Załęże (Katowice)

Dzielnica nr 7 Załęże
Dzielnica Katowic
Ilustracja
Miejskie Przedszkole nr 39, kamienice przy ul. Gliwickiej 73-79, kościół św. Józefa, załęski pałac, szyb „Wschodni II” d. kopalni „Kleofas”, familoki przy ul. Lisa, kaplica zboru Kościoła Zielonoświątkowego „Betania”
Państwo

 Polska

Województwo

 śląskie

Miasto

Katowice

Zespół dzielnic

północny

Data założenia

1 stycznia 1992

Powierzchnia

3,39 km²

Wysokość

265–280 m n.p.m.

Populacja (31.12.2014)
• liczba ludności


10 185

• gęstość

3 004 os./km²

Strefa numeracyjna

32

Tablice rejestracyjne

SK

Położenie na mapie Katowic
Położenie na mapie
Portal Polska
Załęże
Część Katowic
Ilustracja
Ulica Gliwicka w centralnej części Załęża; w tle rzymskokatolicki kościół św. Józefa
Herb
Herb
Państwo

 Polska

Województwo

 śląskie

Miasto

Katowice

Dzielnica

Osiedle Witosa, Załęska Hałda-Brynów, Załęże[1][2]

Data założenia

XIII wiek

W granicach Katowic

15 października 1924

SIMC

0937860

Portal Polska

Załęże (niem. Zalenze) – historyczna część oraz dzielnica Katowic, położona w północno-zachodniej części miasta, nad Rawą. Graniczy z Osiedlem Tysiąclecia, Dębem, Śródmieściem, Załęską Hałdą-Brynowem częścią zachodnią, Osiedlem Witosa i miastem Chorzowem.

Jest to jedna z najstarszych części Katowic, której początki sięgają XIII wieku. Do końca XVIII wieku Załęże miało charakter rolniczy, kiedy to zaczęło rozwijać się górnictwo węgla kamiennego oraz hutnictwo żelaza i cynku, co umożliwiło szybki wzrost liczby ludności. Głównymi zakładami przemysłowymi, mający istotny wpływ na rozwój osady była, kopalnia „Kleofas” oraz huta „Baildon”. W dniu 15 października 1924 roku Załęże stały się jedną z dzielnic Katowic. Po upadku głównych zakładów przemysłowych na początku XXI wieku Załęże stanowi w głównej mierze ośrodek usługowo-mieszkalny. Dzielnica ma powierzchnię 3,39 km² (2,05% powierzchni miasta) i pod koniec 2020 roku liczyła 8 589 mieszkańców.

Głównym ciągiem komunikacyjnym Załęża jest ulica Gliwicka, wzdłuż której charakterystycznym, krętym przebiegiem od Śródmieścia Katowic do granicy z Chorzowem ciągnie się znaczna część zabudowy dzielnicy, w tym kamienice i familoki pochodzące z przełomu XIX i XX wieku, a także budynki mieszkalne i usługowe zbudowane po II wojnie światowej. Do najcenniejszych budowli w Załężu należą neogotycki kościół pw. św. Józefa i załęski pałac, będący pozostałością dawnego folwarku. Załęże jest bardzo dobrze skomunikowane dzięki autostradzie A4 i Drogowej Trasie Średnicowej biegnącej przez Załęże, a także międzynarodowej linii kolejowej E 30 i linii tramwajowej.

Geografia

Położenie

Załęże jest jedną z dzielnic Katowic (nr 7), znajdującą się w grupie dzielnic północnych. Położona jest ona w północno-zachodniej części miasta. Graniczy od północy z Osiedlem Tysiąclecia i Dębem, od zachodu z miastem Chorzowem (z dzielnicą Chorzów-Batory), od południa z Osiedlem Witosa i Załęską Hałdą-Brynowem częścią zachodnią, a od wschodu z katowickim Śródmieściem[3].

