Złoty Stok

Złoty Stok

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Widok wzdłuż ulicy 3 Maja w kierunku rynku
Herb
Państwo	Polska
Województwo	dolnośląskie
Powiat	ząbkowicki
Gmina	Złoty Stok
Burmistrz	Grażyna Orczyk (od 1 grudnia 2014)
Powierzchnia	7,73[1] km²
Wysokość	350-430[2] m n.p.m.
Populacja (2022) • liczba ludności • gęstość	2549[1] 330[1] os./km²
Strefa numeracyjna	+48 74
Kod pocztowy	57-250
Tablice rejestracyjne	DZA
Położenie na mapie gminy Złoty Stok Złoty Stok
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Złoty Stok
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego Złoty Stok
Położenie na mapie powiatu ząbkowickiego Złoty Stok
50°26′47″N 16°52′59″E/50,446389 16,883056
TERC (TERYT)	0224074
SIMC	0984723
Urząd miejski Rynek 22 57-250 Złoty Stok
Strona internetowa

Złoty Stok (tuż po wojnie Równe^[3], niem. Reichenstein, cz. Rychleby) – miasto w południowo-zachodniej Polsce, leżące na Śląsku (Dolnym Śląsku), w województwie dolnośląskim, w powiecie ząbkowickim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Złoty Stok.

Złoty Stok jest najstarszym ośrodkiem górniczo-hutniczym w Polsce. Ostatnią kopalnię (rud arsenu) zamknięto w 1961 r. W ostatnich latach miasto straciło na znaczeniu jako ośrodek przemysłowy, równocześnie stając się ośrodkiem turystycznym znanym przede wszystkim z Muzeum Górnictwa i Hutnictwa Złota (potocznie „Kopalnia Złota”)^[4].

Szacuje się, że w czasie 700 lat eksploatacji z miejscowych złóż pozyskano 16 t czystego złota^[5].

Położenie

Miasto położone jest na Przedgórzu Paczkowskim u podnóża północnego krańca Gór Złotych na Sudeckim uskoku brzeżnym bezpośrednio przy granicy z Czechami^[2]. Leży nad potokiem Trująca.

Przez miasto przebiega ruchliwa droga krajowa nr 46 będąca jedynym wjazdem od wschodu do Kotliny Kłodzkiej oraz droga wojewódzka nr 390^[2].

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. wałbrzyskiego.

Historia

Średniowieczna osada górnicza powstała w związku z wydobywaniem w okolicy złota (ślady eksploatacji z X w.). Wydobywanie i oczyszczanie złota w tej miejscowości potwierdzają dokumenty już w roku 1241^[6]. Najstarsze dokumenty potwierdzające prawa miejskie Złotego Stoku datuje się na 1334, jednak nie wiadomo, kiedy faktycznie je uzyskał. W 1273 Henryk IV Probus zezwolił cystersom z Kamieńca na prowadzenie tutaj robót górniczych^[2]. W 1344 r. osada posiadała prawa miejskie i otrzymała status wolnego miasta górniczego, które posiadało liczne przywileje^[7]. W kolejnych latach miasto należało do Piastów śląskich i wchodziło w skład księstwa ziębickiego. W 1358 r. zostało wykupione przez Bolka II, księcia świdnickiego. Po śmierci Agnieszki Habsburżanki, małżonki Bolka II, w 1392 r. wraz będącym jej oprawą wdowią księstwem świdnicko-jaworskim zostało połączone z Koroną Czeską jako wiano bratanicy Bolka II, księżniczki Anny świdnickiej, małżonki króla czeskiego i cesarza rzymskiego Karola IV.

Po okresie zastoju gospodarczego w okresie wojen husyckich miasto ponownie odżyło^[6]. Rozbudowie podległy kopalnie, w których od 1479 r. rozpoczęto budować sztolnie odwadniające^[6]. 17 lutego 1491 Złoty Stok otrzymał herb, sztandar i ponownie rangę Wolnego Miasta Górniczego^[2]. Działały w nim dwie topnie żelaza, książęca i klasztoru cystersów z Kamieńca Ząbkowickiego. Na początek XVI wieku przypada szczytowy rozkwit górnictwa i hutnictwa złota oraz samego miasta^[2]. O gwałtownym rozwoju górnictwa świadczy zainteresowanie się nim najpotężniejszych wówczas w Europie domów handlowych i spółek górniczo-hutniczych Fuggerów, Turzonów, Welsów, Imhoffów. W 1507 książęta ziębicko-oleśniccy, bracia Albrecht i Karol Podiebradowie założyli mennicę, która do 1621 biła monety z wydobywanego tu złota^[8]. W 1511 w zamian za pożyczkę dzieloną zadłużonym książętom ziębickim Karolowi i Albrechtowi książęce kopalnie dostały się rodzinie Fuggerów z Augsburga, w latach 1513-1514 Jakub Fugger wybudował nową topnię, a w 1514 r. uzyskał prawo wyłączności handlu^[7]. W 1529 w Złotym Stoku było czynnych 145 kopalń i kilkanaście małych hut. Dwadzieścia lat później liczba kopalń wzrosła do 190, ilość wydobywanej rudy przekraczała 30 000 t, a roczna produkcja złota osiągnęła 60 kg (najwięcej 140 kg) co dawało średnio ok. 8% produkcji złota w Europie.

