Złudzenie ponadprzeciętności

Złudzenie ponadprzeciętności – błąd poznawczy objawiający się skłonnością jednostki do przeceniania swoich umiejętności i cech w stosunku do innych ludzi. Zjawisko to jest obserwowane na wielu różnych płaszczyznach, wliczając w to inteligencję, umiejętność wykonywania zadań i rozwiązywania testów oraz posiadania pożądanych przymiotów i cech charakteru. Jest to jedna z wielu pozytywnych iluzji dotyczących samego siebie. Badaniem tego zagadnienia zajmuje się psychologia społeczna.

Złudzenie ponadprzeciętności jest często zaliczane do efektu ponadprzeciętności[1] (ang. above average effect)[2]. Inne nazwy to: błąd wyższości[3] (ang. superiority bias)[2], błąd łagodności[3] (ang. leniency error)[2], poczucie relatywnej wyższości[3] (ang. sense of relative superiority)[2], efekt primus inter pares[2] oraz Lake Wobegon effect (pol. efekt jeziora Wobegon, nazwany za fikcyjnym miasteczkiem stworzonym przez pisarza Garrisona Keillora, gdzie „wszystkie dzieci były ponadprzeciętne”)[4]. Nazwa „złudzenie ponadprzeciętności” została po raz pierwszy użyta przez Vana Yperena i Buunka w 1991 roku[2].

W badaniach kierowców Svenson (1981) odkrył, że 80% z nich zaliczyło siebie pod względem umiejętności do najlepszych 30%[5]. Podobnie w badaniach popularności studentów Zuckerman i Jost (2001) pokazali, że większość studentów oceniła samych siebie jako „ponadprzeciętnie lubianych”[6]. Przy ankietowaniu absolwentów szkół średnich w USA pokazano, że przy umiejętnościach takich jak „nawiązywanie przyjaźni” mniej niż 1% oceniło siebie poniżej średniej. 60% zaliczyło siebie do górnych 10%. Podobny efekt zauważono w wielu innych badaniach, przy ocenie takich cech jak: uczciwość, szczęście czy umiejętności inwestowania.

Skłonność ta występuje szczególnie silnie, gdy człowiek ma ocenić siebie w ważnych dla siebie wymiarach. Jest to związane z tendencją do podtrzymywania i podnoszenia samooceny (więcej zobacz: autowaloryzacja).

Złudzenie ponadprzeciętności w różnych sytuacjach

Złudzenie ponadprzeciętności obserwuje się u jednostek porównujących się z innymi ludźmi w wielu różnych aspektach życia społecznego, wliczając w to wykonywanie zadań i osiąganie celów w środowisku akademickim (np. ocena osiągnięć na tle grupy, podczas egzaminów oraz inteligencji w ogóle), w środowisku pracowniczym (np. ocena osiągnięć zawodowych), w sytuacjach społecznych (np. ocena własnej popularności lub posiadanych pozytywnych, pożądanych cech, jak np. szczerość czy pewność siebie), a także podczas oceniania umiejętności wykonania codziennych czynności wymagających posiadania pewnych umiejętności[2].

Aby zademonstrować zjawisko złudzenia ponadprzeciętności poprzez porównanie społeczne należy rozwiązać dwa problemy logiczne. Pierwszym jest niejednoznaczność słowa „przeciętny”. Jest logicznie możliwe, aby niemal cała grupa plasowała się powyżej przeciętnej, jeżeli dystrybucja danej cechy w grupie jest bardzo niesymetryczna.

Kolejnym problemem jest fakt, że jednostki objęte badaniem mogą zinterpretować zadane pytanie na różne sposoby. W rezultacie jest logicznie możliwe, że większość z nich jest np. bardziej hojna niż pozostali członkowie grupy, ale według „własnej definicji” hojności[7]. Ta interpretacja została potwierdzona w eksperymentach, które różnicowały zakres swobody interpretacji zadawanych pytań. U jednostek, którym zadawano pytania o specyficzną i ściśle zdefiniowaną cechę, złudzenie ponadprzeciętności nadal występuje[8].

Średnia i mediana

Matematycznie jest możliwe, że większość wyników w danej grupie, a nawet wszystkie poza jednym, rzeczywiście znajdują się powyżej średniej. Pod warunkiem jednak, że jeden z tych wyników jest bardzo odległy od pozostałych.

Przykład: Mierzymy pięciu badanym wzrost i okazuje się, że czterech z nich ma 180 cm, a jeden 160 cm. Średnia arytmetyczna tej grupy to 176 cm. W związku z tym większość osób w tej grupie (80%) rzeczywiście ma wzrost wyższy niż średni. Nie ma natomiast możliwości, aby większość znalazła się powyżej mediany.

W badaniach psychologicznych ta różnica między średnią arytmetyczną a medianą jest jednak nieistotna, bowiem standardowa instrukcja, którą otrzymuje badany, brzmi: porównaj siebie z inną typową osobą pod danym względem (np. inteligencji). Ponadto większość wartości naturalnych zmiennych (takich jak inteligencja, agresywność, ekstrawersja, dojrzałość itp.) tworzy rozkład normalny, dla którego średnia i mediana posiadają taką samą wartość.