Według podziału fizycznogeograficznego Jerzego Kondrackiego Załęże znajduje się w mezoregionie Wyżyna Katowicka (341.13), będącej południową częścią Wyżyny Śląskiej, która jest fragmentem Wyżyny Śląsko-Krakowskiej. Pod względem historycznym dzielnica ta znajduje się we wschodniej części Górnego Śląska[4].

Granice Załęża biegną następująco:

  • od północy – środkiem koryta Rawy pomiędzy ulicą ks. J. Gałeczki w Chorzowie a ulicą F.W. Grundmanna,
  • od wschodu – wzdłuż dawnego śladu bocznicy do huty „Baildon” od Rawy[5] (obecnie ulice F.W. Grundmanna i M. Goeppert-Mayer) w kierunku stacji kolejowej Katowice, gdzie na wysokości wiaduktu kolejowego nad ul. Mikołowską skręca w kierunku południowo-zachodnim i biegnie wzdłuż linii kolejowej do ul. Kochłowickiej (autostrady A4); granica ta okala dawną lokomotywownię od północy i zachodu[6],
  • od południa – od wiaduktu nad ulicą Kochłowicką (autostradą A4) nad linią kolejową nr 656[7] wzdłuż południowej strony tej drogi do ulicy F. Bocheńskiego, gdzie granica skręca w kierunku północnym i biegnie wschodnią stroną tej ulicy do linii kolejowej nr 137; granica ta wzdłuż tej ulicy jest niejednorodna i okala budynki przy ulicy F. Bocheńskiego 56, 64, 64a, 66, 90, 92, 94 i 100, w tym zespół zabudowy szybu „Wschodniego II”; granica dalej zmienia swój kierunek na zachodni i biegnie wzdłuż tej linii do granicy miasta z Chorzowem[6],
  • od zachodu – granica stanowi jednocześnie granicę miasta Katowice z Chorzowem[5]; biegnie ona na zachód od ulicy J. Piechy w Katowicach i równolegle do ulicy P. Wysockiego w Chorzowie[8].

Historyczne granice gminy Załęże kształtowały się następująco:

  • od północy – wzdłuż Rawy i przez zabudowę kompleksu huty „Baildon”[9][2],
  • od wschodu – w pobliżu dawnego śladu toru bocznicy huty „Baildon” i na południe wzdłuż ulicy Przodowników do skrzyżowania z ulicą Brygadzistów[9][2],
  • od południa – wzdłuż ulicy Brygadzistów[9] i dalej na zachód przez Las Załęski[2],
  • od zachodu – obecna granica miasta Katowice[2].

Geologia i gleby

Załęże zlokalizowane jest w niecce górnośląskiej, która wypełnia utwory pochodzące z górnego karbonu. Są to w dużej mierze łupki, piaskowce i zlepieńce zawierające pokłady węgla kamiennego. Strop karbonu kształtuje się na poziomie 220–240 m n.p.m. Pod niecką znajdują się utwory dewonu, głównie margle, zlepieńce i dolomity[10][11]. Wychodne utworów pochodzących z górnego karbonu znajdują się w wyżej położonej części Załęża, w rejonie węzła autostrady A4 z ulicą F. Bocheńskiego. Są to iłowce, mułowce i węgiel kamienny warstw załęskich i orzeskich[12].

Pozostały obszar Załęża pod względem utworów powierzchniowych zbudowany jest z materiałów pochodzących z kenozoiku. Obszar w dolinach Rawy i dawnego dopływu (potok Osiek; obecnie Rów Wujek, biegnący w rejonie obecnej wschodniej granicy Załęża)[12] o szerokości 250–350 m zbudowany jest z najmłodszych materiałów – to pochodzące z holocenu mułki, piaski i żwiry rzeczne. Osady rzeczne z holocenu w dolinie Rawy sięgają do głębokości 6 metrów[11]. Pozostały obszar Załęża to pochodzące z plejstocenu eluwia glin zwałowych[10][13]. Od lat 2006–2007 obszar Załęża, głównie ze względu na zaniechanie eksploatacji węgla kamiennego, jest górniczo uspokojony i nie występują tu szkody górnicze[11].