W 1565 w szybie „Złoty Osioł” zginęło 59 górników, co zahamowało rozwój wydobycia. Wkrótce potem do miasta przybył aptekarz Hans Scharffenberg, który z kopalnianych hałd postanowił uzyskiwać arsen i rozwinął produkcję arszeniku. Od 1566 Fuggerowie połączyli swoje kapitały z rodziną pochodzących z Węgier Turzonów i opanowali śląski handel złotem.

Kiedy Wilhelm Rosenberg kupił w 1582 roku miasto Złoty Stok wraz kopalniami złota i mennicą, znajdował się u szczytów sławy, uchodząc za najbogatszego możnowładcę w Czechach. Posiadając mennicę mógł ją jeszcze uświetnić bijąc złote monety ze swym imieniem i rodowym herbem. Wokół herbu na awersie dukatów, bitych przez Wilhelma Rosenberga, znajduje się napis GWILEL GUB DOM ROSEN (Wilhelm Gubernator Domu Rosenbergów). Na rewersie jego dukatów, podobnie jak na dukatach bitych przez Podiebradów, znajdowała się postać św. Krzysztofa i napis MONE AUR REICHSTEIN (moneta złota ze Złotego Stoku). W 1585 roku mennica w Złotym Stoku wybiła złote monety, o nominale 2 i 4 dukatów^[9] i średnicy 27 mm, z popiersiem Wilhelma Rosenberga na awersie i rodowym herbem otoczonym łańcuchem orderu Złotego Runa na rewersie^[10][10].

Grafika z 1738

Złoty Stok w 1819

Wydarzenia wojny trzydziestoletniej ponownie zniszczyły miasto, a unieruchomione kopalnie zalała woda^[7]. W końcu XVII w. zaczęły wyczerpywać się zasoby złota, chociaż ich eksploatacja trwała jeszcze i w wieku XIX, a hutę wytapiającą złoto zlikwidowano dopiero w roku 1859^[6].

W 1742 r. miasto wraz z całym Dolnym Śląskiem przeszło pod zwierzchnictwo Prus. W 1857 liczyło 1800, a w 1905 - 2064 mieszkańców, w tym 99,8% stanowili Niemcy. 84% mieszkańców było katolikami, 16% – ewangelikami^[11].

Galeria: kaplica, złota ścieżka

Kaplica św. Anny, Kapliczna Góra (Krzyżowa Góra)

Kaplica św. Anny, Kapliczna Góra (Krzyżowa Góra)

Złota ścieżka

Złota ścieżka

Stacja z 1856, Kapliczna Góra (Krzyżowa Góra)

Stacja z 1856, Kapliczna Góra (Krzyżowa Góra)

Krzyż, Kapliczna Góra (Krzyżowa Góra)

Krzyż, Kapliczna Góra (Krzyżowa Góra)

Kamień

W 1900 miasto uzyskało lokalne połączenie kolejowe z Kamieńcem Ząbkowickim^[2][2]. Od 1920 działała tu Śląska Szkoła Leśna (Schlesische Forstschule), jedyna poza Berlinem uczelnia posiadająca uprawnienia w kształceniu leśników. Liczba mieszkańców wzrosła w 1939 roku do 2609. W wyniku kapitulacji Niemiec, 8 maja 1945 miejscowość została bez walki zajęta przez wojska radzieckie, a następnie przekazana administracji polskiej. Dotychczasową ludność miasta wysiedlono za Odrę. Początkowo miasto nosiło nazwę Równe, natomiast stacja kolejowa w nomenklaturze PKP do 1 września 1946 nazywała się Rychłowiec^[12]; nazwę Złoty Stok wprowadzono rozporządzeniem ministerialnym w maju 1946^[13].