Zdolność poznawcza

Iloraz inteligencji

Jednym z głównych efektów złudzenia ponadprzeciętności w stosunku do ilorazu inteligencji jest efekt Downinga[9] (ang. Downing effect). Opisuje on tendencję ludzi o poniżej przeciętnej wartości ilorazu inteligencji do przeceniania wartości swojego IQ, a także ludzi o ponadprzeciętnym IQ do niedoszacowania jego wartości. Tendencja ta została opisana przez C. L. Downinga, który przeprowadził pierwsze międzykulturowe badania postrzegania inteligencji. Jego badania wykazały także, że umiejętność trafnego oszacowania wartości ilorazu inteligencji innych ludzi jest proporcjonalna do IQ oceniającego (np. im niższe IQ jednostki, tym niższa jest jej zdolność do trafnej oceny IQ innych ludzi). Ludzie o wyższym IQ są generalnie lepsi w trafnym szacowaniu inteligencji innych ludzi, ale zapytani o IQ ludzi o podobnym ilorazie inteligencji do ich własnego, wykazują tendencję do oceniania własnego IQ jako niższego.

Różnice w rzeczywistej wartości ilorazu inteligencji a postrzeganej przez jednostkę zostały także zauważone pomiędzy płciami. Badania brytyjskiego psychologa Adriana Furnhama wykazały, że mężczyźni przejawiają tendencję do zawyżania wartości swojego IQ o około 5 punktów, a kobiety do zaniżania go o podobną wartość[10][11].

Pamięć

Złudzenie ponadprzeciętności zostało zaobserwowane podczas badań psychologicznych porównujących samoocenę pamięci[12][13][14]. Badanie obejmujące uczestników w wieku 49–89 lat polegające na samoocenie pamięci uczestnika w porównaniu do innych ludzi w podobnym wieku, 25-latków oraz własnej pamięci badanego w wieku 25 lat wykazało, że uczestnicy przejawiali poczucie iluzorycznej ponadprzeciętności w porównaniu zarówno do ludzi w swojej grupie wiekowej, jak i 25-latków. Wykazano także, że wyniki te były jedynie w niewielkim stopniu związane z wiekiem badanego[13].

Zadania kognitywne

Uczestnicy badania Krugera i Dunninga otrzymali polecenie wykonania określonych zadań (jak rozwiązywanie problemów logicznych, analiza pytań gramatycznych, czy decydowanie o tym czy dowcip był zabawny), a następnie zostali proszeni o ocenę tego jak dobrze wypadli podczas wykonywania zadań na tle grupy, pozwalając tym samym na bezpośrednie porównanie ich rzeczywistych i postrzeganych wyników[15].

Uczestnicy zostali podzieleni na cztery grupy, w zależności od osiągniętych rzeczywistych wyników. Okazało się, że wszystkie cztery grupy oceniły swoje odpowiedzi jako ponadprzeciętnie dobre, co oznacza, że grupa która osiągnęła najniższe wyniki (dolne 25%) popełniła duży błąd w swojej ocenie. Naukowcy uważają, że jednostki, które poradziły sobie najgorzej z wykonywaniem zadań, wypadły najgorzej także w rozpoznawaniu umiejętności niezbędnych do wykonania zadania. Po krótkim przeszkoleniu jednostki, które poprzednio najgorzej radziły sobie z powierzonymi zadaniami, poprawiły zarówno swoją zdolność do oceny swoich wyników, jak i zdolność ich wykonywania[15].

Artykuł pod tytułem Unskilled and Unaware of It: How Difficulties in Recognizing One’s Own Incompetence Lead to Inflated Self-Assessments (pol. Niewykwalifikowany i nieświadomy tego: jak trudności w rozpoznawaniu swojej własnej niekompetencji prowadzą do nadmuchanej samooceny) został nagrodzony Antynoblem w 2000 roku[16].

W roku 2003 Dunning i Joyce Ehrlinger, także z Uniwersytetu Cornella, opublikowali badanie które dokumentowało zmianę w opiniach ludzi na swój własny temat pod wpływem informacji z zewnątrz. Studenci uniwersytetu otrzymali testy wiedzy z zakresu geografii, z których część miała na celu pozytywnie wpłynąć na ich samoocenę, a pozostałe miały wywrzeć efekt negatywny. Uczestnicy zostali następnie poproszeni o ocenę tego jak wypadli na teście i ich oceny wykazywały odchylenie pozytywne lub negatywne, zgodne ze wcześniejszą sugestią[17].

Wielu naukowców próbowało rozszerzyć te badania na ocenę innych ludzi, ale wyniki wskazują na duże zafałszowanie zakłóceniami i stronniczością[18][19][20].

Sukcesy zawodowe i akademickie

W ankiecie przeprowadzonej wśród kadry Uniwersytetu Nebraski dotyczącej umiejętności pedagogicznych, 68% badanych oceniło siebie samych jako znajdujących się wśród najlepszych 25% nauczycieli, a ponad 90% oceniło się jako ponadprzeciętnych[21].

W podobnej ankiecie, 87% studentów MBA na Uniwersytecie Stanforda oceniło swoje sukcesy akademickie jako ponadprzeciętne[22].

Złudzenie ponadprzeciętności ma także tłumaczyć takie zjawiska jak duże operacje giełdowe (ponieważ każdy makler uważa siebie samego za najlepszego i tego któremu się powiedzie)[23] oraz dużą liczbę pozwów sądowych trafiających na wokandę (ponieważ z powodu złudzenia ponadprzeciętności wielu prawników przejawia odrealnione przekonanie, że wygra sprawę)[24].