Gleby na terenie Załęża uległy silnej antropopresji wskutek rozwoju osadnictwa i działalności przemysłowej, przez co znaczny jest tu udział gleb inicjalnych. Występują tu głównie gleby antropogeniczne, wytworzone z glin zwałowych. Klasyfikowane gleby na terenie Załęża posiadają IV klasę bonitacyjną. Są skażone metalami ciężkimi (ołowiem, kadmem i cynkiem), spowodowanymi emisją zanieczyszczeń, zwłaszcza przemysłowych i ze spalania węgla[14][15].

Ukształtowanie powierzchni

Ulica ks. P. Pośpiecha; po lewej stronie sztucznie utworzony nasyp drogowy, dochodzący do 6 metrów wysokości

Według jednostek morfologicznych większość Załęża położona jest w Obniżeniu Rawy, które ciągnie się wzdłuż doliny Rawy. Jest ono głęboko wcięte (ponad 100 m) w utwory karbońskie i stanowi dno doliny wraz z terasą plejstoceńską. W południowej części dzielnicy znajdują się Wzgórza Kochłowickie, charakteryzujące się spłaszczonymi wzniesieniami i rozciętymi lokalnie głębokimi dolinami[16]. Obszar dzielnicy charakteryzuje się niewielkim zróżnicowaniem powierzchni, która jest w dużej mierze przekształcona na skutek antropopresji, zwłaszcza w formie hałd i nasypów dróg komunikacyjnych – głównie kolejowych (średnio 3,0–4,5 m) i drogowych: na ul. Kochłowickiej, Jana Pawła II i Pośpiecha (wysokość ostatniego nasypu dochodzi do 6 metrów[8]). Na zmianę rzeźby terenu w Załężu istotną rolę odgrywają procesy niwelacji, sedymentacji oraz osiadania różnych materiałów[16][11].

Powierzchnia Załęża obniża się w kierunku północno-wschodnim, w kierunku Rawy, wraz z jej biegiem. Najniżej położony punkt w Załężu to koryto Rawy (około 260 m n.p.m.), a najwyższy to ul. Kochłowicka na skrzyżowaniu z ulicą Żeliwną (około 285 m n.p.m.). Średnio Załęże we wschodniej części jest położone na wysokości 265 m n.p.m. (skrzyżowanie ul. Gliwickiej z ul. Pośpiecha, okolice Szkoły Podstawowej nr 20 i pałacu załęskiego). Wyżej znajduje się zachodnia część – skrzyżowanie ul. Gliwickiej i Wiśniowej położone jest na wysokości 270 m n.p.m., a Kolonia Mościckiego w najwyższym leży na wysokości 275 m n.p.m.[8][17]

Klimat

Klimat Załęża w niewielkim stopniu różni się od warunków klimatycznych panujących w całych Katowicach. Jest on modyfikowany zarówno przez czynniki klimatotwórcze, jak i lokalne, a także przez działalność człowieka (np. efekt miejskiej wyspy ciepła)[18]. Na klimat Załęża w większym znaczeniu mają wpływy oceaniczne z przewagą nad wpływami kontynentalnymi oraz sporadycznie docierające tu od południowego zachodu przez Bramę Morawską masy powietrza zwrotnikowego. Średnia roczna temperatura w stacji Muchowiec w wieloleciu 1961–2005 wynosiła 8,1 °C. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec (17,8 °C), a najchłodniejszym styczeń (–2,2 °C). Średnie roczne usłonecznienie w wieloleciu 1966–2005 wynosiło 1474 godziny. Średnia roczna suma opadów w skali roku w wieloleciu 1951–2005 wynosiła 713,8 mm. Średni czas zalegania pokrywy śnieżnej wynosi 60–70 dni, a okres wegetacyjny trwa średnio 200–220 dni[19]. Charakterystyczne są tu wiatry słabe o prędkości nieprzekraczającej 2 m/s, wiejące z kierunku zachodniego[18].

