Złoty kodeks gnieźnieński

Złoty kodeks gnieźnieński
Ilustracja
Strona ze Złotego Kodeksu Gnieźnieńskiego
Data powstania

prawd. koniec XI w.

Zawartość

ewangeliarz

Język

łaciński

Miejsce przechowywania

Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie

Złoty kodeks gnieźnieński (łac. Codex aureus Gnesnensis), in. Ewangeliarz gnieźnieński – ewangeliarz powstały najprawdopodobniej w końcówce XI wieku. Przechowywany obecnie w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie.

Czas powstania ustala się w oparciu o szczególne związki ww. kodeksu z wytworzonym ok. 1085 roku Kodeksem wyszehradzkim, który napisano z okazji koronacji Wratysława II[1]. Należy on do grupy kodeksów tworzonych za pomocą szlachetnych kruszców i z wielką starannością. Przypuszcza się, że użyty został jako bardzo cenny dar[2] lub jako manifestacja pobożności zleceniodawcy[3].

Historia

Pokrewieństwo pomiędzy ewangelistarzem gnieźnieńskim a kodeksem czeskim uwidacznia się wyraźnie w sposobie wykonania miniatur, jak i w użytym rodzaju pisma. Oba kodeksy pisane są tzw. kapitałą kwadratową[a] z domieszką uncjały i z użyciem podobnych systemów abrewiacji. Różnica polega na tym, że kiedy kodeks gnieźnieński cały napisany został za pomocą złota na purpurowym tle, w kodeksie czeskim „ozłocono” tylko kilka wybranych kart[b].

Powyższe podobieństwo skłania do koncepcji o czeskim pochodzeniu ewangelistarza gnieźnieńskiego (miałby on powstać w Pradze lub w Sazawie), lecz niewykluczone, że punktem wyjścia dlań była Ratyzbona[c].

Trudniejszym do ustalenia zagadnieniem jest sposób, w jaki powyższy kodeks znalazł się w Polsce. Pierwsza wzmianka o jego bytności w tym kraju pochodzi z 1603 roku, ale wiek rękopisu nie pozostawia wątpliwości, że przybył on do Polski znacznie wcześniej, prawdopodobnie za panowania Bolesława Szczodrego lub jego brata. Powody mogły być różne:

  1. Wratysław II ofiarował kodeks Piastom w darze. Tym samym pozbawiałby się najcenniejszego ewangelistarza. Trudno przyjąć taki rozwój wypadków.
  2. Kodeks został zamówiony przez Piastów w skryptorium czeskim lub bawarskim dla zamanifestowania swojej pobożności[d].
  3. Kodeks został zamówiony na posag dopiero co odbudowanej katedry w Gnieźnie.
  4. Któraś z żon Władysława Hermana przywiozła kodeks ze sobą; Judyta z Czech lub Judyta Maria z Bawarii (najprawdopodobniej odpowiedzialna za sprowadzenie Ewangeliarza emmeramskiego).

Historia Złotego kodeksu gnieźnieńskiego jest ściśle powiązana z historią Złotego kodeksu pułtuskiego.

Złoty kodeks gnieźnieński został wpisany na Listę Krajową Programu UNESCO „Pamięć Świata”[4].

Uwagi

  1. ↑ Pismo to dawno już wyszło z powszechnego użycia (VII w.) i rzadko występowało w XI wieku. Powodowani tym niektórzy uczeni mylnie datowali kodeks na czasy wcześniejsze. Stąd starsza nazwa kodeksu: „Mszał św. Wojciecha”. Zob. Trzciński, op. cit.
  2. ↑ Pod tym względem do gnieźnieńskiego przystaje inny czeski kodeks z tego czasu – tzw. „Kodeks św. Wita”. Pisany jest on jednak minuskułą.
  3. ↑ Skądinąd wiadomo, że czeskie skryptoria rozwijały się pod wpływem bawarskich ośrodków. W Polsce znajduje się inny nieco późniejszy zabytek podobnego typu wywodzący się wprost ze szkoły ratyzbońskiej: Ewangeliarz emmeramski. Zob. W. Semkowicz, Paleografia łacińska, Kraków 2002, s. 282 i n.
  4. ↑ Możliwe, że kodeks jest jeszcze starszy i to Szczodry zamówił go na swoją koronację w darze Św. Piotrowi i złożył go w Gnieźnie.

Przypisy

  1. ↑ W. Semkowicz, Paleografia łacińska, Kraków 2002, s. 282.
  2. ↑ Trzciński, Średniowieczne rękopisy biblioteki kapitulnej w Gnieźnie, „Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego”, t. XXXV, 1909.
  3. ↑ R. Michałowski, Princeps fundator. Studium z dziejów kultury politycznej w Polsce X–XIII wieku, Warszawa 1993, s. 97-105.
  4. ↑ Inauguracja Polskiej Listy Krajowej Programu UNESCO Pamięć Świata. Min. Kultury i Dziedzictwa Narodowego. [dostęp 2015-01-23].

Bibliografia

  • R. Michałowski, Princeps fundator. Studium z dziejów kultury politycznej w Polsce X–XIII wieku, Warszawa 1993.
  • W. Semkowicz, Paleografia łacińska, Kraków 2002.
  • Codex Aureus Gnesnesis. Commentarii. Oprac. T. Dobrzeniecki. Warszawa 1988.
  • M. Sołomieniuk (red.) Ewangelistarz. Złoty Kodeks Gnieźnieński, Kraków 2016.

Media użyte na tej stronie

Codex aureus Gnesnensis.JPG
It is one page from Gold Codex of Gniezno, artwork from end of 11th century written by gold.