Ocena samego siebie, przyjaciół i kolegów

Jedno z pierwszych badań, które wykazało istnienie zjawiska złudzenia ponadprzeciętności, zostało przeprowadzone przez College Board w 1976 roku[25]. Polegało ono na wypełnieniu ankiet załączonych do arkuszy egzaminu SAT, w których uczniowie byli proszeni o ocenienie kilku swoich pozytywnych cech w stosunku do mediany grupy. W ocenie umiejętności przywódczych 70% uczniów uznało, że plasują się powyżej mediany grupy. W ocenie umiejętności utrzymywania dobrych relacji z innymi ludźmi 85% uczniów oceniło się powyżej mediany grupy, a 25% uznało, że plasują się w górnym 1%.

W badaniu z 2002 roku dotyczącym złudzenia ponadprzeciętności, gdzie uczestnicy zostali poproszeni o porównanie samych siebie do przyjaciół oraz innych ludzi pod względem cech pozytywnych (takich jak punktualność, czy wrażliwość) oraz cech negatywnych (takich jak naiwność, czy brak konsekwencji). Uczestnicy oceniali samych siebie korzystniej niż swoich przyjaciół, którzy z kolei byli korzystniej oceniani niż pozostali ludzie[26].

Kilka innych badań[27][28][29] potwierdziło, że przyjaciele są oceniani lepiej niż pozostali ludzie. Uważa się, że może to być przypisane „stronniczemu postrzeganiu grupy” i może być motywowane potrzebą pozytywnej tożsamości społecznej jednostki.

Popularność

Przeprowadzono badanie, w którym uczestnicy otrzymali szczegółowe kwestionariusze dotyczące ich przyjaźni, proszące o ocenę ich własnej popularności. Analizy portali społecznościowych wykazała, że uczestnicy badania generalnie przeceniali własną popularność, zwłaszcza w porównaniu do swoich przyjaciół[22].

Szczęście w miłości

Satysfakcja ze związku jest kolejnym rejonem życia, w którym udało się dowieść występowanie złudzenia ponadprzeciętności. Badania wskazują, że ludzie postrzegają swoje własne związki jako bardziej udane niż innych ludzi. Zauważono także, że im lepiej ludzie oceniają własny związek, tym bardziej uważają, że jest on lepszy od innych. Efekt ten jest bardziej wyraźny wśród mężczyzn, których satysfakcja ze związku była silnie związana z przekonaniem o jego wyższości nad innymi oraz przekonaniem, że niektórzy jego znajomi są nieszczęśliwi w swoich związkach. Satysfakcja kobiet jest bardziej związana z założeniem, że większość ludzi jest szczęśliwa ze swoimi partnerami[30].

Zdrowie

Złudzenie ponadprzeciętności zaobserwowano także wśród pacjentów, którzy zostali zapytani o ocenę częstości ulegania niezdrowym i zdrowym nawykom przez nich samych oraz innych ludzi. Większość pacjentów uznała, że ulegają niezdrowym nawykom rzadziej niż średnia społeczeństwa, a praktykują zdrowe nawyki częściej. Przekonanie to utrzymywało się nawet wtedy, gdy byli zapytani o swoje zachowanie w przyszłości[31].

Umiejętność kierowania samochodem

Ankiety przeprowadzone wśród studentów w USA i Szwecji również dały wyniki wskazujące na istnienie złudzenia ponadprzeciętności. 93% studentów amerykańskich oraz 69% studentów szwedzkich oceniło swoje umiejętności jako plasujące ich wśród 50% lepszych kierowców. Pod względem bezpieczeństwa jazdy 88% amerykańskich studentów i 77% szwedzkich uznało, że plasują się w lepszej połowie społeczności kierowców[32].

Inne badanie, w którym pytano kierowców o ocenę swojej pozycji w rankingu pod względem ośmiu różnych wymiarów umiejętności (na przykład w skali: „niebezpieczna jazda-bezpieczna jazda” lub „mający wzgląd na innych-nie mający względu na pozostałych członków ruchu drogowego”). W efekcie jedynie niewielka część badanych oceniła swoje umiejętności poniżej mediany grupy i prawie 80% badanych oceniło swoje umiejętności powyżej przeciętnej[33].

Inne badanie wykazało, że 36% kierowców ocenia swoje umiejętności kierowania pojazdem podczas wysyłania SMS-ów lub e-maili jako ponadprzeciętnie dobre, 44% uważa, że ich umiejętności na tym polu są przeciętne, a jedynie 18% ocenia je jako poniżej przeciętnej[34].

Odporność na popełnianie błędów

Badani opisują samych siebie w bardziej pozytywny sposób w porównaniu do innych ludzi także pod względem podatności na popełnianie błędów w ocenie rzeczywistości. Efekt ten jest nazywany efektem ślepej plamki[35]. Jedno z najciekawszych badań nad tym efektem objęło 600 rezydentów USA, spośród których ponad 85% uznało, że są mniej podatni na popełnianie błędów poznawczych niż przeciętny Amerykanin, a tylko jeden uczestnik badania uważał siebie za bardziej podatnego na błędy w ocenie rzeczywistości niż przeciętny rodak[36].

Różnice kulturowe

Zdecydowana większość literatury naukowej dotyczącej złudzenia ponadprzeciętności pochodzi z USA. Badania, których obiektem jest jedynie specyficzna populacja, podlegają poważnym ograniczeniom i mogą nie odzwierciedlać wiernie zjawisk psychologicznych dotyczących całej populacji ludzkiej. Ostatnie badania dotyczące poczucia własnej wartości w innych krajach sugerują, że zjawisko złudzenia ponadprzeciętności podlega różnicom kulturowym[37]. Dla przykładu mieszkańcy Azji Wschodniej wykazują tendencję do pomniejszania swoich umiejętności, w celu poprawy i utrzymania dobrych relacji społecznych[38][39].