Wody powierzchniowe i podziemne

Rawa na wysokości kładki w pobliżu dawnego użytku ekologicznego „Stawy na Tysiącleciu”

Powierzchnia Załęża położona jest w całości w dorzeczu Wisły, w zlewni Rawy. Rzeka ta na terenie Załęża biegnie z zachodu na wschód[12], ma w całości uregulowany przebieg i jest obwałowana. Rzeka stanowi odbiornik oczyszczonych i surowych ścieków oraz wód opadowych[20]. W latach 1992–2002 udział wód obcych (ścieków komunalnych i przemysłowych) wynosił około 70%, przez co powodowało głębokie zaburzenia naturalnego przepływu wody[21]. W Załężu Rawa ma jeden dopływ – Rów Wujek, biegnący wzdłuż wschodniej granicy dzielnicy. Nie ma natomiast tutaj żadnych zbiorników wodnych oraz osadników[12].

Sieć hydrologiczna na terenie Załęża uległa dużym przekształceniom w wyniku trwającej urbanizacji i industrializacji. Wcześniej istniało szereg cieków, w tym Osiek (stanowił wschodnią granicę Załęża), Potok Obrocki (przez staw na terenie kopalni „Kleofas” płynął w kierunku północno-wschodnim) i potok biegnący wzdłuż obecnej ulicy F. Bocheńskiego, wpływający do Stawu Kuźniczego. Już w XVI wieku na Rawie istniało szereg stawów spiętrzeniowych, które służyły kuźniom, były wykorzystywane jako rybniki, a także miały zapobiegać powodziom. Staw Załęski, obecnie nieistniejący, powstał pod koniec XV wieku[22].

Pod względem warunków hydrogeologicznych można wyróżnić czwartorzędowe i karbońskie piętro wodonośne. Poziom czwartorzędowy w utworach związany jest z osadami luźnymi piaszczysto-żwirowymi oraz piaszczysto-pylastymi osadami międzymorenowymi, rzeczno-lodowcowymi i rzecznymi. Jest to poziom nieciągły, lokalnie rozdzielający się (osady glin zwałowych) na dwie lub trzy warstwy wodonośne[23]. Piętro wodonośne karbonu górnego zbudowane jest z wodonośnych piaskowców górnośląskiej serii piaskowcowej i serii paralicznej. Na obszarze całych Katowic, z uwagi na eksploatację węgla kamiennego, wody poziomu karbońskiego zostały zdrenowane do najgłębszych poziomów eksploatacyjnych[24].

Przyroda i ochrona środowiska

Tereny zieleni nieurządzonej przy ulicy Gliwickiej i ulicy św. Jana Pawła II

Naturalna szata roślinna obszaru Załęża kształtowana była od okresu ostatnich zlodowaceń 12-16 tys. lat temu. Na jej stan i zasobność wpływ ma kilka czynników, w tym rzeźba terenu i zasoby wodne, zaś od 200 lat decydujący wpływ ma także działalność człowieka. Pierwotnie w dolinie dzisiejszej Rawy występowały bagna i torfowiska[25], zaś te obszary porastały łęgi i olsy, tereny w dalszej odległości od doliny zajmowały grądy, zaś na wzniesieniach w południowej części Załęża znajdowały się buczyny[26]. O leśnej przeszłości dzielnicy świadczy chociażby jej nazwa – Załęże[25], oznaczające miejsce za łęgiem[27]. Efektem rozwoju górnictwa i hutnictwa w tej części Katowic było wyniszczenie w XVI, a następnie w XVIII i XIX wieku znacznych powierzchni leśnych. Rozwojowi przemysłowo-urbanistycznemu towarzyszyła degradacja środowiska przyrodniczego, która w II połowie XX wieku osiągnęła rozmiary niespotykane w innych częściach kraju[26].

