Astroloba Uitewaal
- Asphodeline Reichenbach – złotnica
- Asphodelus L. – złotogłów, asfodel, złotowłos
- Bulbine Wolf – bulbine
- Bulbinella Kunth
- Eremurus M. Bieberstein – pustynnik
- Gasteria Duval – gasteria
- Gonialoe (Baker) Boatwright & Manning
- Haworthia Duval – haworsja, haworcja
- Haworthiopsis G. D. Rowley
- Kniphofia Moench – trytoma
- Kumara Medicus
- Tulista Rafinesque
- Trachyandra Kunth
- Podrodzina liliowcowe (Hemerocallidoideae)
Należy tu 19 rodzajów z 85 gatunkami. Najwięcej przedstawicieli występuje w rejonie Australii i Oceanii, poza tym w Europie, Azji, południowej Afryce oraz 2 rodzaje w Południowej Ameryce. Rośliny zielne, często z mięsistymi korzeniami[2].
- Agrostocrinum F. Mueller
- Arnocrinum Endlicher & Lehmann
- Chamaescilla Bentham
- Corynotheca Bentham
- Dianella Lamarck – dowiastka
- Excremis Willd.
- Geitonoplesium R. Brown
- Hemerocallis L. – liliowiec
- Hensmania W. Fitzgerald
- Herpolirion J. D. Hooker
- Hodgsoniola F. Mueller
- Johnsonia R. Brown
- Pasithea D. Don
- Phormium J. R. Forster & G. Forster – tęgosz
- Stypandra R. Brown
- Simethis Kunth
- Stawellia F. Mueller
- Thelionema R. J. F. Henderson
- Tricoryne R. Brown
Przypisy
- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ a b c d e Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2016-10-23] (ang.).
- ↑ a b James L. Reveal: Indices Nominum Supragenericorum Plantarum Vascularium – A. University of Maryland. [dostęp 2016-10-22].
- ↑ a b c d e f g Maarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants. Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 168-170. ISBN 978-1-84246-634-6.
- ↑ a b Rośliny kwiatowe. Warszawa: Muza SA, 1998, seria: Wielka Encyklopedia Przyrody. ISBN 83-7079-779-2.
- ↑ List of Genera in ASPHODELACEAE-ASPHODELOIDEAE, [w:] Vascular plant families and genera [online], Kew Gardens & Missouri Botanical Garden [dostęp 2018-02-10] (ang.).
Media użyte na tej stronie
Autor: H. Zell, Licencja: CC BY-SA 3.0
Asphodeline lutea, Yellow Asphodel, habitus; Ambelos Afhin, Crete, Greece.
Autor: H. Zell, Licencja: CC BY-SA 3.0
Asphodelus albus, Asphodelaceae, White Asphodel, flowers; Botanical Garden KIT, Karlsruhe, Germany. The plant is used in homeopathy as remedy: Asphodelus albus (Asph-r.)
Autor: Simon Steinberger at Pixabay, Licencja: CC0
Phormium tenax, South Island, New Zealand
(c) I, Manfred Heyde, CC-BY-SA-3.0
Hemerocallis fulva on the Rhine river in late June
Autor: Hesperian, Licencja: CC BY-SA 3.0
Xanthorrhoea preissii. Photo taken at Wireless Hill Park, Perth, Western Australia