Poczucie własnej wartości

Związek złudzenia ponadprzeciętności i poczucia własnej wartości nie jest w pełni udowodniony. Twierdzenie, że ludzie o wysokim poziomie poczucia własnej wartości utrzymują go, ponieważ oceniają samych siebie jako ponadprzeciętnych, ma swoje podstawy w badaniach naukowych[40]. Inne badania wykazały, że brak pozytywnych złudzeń koreluje z wysokim poczuciem własnej wartości[41] oraz że jednostki dążące do samorozwoju i nauki są na nie mniej podatne[42].

Relacja do zdrowia psychicznego

Psychologia tradycyjnie zakładała, że generalnie trafne postrzeganie samego siebie jest niezbędne dla zachowania zdrowia psychicznego. Ten pogląd został podważony przez Taylora i Browna w 1988 roku, którzy zauważyli że zdrowe psychicznie jednostki zwykle przejawiają trzy błędy poznawcze: złudzenie ponadprzeciętności, złudzenie kontroli i nierealistyczny optymizm[43]. Opinia ta szybko stała się bardzo popularna, a niektórzy naukowcy zauważyli, że celowe indukowanie tych błędów poznawczych działałoby terapeutycznie na chorych[44]. Późniejsze badania naukowe podważyły to twierdzenie i dostarczyły dowodów wskazujących na negatywny wpływ złudzenia ponadprzeciętności na zdrowie psychiczne jednostki[43].

Część naukowców uznała, że Taylor i Brown posłużyli się klasyfikacją ludzi na zdrowych i chorych psychicznie na podstawie subiektywnych opinii, a nie obiektywnych kryteriów[44]. Jedno z badań wysunęło tezę, że grupy „zdrowe psychicznie” zawierały domieszkę jednostek nadużywających defensywnej negacji, które są najbardziej podatne na występowanie pozytywnych iluzji[44]. Wieloletnie badania wykazały, że pozytywne złudzenia mają związek z niskimi kompetencjami społecznymi i psychologicznym nieprzystosowaniem[43]. Osoby bardziej podatne na pozytywne złudzenia, takie jak złudzenie ponadprzeciętności, wykazują więcej problematycznych zachowań w relacjach społecznych, takich jak wrogość czy drażliwość[43]. Pozytywne błędy poznawcze przynoszą jednostce psychologiczne korzyści (jak np. dobre samopoczucie), ale także pociągają za sobą problemy inter- i intra-personalne (np. aspołeczne zachowanie)[45].

Neuroobrazowanie

Stopień w jakim ludzie postrzegają siebie jako lepszych niż przeciętna jednostka jest powiązany ze zmniejszoną aktywnością kory oczodołowo-czołowej oraz grzbietu przedniego zakrętu kory obręczy. Sugeruje to łączenie tych obszarów mózgu z przetwarzaniem „kontroli kognitywnej”[46].

Wytłumaczenie zjawiska

Zakłócenia przetwarzania procesów psychicznych

Złudzenie ponadprzeciętności, podobnie jak inne błędy poznawcze, może być wyjaśnione przez prosty informacyjno-teoretyczny mechanizm generujący, który zakłada, że konwersja obiektywnych danych (obserwacji) w subiektywne oceny (opinie) jest zakłócona przez szum umysłowy (ang. mental noise)[47]. Odpowiadające za ten fakt zjawisko jest podobne do zafałszowania wspomnień, które powoduje błąd konserwatyzmu oraz zbytnią pewność siebie – po fakcie „poprawiamy” we wspomnieniach swoje zachowanie w większym stopniu niż innych ludzi. To powoduje, że nasze opinie o innych są nawet bardziej konserwatywne (w większym stopniu oparte na przeszłych oczekiwaniach) niż opinie na temat naszego własnego zachowania (w większym stopniu oparte na danych uzyskanych w wyniku doświadczenia). Różnica pomiędzy szacowaniem tych ocen (konserwatywną oceną własnego zachowania i nawet bardziej konserwatywną oceną zachowania innych) jest wystarczająca do powstania złudzenia ponadprzeciętności. Szum umysłowy jest wyjaśnieniem zjawiska, które cechuje się większą prostotą i przystępnością niż pozostałe, opierające swoje założenia na heurystyce, zachowaniu lub społecznych interakcjach[47].

Selektywna rekrutacja

Selektywna rekrutacja to pogląd mówiący, że podczas porównań z innymi jednostkami, porównujący wykazuje tendencję do brania pod uwagę własnych zalet oraz słabości innych, w wyniku czego wypada korzystniej na tle reszty. Teoria ta po raz pierwszy została przetestowana przez Weinsteina (1980) w eksperymencie dotyczącym błędu nadmiernego optymizmu. W badaniu poproszono uczestników o ocenę możliwości zwiększenia lub zmniejszenia szansy na wywołanie określonych zdarzeń w ich życiu poprzez określone zachowania. Zaobserwowano, że uczestnicy wykazywali mniejszy błąd nadmiernego optymizmu, kiedy pokazano im odpowiedzi innych badanych[48].