Współcześnie większość obszarów Załęża pokrywa roślinność ruderalna na siedliskach antropogenicznych terenów zabudowanych i nieużytków miejskich. Pomiędzy nimi wykształciły się obszary roślinności terenów porolniczych i porolnych (zachodnia i południowo-wschodnia część Załęża), a w kilku miejscach także roślinność kultywowana, nasadzana i pielęgnowana w formie parków i trawników miejskich[28]. Na terenach zieleni nieurządzonej występują tu głównie: klon, brzoza, topola i lipa[29]. W Załężu występują także introdukowane gatunki roślin – jest nim grupa głogów ałtajskich położona w rejonie ulicy Tokarskiej. Występują także okazy wiekowego bluszczu, znajdujące się na cmentarzu przy ulicy ks. P. Pośpiecha[30].

Wytworzyły się w Załężu warunki do rozwoju zwierząt synantropijnych, z czego największe znaczenie mają ptaki, wśród których są te, które od dawna towarzyszyły człowiekowi, jak m.in. wróbel zwyczajny czy gołąb skalny, a także rodzime ptaki, które dostosowały się do warunków zurbanizowanych, w tym m.in. jerzyki, jaskółki oknówki czy dymówki[31].

Obszar dzielnicy Załęże ze względu na jej intensywny poziom zurbanizowania charakteryzuje się stosunkowo niedużym udziałem terenów zielonych. Brak jest też obszarów formy ochrony przyrody, a także pomników przyrody[32]. Dzielnica w północnej części, między ulicą Bracką i ulicą św. Jana Pawła II graniczy z dawnym użytkiem ekologicznym „Stawy na Tysiącleciu”, które jest siedliskiem płazów i ptaków wodno-błotnych[33]. Główne formy zieleni na terenie Załęża to: ogrody działkowe, zieleń urządzona i nieurządzona[29].

W Załężu występują następujące place i skwery:

W latach 2018–2019[40] trwała rewitalizacja skweru przy ulicy Gliwickiej pomiędzy budynkami nr 52 i 56, zagospodarowanego w miejscu po pawilonie gastronomicznym i kamienicy. Na skwerze tym posadzono cisy, graby i śliwy wiśniowe, a także kwietniki przedzielone berberysami[41]. W połowie czerwca 2019 roku ruszyły prace związane z rewitalizacją placu J. Londzina. W ramach tych prac powstały nowe ławki, stojaki rowerowe, kosze na śmieci, a także urządzenia placu zabaw i siłowni na świeżym powietrzu. Pozostawiono starodrzew, a także dokonano nowych nasadzeń krzewów i pnączy[42]. Zrewitalizowany plac został oddany do użytku w na początku maja 2020 roku[43].

Ogrody działkowe na terenie Załęża podlegają pod Śląski Okręgowy Zarząd Polskiego Związku Działkowców, Delegatura Katowice. Na terenie Załęża znajdują się następujące ogrody[44][45]:

NazwaLokalizacjaPowierzchnia
(ha)
Liczba działek
(2007)
BaildonBocheńskiego/Pośpiecha2,6870
Baildon, rejon AniołaAnioła0,2615
Baildon, rejon GliwickaGliwicka0,3610
ChryzantemaPośpiecha/Zarębskiego0,6840
Dobra NadziejaBocheńskiego5,60130
JednośćŻeliwna8,91210
ŚwitGliwicka2,6960
Świt, przy kopalni KleofasGliwicka0,4315
Zakątek Kolejarza18 Sierpnia0,9330

Nazwa

Nazwa Zalęze na mapie wydanej w 1792 roku

Nazwa Załęże wywodzona jest przez historyków od obszaru za łęgiem położonego na wysokości Dębu na południowym brzegu Rawy. Jest to zatem nazwa topograficzna, odzwierciedlająca dawną szatę roślinną i krajobraz (łęg to las nadrzeczny)[46][47][48].