Głównym zakładem przemysłowym w Złotym Stoku po II wojnie światowej był zakład produkujący arsen i złoto zwany początkowo „Przemysł Arsenowy”, od 1950 „Zakłady Przemysłu Arsenowego”, od 1956 na „Kopalnia Arsenu Złoty Stok”. W 1960 zamknięto kopalnię, tym samym skończył się prawie 700-letni okres działalności górniczej w Złotym Stoku^[2]. Szacuje się, że istniejące w tym czasie kopalnie wydobyły około 2 mln ton rudy, z której otrzymano około 16 ton złota i 126 000 ton arszeniku. Od 1962 w zakładzie produkowano mączki kamienne i pigmenty (tlenki ołowiu - glejtę i minię ołowiową, z rud dostarczanych z Górnego Śląska), zmienił on nazwę na „Zakłady Górniczo-Chemiczne Złoty Stok”. W 1976 połączono zakład z przedsiębiorstwem „Termoplast” z Mąkolna tworząc „Zakłady Górniczo-Chemiczne Przemysłu Tworzyw i Farb”, które zmieniły w 1977 nazwę na „Zakłady Tworzyw i Farb w Złotym Stoku”^[14]. Obecnie miasto rozwija funkcje turystyczne – głównie za sprawą udostępnionych dla turystów w 1996 zespołu sztolni (Muzeum Kopalni Złota w Złotym Stoku, największy w Europie podziemny wodospad)^[2]. Drobny ośrodek przemysłowo-handlowy (Zakłady Tworzyw i Farb w Złotym Stoku, przemysł drzewny, usługi).

Transport i komunikcja

W 1989 r. zlikwidowano pasażerskie połączenie kolejowe z miastem. W 1997 powódź tysiąclecia zniszczyła most kolejowy na Nysie Kłodzkiej, uniemożliwiając także przewozy towarów.

Demografia

Widok ulicy Wojska Polskiego od Rynku

Piramida wieku mieszkańców Złotego Stoku w 2014 roku^[15].

Zabytki

Galeria: kościoły, mennica, ratusz, pomnik

Kościół św. Krzysztofa

Neogotycki kościół pw. Niepokalanego Poczęcia NMP

Kościół cmentarny pw. Świętej Trójcy

Mennica

(c) I, Ondřej Žváček, CC BY 2.5

Ratusz

Willa Hubertus

Brama

Pomnik

Galeria: kamienice

Kamienica klasycystyczna przy Rynku

Kamienice neobarokowe z bramą

Kamienica barokowa Fuggerów (przy Rynku)

Kamienica neomanierystyczna przy Rynku

Kamienica neorenesansowa przy Rynku

Kamienica neogotycka

Kamienica klasycystyczna

Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są^[16]:

• ośrodek historyczny miasta
• kościół par. pw. Niepokalanego Poczęcia NMP, neogotycki, z l. 1875–1876, jednonawowy, na planie krzyża, z wieżą, fasada wykładana kamieniem
• zespół dawnego cmentarza ewangelickiego, ul. 3 Maja:
  • kościół cmentarny pw. Świętej Trójcy, gotycki z 1583, XVII w., XVIII w., przebudowywany, z renesansowym portalem
  • cmentarz, obecnie komunalny, z drugiej poł. XVI w., 1869, 1880
  • mauzoleum rodziny Guttlerów, z XIX w.
• kościół do 1945 ewangelicki pierwotnie pw. św. Krzysztofa, od 1536^[17] pw. Najświętszego Zbawiciela, jednonawowy, renesansowy, z lat 1513–1517, wieża z 1545 z portalem ozdobionym herbami Złotego Stoku i księstwa ziębicko-oleśnickiego, – XVI w. odbudowany po pożarze w 1638, XVIII w., później zamieniony na salę gimnastyczną, obecnie hala sportowa, nieużytkowany
• „sztolnia książęca”, obecnie muzeum^[18][19]
• budynek mennicy z dachem czterospadowym, później urzędu górniczego, obecnie mieszkania, pl. Kościelny 1, z 1520 – XVI, XIX w.
• dom, ul. Sudecka (dawna Kłodzka) 20, z XVIII w.
• dom, Rynek 11, z XVIII w., 1879
• kamienica Fuggerów, barokowa, z ok. 1520, fasada przebudowana gruntownie po 1638 – XVII w., w pierwszej poł. XVIII w., 1960 z charakterystycznym wysokim szczytem, Rynek 20
• dom z restauracją „Złoty Jar”, ul. Wojska Polskiego 1, z 1870
• dom, ul. Wojska Polskiego 2, z XVIII w., 1895
• dom, ul. Wojska Polskiego 3, po 1840
• domy, ul. Wojska Polskiego 18 a, 20, 22, z XVIII w., pocz. XX w.,

inne:

• kaplica św. Anny na Kaplicznej Górze (Krzyżowej Górze), wybudowana w 1731 przez Z. Kahlera, wzniesiona na nowo w 1811. W 1855 postawiono obok domek pustelnika

Atrakcje turystyczne

Muzeum Górnictwa i Hutnictwa Złota w Złotym Stoku^[20]

Lokomotywa w dawnej kopalni w Złotym Stoku^[21]

• Kopalnia Złota. W dawnej kopalni złota i arsenu uruchomiono atrakcje turystyczne związane z górnictwem złota i arsenu. Organizatorzy oferują wystawę obrazującą historię górnictwa złota (stare mapy, narzędzia górnicze, kolekcja tablic ostrzegawczych i informacyjnych z czasów PRL) w sztolni transportowej „Gertruda”, wyprawę do sztolni „Czarnej”, w której jest 10-metrowy podziemny wodospad, przejażdżkę kolejką kopalnianą, a także płukanie złota i inne fabuły.
• Leśny Park Przygody „Skalisko”. Park linowy w dawnym kamieniołomie i jego okolicy. oferuje m.in. zjazd tyrolką na dużej wysokości na linach o długości do 570 m (tyrolka supergigant)^[22].
• Paintball City – pole do gry w paintball
• Średniowieczny Park Techniki – można zobaczyć rekonstrukcje średniowiecznych maszyn górniczych (czołg Leonarda da Vinci) oraz Labirynt Strachu.
• Hałda Storczykowa – użytek ekologiczny na południowych granicach miasta z liczną florą m.in. goryczuszka gorzkawa, dziewięćsił bezłodygowy, lilia złotogłów oraz liczna populacja storczyka męskiego.

Szlaki Turystyczne

• – Główny Szlak Sudecki im. Mieczysława Orłowicza
• – im. J. Szczypińskiego: Bystrzyca Kłodzka – Stary Waliszów – Romanowo – Ołdrzychowice Kłodzkie – Rogówek – Droszków – Przełęcz Leszczynowa – Chwalisław –

Złoty Stok

• – do Barda

W 2009 przebiegi poniższych szlaków zostały zmienione:

• – na Borówkową (był do Radochowa)
• – z Mąkolna na Przełęcz pod Trzeboniem (poprzednio znaczony jako zielony do Radochowa)

Sport

Infrastruktura

• stadion sportowy (boisko piłkarskie oraz bieżnia lekkoatletyczna, trybuny)
• hala sportowa i siłownia przy Samorządowym Zespole Szkół
• boiska: piłkarskie i do koszykówki przy ulicy Sienkiewicza
• ziemny kort tenisowy przy Centrum Kultury i Promocji
• boisko do siatkówki przy Centrum Kultury i Promocji
• miasteczko do uprawiania paintballa
• ścieżki rowerowe o charakterze górskim, jak i nizinnym
• staw kąpielowy
• kompleks boisk przy Samorządowym Zespole Szkół

Kluby sportowe

• Klub Sportowy Unia Złoty Stok o ponad 50-letniej historii. Posiada sekcję piłkarską oraz szachową^[23].
• „KTM Racing Team Złoty Stok” – klub kolarstwa górskiego^[24].

Imprezy i wydarzenia sportowe

• zawody w Kolarstwie Górskim MTB z cyklu Powerade MTB Maraton
• zawody w Kolarstwie Górskim MTB Złota Wstęga^[25]
• mistrzostwa Polski w Dog Trekkingu^[26]
• zawody w Nordic walking z cyklu Puchar Śląska^[27]
• Bieg po Złoto – trasa w części prowadzi korytarzami Kopalni Złota
• turnieje szachowe, zawody wędkarskie oraz tenisa stołowego o charakterze lokalnym

Edukacja

Szkolnictwo w Złotym Stoku obejmuje stopnie: przedszkolny, podstawowy, gimnazjalny. Uczniowie szkół średnich najczęściej dojeżdżają do Kłodzka, Ząbkowic Śląskich, Paczkowa lub Kamieńca Ząbkowickiego. Placówki:

• Przedszkole „Bajka”
• Szkoła Podstawowa im. Tadeusza Kościuszki
• Gimnazjum Publiczne im. Mikołaja Kopernika

Przypisy

Bibliografia

• Słownik geografii turystycznej Sudetów. Marek Staffa (redakcja). T. 17: Góry Złote. Wrocław: Wydawnictwo I-BiS, 1993, ISBN 83-85773-01-0.

Linki zewnętrzne

• Plan miasta w OpenStreetMap
• Miasto Złoty Stok
• Forum miasta i gminy Złoty Stok
• Reichenstein, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX: Pożajście – Ruksze, Warszawa 1888, s. 596 .