Perloff and Fetzer (1986) zasugerowali, że podczas porównywania z innymi jednostkami pod względem określonej cechy, porównujący wybiera sobie obiekt porównania – jednostkę, do której się porównuje, a która jest słabsza pod danym względem. W celu sprawdzenia tej teorii poproszono uczestników badania o porównanie się ze specyficznymi obiektami, takimi jak bliski przyjaciel. Zaobserwowano, że złudzenie ponadprzeciętności się zmniejszało, kiedy uczestnicy porównywali się do konkretnej osoby, a nie nieokreślonego obiektu, jak np. „przeciętna osoba”. Badania te nie są jednak całkowicie wiarygodne, ponieważ uczestnicy badania lubią swoich przyjaciół bardziej niż „przeciętne osoby” i mogły w efekcie oceniać ich lepiej niż przeciętnego człowieka[49].

Egocentryzm

Egocentryzm tłumaczy efekt złudzenia ponadprzeciętności poprzez tendencję jednostki do przykładania większej wagi do swoich własnych umiejętności, cech i zachowań niż do tych cechujących innych ludzi. Według tej teorii jednostki przeceniają swoje właściwości w porównaniu do innych, ponieważ wierzą w swoją wyższość. Oznacza to, że porównując swoje zachowanie z zachowaniem innych, jednostka uzna, że jej osiągnięcia są lepsze, nawet jeśli w rzeczywistości są one takie same. Kruger znalazł poparcie dla tej teorii w swoich badaniach dotyczących samooceny uczestników nt. umiejętności wykonania łatwych i trudnych zadań. Wykazał, że uczestnicy byli konsekwentni w ocenianiu samych siebie powyżej wartości przeciętnej w przypadku zadań zaklasyfikowanych jako „łatwe” i poniżej wartości przeciętnej w zadaniach zaklasyfikowanych jako „trudne” – niezależnie od swoich rzeczywistych umiejętności. W tym doświadczeniu efekt ponadprzeciętności został zaobserwowany w sytuacjach, gdy uczestnikom zasugerowano, że odniosą sukces, a efekt poniżej-przeciętności w sytuacjach, gdy zasugerowano, że im się nie uda[50].

Efekt skupienia

Kolejną próbą wytłumaczenia zjawiska złudzenia ponadprzeciętności jest efekt skupienia – błąd poznawczy polegający na przywiązywaniu zbyt dużej wagi do szczegółu, który przyciąga uwagę. Większość badań dotyczących złudzenia ponadprzeciętności kładzie większy nacisk na jednostkę, poprzez zadawanie pytań o porównanie (pytania często są sformułowane w taki sposób, że wymieniają jednostkę przed obiektem porównania, np. „porównaj swoją cechę/umiejętność do przeciętnej osoby”). W wyniku efektu skupienia uczestnik badania kładzie większy nacisk na własne cechy i umiejętności niż te reprezentowane przez obiekt porównania. Oznacza to także, że gdyby pytania zadawane uczestnikom badań były inaczej sformułowane (np. „porównaj przeciętną osobę do siebie”), to zjawisko ponadprzeciętności zostałoby zredukowane[51].

Badania nad efektem skupienia były skoncentrowane głównie na błędzie nadmiernego optymizmu, którego zmniejszenie zaobserwowano w wyniku takiej zmiany szyku zadawanych pytań[52][53]. Udało się także zaobserwować zmniejszenie efektu ponadprzeciętności w badaniu, w którym uczestnicy byli proszeni o ocenę szans na sukces innych, a nie swoich własnych[54].

Porównanie „ja kontra zbiorowość”

Idea mówiąca, że jednostka porównująca się do grupy ma tendencję do oceniania siebie samej jako lepszej niż wynosi wartość przeciętna dla grupy – np. jeśli jednostka jest poproszona o ocenę swoich umiejętności kierowania samochodem w porównaniu do reszty grupy, ma tendencję do oceniania siebie jako ponadprzeciętnie dobrego kierowcę. Tym samym, większość grupy wykazuje tendencję do oceniania siebie samych jako jednostki ponadprzeciętne[55]. Dzieje się tak w wyniku generalnej tendencji do oceniania pojedynczej osoby lub obiektu jako ponadprzeciętny.

Heurystyka ponadprzeciętności

Teoria mówiąca, że jednostki zamiast świadomie rewidować i myśleć o swoich własnych umiejętnościach, zachowaniach, i cechach oraz porównywać je do innych, kierują się raczej „automatyczną tendencją do łączenia społecznie pozytywnie ocenionych obiektów z koncepcją ideału danej cechy”[47]. Np. jeżeli jednostka oceni samą siebie jako szczerą, będzie dążyła do wyolbrzymienia tej cechy w kierunku idealnej w swoim mniemaniu pozycji na skali szczerości. Co ważne, ta idealna pozycja nie zawsze jest umiejscowiona na szczycie skali – dla przykładu, w przypadku szczerości, ktoś zawsze brutalnie szczery może być postrzegany jako niegrzeczny – a więc ideałem jest balans pomiędzy wartościami skrajnymi, różnie postrzegany przez różne jednostki.

Niespołeczne wytłumaczenia

Złudzenie ponadprzeciętności może nie mieć źródeł w zachowaniach społecznych, ponieważ ocena obiektów nieożywionych także podlega podobnym wypaczeniom[55].