Nazwa obecnej dzielnicy była pisana w wielu formach. Na przełomie XVIII i XIX w. ze względu na trudności w wymowie przez Niemców polskiej nazwy zmodyfikowano pisownię na Salensche. Często z uporem wracano do pisowni gminy przez Z, dlatego też powrócono do tej formy, ale posiadała ona wiele odmian, np.: Zaluzy, Załęże, Zalnzie, Zalnzy, Zoluzi. Historyczne zapisy nazwy Załęża począwszy od średniowiecza brzmiały: Zalanze, Zaluzie, Zaluze, Zaloze, Zalęzie, Zalenze. Miejscowi Ślązacy najczęściej wymawiali nazwę gminy w gwarowej formie Żołyndzie, Zołynzie[49][50][46].

Jak każda nazwa własna, również Załęże doczekało się swojej etymologii ludowej. Podaje ją badacz dziejów lokalnego górnictwa, Robert Borowy, opierając się o gwarową wymowę Żołyndzie, z której tłumaczy pochodzenie nazwy Załęże od zniekształcenia ze względu na zniemczenie pisowni pierwotnej nazwy osady, tj. Żołędzie. O pierwotnej nazwie ma według niego świadczyć dawna pieczęć gminy, na którym pierwotnie znajdowały się trzy gałęzie, z których wyrastało po jednym żołędziu, a w późniejszych pieczęciach i w herbie z lat międzywojennym jedna gałąź z żołędziem. W pierwotnej pisowni nieudokumentowana nazwa Żołędzie wyglądać miała jak Zołenzie, Zołynzie lub Zołnzie. Powszechna, zniemczona nazwa gminy brzmiała Zalenze. Odnosząc się do etymologii Borowego, wiążącej nazwę z wizerunkiem herbu miejscowości, historycy słusznie jednak stwierdzają, że godło pojawia się dopiero na początku XIX wieku, a sama nazwa Załęża zaistniała w średniowieczu (zanotowana już w 1360 roku)[49][50].

Za pochodzeniem nazwy Załęże od nazwy Żołędzie opowiada się także związany z Załężem Ginter Pierończyk[51]. Autor wskazuje m.in. na zapis w dokumencie z 1564 roku, w którym Mikołaj Salamon sprzedaje dwór i staw Kuźniczysko w Załężu Grzegorzowi Krawcowi. Zapis ten brzmi: „Ktemu bendzie powinien dacz za siano dwadzieścia groszy polskich, czwiertnię owsa od zolendzia, dwoye kury dziesięć yayec”. W obwieszczeniu Królewskiej Regencji w Opolu z dnia 17 maja 1875 roku wymienia się zaś polską nazwę Zołęże[52].

Historia

Początki i okres do XVIII w.

Najdawniejszy plan sytuacyjny obszarów dzisiejszych Katowic z 1686 roku (mapa w orientacji wschodniej); na dole po lewej stronie przedstawiono m.in. następujące miejsca: kuźnica załęska (Zalentzischer Hammer), staw załęski (Zalenzer Teich), wieś Załęże (das Dorf Zalenze) i droga piotrowicka (der Petrowitzer Weg)[53]