Złudzenie poniżej-przeciętności

Współczesne badania naukowe wykazały istnienie zjawiska przeciwnego do złudzenia ponadprzeciętności – efektu poniżej-przeciętności (ang. worse-than-average effect). Efekt jest obserwowany głównie w przypadku styczności jednostki z trudnymi zadaniami lub zdarzeniami mało prawdopodobnymi, takimi jak np.: żonglowanie, jazda na monocyklu, prawdopodobieństwo życia dłużej niż 100 lat lub znalezienie 20-dolarowego banknotu na ziemi w przeciągu najbliższych dwóch tygodni[47][56].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ A. Szyszka. Polityczne, ekonomiczne i behawioralne aspekty kryzysu w strefie euro (pdf), Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 689. 2012, s. 840 (8), dostęp 2016-01-13.
  2. ↑ a b c d e f g Vera Hoorens, Self-enhancement and Superiority Biases in Social Comparison, „European Review of Social Psychology”, 4 (1), 1993, s. 113–139, DOI: 10.1080/14792779343000040, ISSN 1046-3283.
  3. ↑ a b c A. Zawadzka; M. Niesiobędzka; D. Godlewska-Werner. Kultura konsumpcji – wartości, cele, dobrostan. Psychologiczne aspekty zjawiska (pdf). Wydawnictwo Stowarzyszenia Filomatów, 2014. dostęp 2016-01-13.
  4. ↑ Zuckerman, E. W., & Jost, J. T. (2001). What Makes You Think You’re So Popular? Self Evaluation Maintenance and the Subjective Side of the „Friendship Paradox”.  Social Psychology Quarterly, 64(3), 207-223.
  5. ↑ Svenson, O. (1981). Are we all less risky and more skillful than our fellow drivers? Acta Psychologica, 47, 143-48.
  6. ↑ Zuckerman, E. W., & Jost, J. T. (2001). What Makes You Think You’re So Popular? Self Evaluation Maintenance and the Subjective Side of the „Friendship Paradox”. Social Psychology Quarterly, 64(3), 207-223.
  7. ↑ C. Randall Colvin, Jack Block, David C. Funder, Overly positive self-evaluations and personality: Negative implications for mental health., „Journal of Personality and Social Psychology”, 68 (6), 1995, s. 1152–1162, DOI: 10.1037/0022-3514.68.6.1152, PMID: 7608859.
  8. ↑ David Dunning, Judith A. Meyerowitz, Amy D. Holzberg, Ambiguity and self-evaluation: The role of idiosyncratic trait definitions in self-serving assessments of ability., „Journal of Personality and Social Psychology”, 57 (6), 1989, s. 1082–1090, DOI: 10.1037/0022-3514.57.6.1082, ISSN 1939-1315.
  9. ↑ A. Zawadzka; M. Niesiobędzka; D. Godlewska-Werner. Kultura konsumpcji – wartości, cele, dobrostan. Psychologiczne aspekty zjawiska (pdf). Wydawnictwo Stowarzyszenia Filomatów, 2014. dostęp 2016-01-13.
  10. ↑ Janet E. Davidson and C. L. Downing, „Contemporary Models of Intelligence” in Robert J. Sternberg, Handbook of Intelligence, 2000.
  11. ↑ Adrian Furnham, Joanna Moutafi, Tomas Chamorro-Premuzic, Personality and Intelligence: Gender, the Big Five, Self-Estimated and Psychometric Intelligence, „International Journal of Selection and Assessment”, 13 (1), 2005, s. 11–24, DOI: 10.1111/j.0965-075X.2005.00296.x.
  12. ↑ I. W. Schmidt, I. J. Berg, B. G. Deelman. Relations between subjective evaluations of memory and objective memory performance. „Perceptual and Motor Skills”, s. 761–776, 2001-12-01. DOI: 10.2466/pms.2001.93.3.761. ISSN 0031-5125. PMID: 11806600. 
  13. ↑ a b Iris W. Schmidt, Ina J. Berg, Betto G. Deelman, Illusory Superiority in Self-Reported Memory of Older Adults, „Aging, Neuropsychology, and Cognition”, 6 (4), 1999, s. 288–301, DOI: 10.1076/1382-5585(199912)06:04;1-B;FT288, ISSN 1382-5585.
  14. ↑ Feedback and self-evaluation of cognitive performance – Alzheimer’s & Dementia: The Journal of the Alzheimer’s Association, www.alzheimersanddementia.com [dostęp 2016-04-17].
  15. ↑ a b Justin Kruger, David Dunning, Unskilled and unaware of it: How difficulties in recognizing one’s own incompetence lead to inflated self-assessments., „Journal of Personality and Social Psychology”, 77 (6), 1999, s. 1121–1134, DOI: 10.1037/0022-3514.77.6.1121, PMID: 10626367.
  16. ↑ The 2000 Ig Nobel Prize Winners. improbable.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-01-26)]., improbable.com, dostęp 2016-01-13.
  17. ↑ Joyce Ehrlinger, David Dunning, How chronic self-views influence (and potentially mislead) estimates of performance., „Journal of Personality and Social Psychology”, 84 (1), 2003, s. 5–17, DOI: 10.1037/0022-3514.84.1.5, PMID: 12518967.
  18. ↑ Daniel R. Ames, Lara K. Kammrath, Mind-Reading and Metacognition: Narcissism, not Actual Competence, Predicts Self-Estimated Ability, „Journal of Nonverbal Behavior”, 28 (3), 2004, s. 187–209, DOI: 10.1023/B:JONB.0000039649.20015.0e, ISSN 0191-5886 (ang.).
  19. ↑ Katherine A. Burson, Richard P. Larrick, Joshua Klayman, Skilled or unskilled, but still unaware of it: How perceptions of difficulty drive miscalibration in relative comparisons., „Journal of Personality and Social Psychology”, 90 (1), 2006, s. 60–77, DOI: 10.1037/0022-3514.90.1.60, PMID: 16448310 [dostęp 2016-01-13].
  20. ↑ Joyce Ehrlinger i inni, Why the unskilled are unaware: Further explorations of (absent) self-insight among the incompetent, „Organizational Behavior and Human Decision Processes”, 105 (1), 2008, s. 98–121, DOI: 10.1016/j.obhdp.2007.05.002, PMID: 19568317, PMCID: PMC2702783.
  21. ↑ K. Patricia Cross, Not Can But Will College Teachers Be Improved?, „New Directions for Higher Education”, 1977 (17), wiosna 1977, s. 1–15, DOI: 10.1002/he.36919771703.
  22. ↑ a b „It’s Academic.” 2000. Stanford GSB Reporter, kwiecień 24, s. 14–15. przez Ezra W. Zuckerman, John T. Jost, What Makes You Think You’re so Popular? Self-Evaluation Maintenance and the Subjective Side of the „Friendship Paradox”, „Social Psychology Quarterly”, 64 (3), 2001, s. 207–223, DOI: 10.2307/3090112, JSTOR: 3090112 [dostęp 2017-05-25].
  23. ↑ Terrance Odean, Volume, Volatility, Price, and Profit When All Traders Are Above Average [PDF], „Journal of Finance”, 53 (6), 1998, s. 1887–1934, DOI: 10.1111/0022-1082.00078 [dostęp 2016-01-13].
  24. ↑ Margaret A. Neale, Max H. Bazerman, The Effects of Framing and Negotiator Overconfidence on Bargaining Behaviors and Outcomes, „Academy of Management Journal”, 28 (1), 1985, s. 34–49, DOI: 10.2307/256060, ISSN 0001-4273, JSTOR: 256060 (ang.).
  25. ↑ Mark D. Alicke; Olesya Govorun (2005). „The Better-Than-Average Effect”. In Mark D. Alicke, David A. Dunning, Joachim I. Krueger. The Self in Social Judgment. Studies in Self and Identity. Psychology Press. s. 85–106. ISBN 978-1-84169-418-4. OCLC 58054791.
  26. ↑ Jerry Suls, Katherine Lemos, H. Lockett Stewart, Self-esteem, construal, and comparisons with the self, friends, and peers., „Journal of Personality and Social Psychology”, 82 (2), 1985, s. 252–261, DOI: 10.1037/0022-3514.82.2.252, PMID: 11831414.
  27. ↑ Linda S. Perloff, Barbara K. Fetzer, Selfother judgments and perceived vulnerability to victimization., „Journal of Personality and Social Psychology”, 50 (3), 1986, s. 502–510, DOI: 10.1037/0022-3514.50.3.502.
  28. ↑ Jonathon D. Brown, Evaluations of Self and Others: Self-Enhancement Biases in Social Judgments, „Social Cognition”, 4 (4), 1986, s. 353–376, DOI: 10.1521/soco.1986.4.4.353, ISSN 0278-016X.
  29. ↑ Henri Tajfel; John C. Turner. „The Social Identity Theory of Intergroup Behavior” (PDF). In William G. Austin and Stephen Worchel. Psychology of Intergroup Relations (2nd ed.). s. 7–24. ISBN 0-12-682550-5.
  30. ↑ Bram P. Buunk, Perceived Superiority of One’s Own Relationship and Perceived Prevalence of Happy and Unhappy Relationships, „British Journal of Social Psychology”, 40 (4), 2001, s. 565–574, DOI: 10.1348/014466601164984.
  31. ↑ Vera Hoorens, Peter Harris, Distortions in reports of health behaviors: The time span effect and illusory supefuority, „Psychology & Health”, 13 (3), 1998, s. 451–466, DOI: 10.1080/08870449808407303, ISSN 0887-0446.
  32. ↑ Ola Svenson, Are we all less risky and more skillful than our fellow drivers?, „Acta Psychologica”, 47 (2), 1981, s. 143–148, DOI: 10.1016/0001-6918(81)90005-6.
  33. ↑ Iain A. McCormick, Frank H. Walkey, Dianne E. Green, Comparative perceptions of driver ability– A confirmation and expansion, „Accident Analysis & Prevention”, 18 (3), 1986, s. 205–208, DOI: 10.1016/0001-4575(86)90004-7 (ang.).
  34. ↑ Aaron Crowe. 24% Of Drivers Admit To Coming Close To Causing An Accident While Texting. 15.07.2013, dostęp 2016-04-02.
  35. ↑ Pronin, E., Lin, D., & Ross, L. (2002). „The Bias Blind Spot: Perceptions Of Bias In Self Versus Others”.Personality and Social Psychology Bulletin, 28(3), 369-381.
  36. ↑ Irene Scopelliti i inni, Bias Blind Spot: Structure, Measurement, and Consequences, „Management Science”, 61 (10), 2015, s. 2468–2486, DOI: 10.1287/mnsc.2014.2096, ISSN 0025-1909 [dostęp 2017-05-25].
  37. ↑ Steven J. Heine, Takeshi Hamamura, In Search of East Asian Self-Enhancement, „Personality and Social Psychology Review”, 11 (1), 2016, s. 4–27, DOI: 10.1177/1088868306294587, PMID: 18453453 (ang.).