Załęże zostało założone w XIII wieku[9]. Ludwik Musioł podaje, że stało się to w okolicach 1280 roku, kiedy to założona została jako wieś na prawie magdeburskim[54]. W tym czasie drewniana zabudowa skupiała się początkowo wokół folwarku pochodzącego prawdopodobnie z przełomu XIII i XIV wieku[55]. Najstarsza informacja na temat Załęża pochodzi z dokumentu księcia opawsko-raciborskiego Mikołaja II z 15 grudnia 1360 roku, potwierdzającego Ottonowi z Pilczy własność wsi Jaźwice, Załęże, Bogucice i miasta Mysłowice[56][57]. W tym dokumencie określono granice wsi, które ostatecznie ustaliły się po powodzi z 1734 roku[58]. Pod względem prawnym Załęże należało do księstwa raciborskiego, a później do pszczyńskiego państwa stanowego. Załęże zostało zniszczone przez łupieżcze wyprawy księcia Wacława III Rybnickiego w XV wieku. Jego odbudową zajęli się Salomonowie, którzy byli właścicielami Załęża w latach 1536–1614. Nie odbudowywano już dużych gospodarstw kmiecych, a zakładano mniejsze role dla zagrodników[58][50].

Mimo tego, że charakter rolniczy wsi utrzymywał się do XIX wieku, już w XV wieku we wsi uruchamiano liczne kuźnice żelaza[59] oraz młyn wodny, czynny do lat sześćdziesiątych XIX wieku. Kuźnicę załęską wybudowano w latach 1460–1480. Wraz z nią powstała wieś kuźnicza o tej samej nazwie w rejonie skrzyżowania obecnej ulicy Gliwickiej z Żelazną[55]. W 1550 roku kuźnicę przerobiono na tartak. Kuźnicę ponownie uruchomiono w latach 1647–1650. Została ona zamieniona w 1734 roku w młyn[60].

Po śmierci Katarzyny Salomonowej w 1617 roku Załęże odziedziczył Andrzej Lipski, a po nim jego synowie, natomiast w latach 1641–1650 Załęże należy do Piotra Gręboszowskiego. Od tego czasu wieś często zmienia właścicieli[61]. Załęże pozostało wolnym sołectwem do XVIII wieku, kiedy to od 1718 roku grunty sołectwa włączono do obszaru dworskiego i Załęże było zależne do połowy XIX wieku od właściciela miejscowości. W miejscu Lasów Załęskich powstały dwa folwarki: Obroki, powstałe w XVIII wieku[9], słynące z hodowli owiec oraz pochodzące z XIX w. Owsiska (zachodnia część Załęskiej Hałdy), gdzie uprawiano zboże[58][62]. Według danych z Katastru Karolińskiego z połowy XVIII wieku, w Załężu żyło 21 zagrodników i 20 chałupników, zaś nie było wówczas kmieci[63]. Do końca XVIII wieku głównym źródłem utrzymania ludności m.in. Załęża było rolnictwo. Uprawiano tutaj zboża nie wymagające dobrej gleby, jak żyto, owies i jęczmień[64]. W 1792 roku powstała na terenie Załęża (w Załęskiej Hałdzie) pierwsza kopalnia węgla kamiennego – „Charlotte”, którego pierwszymi właścicielami byli Karol Wachowski i Daniel Freytag[65][66].

XIX i początek XX wieku

Pudlingarnia Johna Baildona na litografii z połowy XIX wieku (późniejsza huta „Baildon”)

W XIX wieku właścicielami Załęża byli Loebel Freund (lata 1839–1845; bądź 1840–1845[67]), Karol Neumann (od 1845 roku) i Ernest Georges de la Tour – potomek francuskiej rodziny hugenockiej, a następnie spółka Georg von Giesches Erben, która od 1887 roku miała centralną administrację w dzielnicy, w pałacu przy obecnej ulicy Gliwickiej 159[65]. Do około 1816 roku Załęże znajdowało się w granicach księstwa pszczyńskiego. W tym czasie została utworzona gmina, która w 1817 roku znalazła się w powiecie bytomskim, oddzielna od obszaru dworskiego Załęże. W 1873 roku gminę włączono do powiatu katowickiego. Siedziba gminy znajdowała się w budynku przy ulicy Gliwickiej 102, wybudowanego w 1897 roku[58].