  38. ↑ Tori DeAngelis, Why we overestimate our competence., „Monitor on Psychology”, 34 (2), 2003, s. 60–62, DOI: 10.1037/e300052003-031.
  39. ↑ Carl F. Falk i inni, Why Do Westerners Self-Enhance More than East Asians?, „European Journal of Personality”, 23 (3), 2009, s. 183–203, DOI: 10.1002/per.715.
  40. ↑ David J. Martin, Lyn Y. Abramson, Lauren B. Alloy, Illusion of control for self and others in depressed and nondepressed college students., „Journal of Personality and Social Psychology”, 46 (1), 1984, s. 125–136, DOI: 10.1037/0022-3514.46.1.125.
  41. ↑ William C. Compton, Are positive illusions necessary for self-esteem: a research note, „Personality and Individual Differences”, 13 (12), 1992, s. 1343–1344, DOI: 10.1016/0191-8869(92)90177-q (ang.).
  42. ↑ C. Raymond Knee, Miron Zuckerman, A Nondefensive Personality: Autonomy and Control as Moderators of Defensive Coping and Self-Handicapping, „Journal of Research in Personality”, 32 (2), 1998, s. 115–130, DOI: 10.1006/jrpe.1997.2207.
  43. ↑ a b c d C. Randall Colvin, Jack Block, David C. Funder, Overly positive self-evaluations and personality: Negative implications for mental health., „Journal of Personality and Social Psychology”, 68 (6), 1995, s. 1152–1162, DOI: 10.1037/0022-3514.68.6.1152, PMID: 7608859.
  44. ↑ a b c Jonathan Shedler, Martin Mayman, Melvin Manis, The illusion of mental health., „American Psychologist”, 48 (11), 1993, s. 1117–1131, DOI: 10.1037/0003-066x.48.11.1117, PMID: 8259825.
  45. ↑ Constantine Sedikides, Robert S. Horton, Aiden P. Gregg, The Why’s the Limit: Curtailing Self-Enhancement With Explanatory Introspection, „Journal of Personality”, 75 (4), 2007, s. 783–824, DOI: 10.1111/j.1467-6494.2007.00457.x, ISSN 0022-3506, PMID: 17576359.
  46. ↑ Jennifer S. Beer, Brent L. Hughes, Neural systems of social comparison and the “above-average” effect, „NeuroImage”, 49 (3), 2010, s. 2671–2679, DOI: 10.1016/j.neuroimage.2009.10.075, PMID: 19883771.
  47. ↑ a b c d Martin Hilbert, Toward a synthesis of cognitive biases: How noisy information processing can bias human decision making., „Psychological Bulletin”, 138 (2), 2012, s. 211–237, DOI: 10.1037/a0025940 [dostęp 2017-05-25].
  48. ↑ Neil D. Weinstein, Unrealistic optimism about future life events., „Journal of Personality and Social Psychology”, 39 (5), 1980, s. 806–820, DOI: 10.1037/0022-3514.39.5.806.
  49. ↑ Linda S. Perloff, Barbara K. Fetzer, Selfother judgments and perceived vulnerability to victimization., „Journal of Personality and Social Psychology”, 50 (3), 1986, s. 502–510, DOI: 10.1037/0022-3514.50.3.502.
  50. ↑ Justin Kruger, Lake Wobegon be gone! The „below-average effect” and the egocentric nature of comparative ability judgments., „Journal of Personality and Social Psychology”, 77 (2), 1999, s. 221–232, DOI: 10.1037/0022-3514.77.2.221, PMID: 10474208.
  51. ↑ David A. Schkade, Daniel Kahneman, Does Living in California Make People Happy? A Focusing Illusion in Judgments of Life Satisfaction, „Psychological Science”, 9 (5), 1998, s. 340–346, DOI: 10.1111/1467-9280.00066, ISSN 0956-7976 (ang.).
  52. ↑ Wilma Otten, Joop Van Der Pligt, Context Effects in the Measurement of Comparative Optimism in Probability Judgments, „Journal of Social and Clinical Psychology”, 15 (1), 1996, s. 80–101, DOI: 10.1521/jscp.1996.15.1.80, ISSN 0736-7236.
  53. ↑ J. Richard Eiser, Sabine Pahl, Yvonne R.A. Prins, Optimism, Pessimism, and the Direction of Self–Other Comparisons, „Journal of Experimental Social Psychology”, 37 (1), 2001, s. 77–84, DOI: 10.1006/jesp.2000.1438.
  54. ↑ Paul D. Windschitl, Justin Kruger, Ericka Nus Simms, The Influence of Egocentrism and Focalism on People’s Optimism in Competitions: When What Affects Us Equally Affects Me More., „Journal of Personality and Social Psychology”, 85 (3), 2003, s. 389–408, DOI: 10.1037/0022-3514.85.3.389, PMID: 14498778.
  55. ↑ a b Eilath E. Giladi, Yechiel Klar, When standards are wide of the mark: Nonselective superiority and inferiority biases in comparative judgments of objects and concepts., „Journal of Experimental Psychology: General”, 131 (4), 2002, s. 538–551, DOI: 10.1037/0096-3445.131.4.538.
  56. ↑ Don A. Moore, Not so above average after all: When people believe they are worse than average and its implications for theories of bias in social comparison, „Organizational Behavior and Human Decision Processes”, 102 (1), Special Issue on Social Comparison Processes, 2007, s. 42–58, DOI: 10.1016/j.obhdp.2006.09.005.