Grób zbiorowy górników, ofiar pożaru w kopalni „Kleofas” z 1896 roku na cmentarzu przy ulicy Brackiej

W dniu 3 października 1846 roku Towarzystwo Kolei Górnośląskiej uruchomiło biegnącą przez tereny Załęża linię kolejową ze Świętochłowic do Mysłowic, która była częścią linii z Wrocławia[68][66]. W 1841 roku uruchomiono na terenie Załęża niewielką kopalnię węgla kamiennego „Victor”, która od 1853 roku należała do Gustawa von Kramsty. Kupił on też wcześniej, bo 1853 roku kopalnię „Charlotte”, a obydwie kopalnie w 1858 roku połączył w jeden zakład – „Victor”. Kopalnia ta w 1899 roku weszła w skład współczesnej kopalni „Oheim” (późniejszy „Wujek”). W 1840 roku w Załężu powstała znacznie większa kopalnia – „Cleophas” (późniejsza kopalnia „Kleofas”). W latach 1867–1886 zakład ten nie funkcjonował. Wydobycie wznowiła po jej wykupie przez Georg von Giesches Erben. Od 1895 roku w Załężu zaczął funkcjonować urząd pocztowo-telekomunikacyjny[66][65][69].

W 1840 roku na terenie gminy Załęże z inicjatywy Gustawa von Kramsty powstała huta cynku „Victor”. Wybudowano też hutę cynku „Johanna” , założoną przez Karola Godulę wraz z Loeblem Freundem. W 1867 roku Dawid Czwiklitzer uruchomił fabrykę mydła (obecnie Pollena-Savona przy ulicy ks. P. Pośpiecha). W drugiej połowie XIX wieku dla pracowników kopalni „Cleophas” zbudowano w rejonie dzisiejszych ulic F. Bocheńskiego i Wiśniowej kolonię robotniczą. Z uwagi na rozwój działalności przemysłowej Załęże przekształciło się w osadę robotniczą, a działalność rolna kontynuowana była głównie na terenach dworskich[70]. W 1845 roku odsetek rolników w Załężu wynosił 45%[71], zaś w 1861 roku było ich już 21%[72].

Pierwsza szkoła w Załężu powstała w 1827 roku w wynajętej chacie. Na początku lat 30. XIX wieku do szkoły uczęszczało 102 dzieci, z czego około 15 regularnie, a pierwszym nauczycielem był Franciszek Zarębski[73]. W 1883 roku Robert Wojtas, Ludwik Łabuz i Bernard Szołtysik założyli Czytelnię Polską, a zadaniem czytelni miało być także prowadzenie teatru amatorskiego. W 1884 roku mieszkańcy Załęża oglądali w gospodzie Pana fabrykanta mioteł i Wycużnika P. Kołodzieja, Dzieci z jaskini lwów Lebornina oraz Gorzałkę Władysława Ludwika Anczyca. Jedną z działaczek czytelni była Paulina Szołtysikówna[74].

Ulica Gliwicka około 1915 roku

Po 1890 roku na terenie Załęża prowadziły działalność liczne organizacje robotnicze. Były to m.in. Towarzystwo Katolickich Robotników, Polsko-Katolickie Towarzystwo „Jedność” i Towarzystwo Alojzjanów. W 1893 roku powstał Komitet Teatralny, który organizował przedstawienia na terenie osady. Poza tym powstała również komórka Polskiej Partii Socjalistycznej, której na początku przewodził Józef Biniszkiewicz[74].

Pierwotnie rzymskokatoliccy mieszkańcy Załęża podlegali parafii w Bogucicach. W 1896 roku erygowano w Załężu parafię rzymskokatolicką, a budowę kościoła p.w. św. Józefa rozpoczęto dwa lata później. Jej powstanie wiązało się z wydarzeniami z 1896 roku – wówczas to rozegrała się największa górnicza tragedia w historii Załęża. W podziemiach kopalni „Cleophas” w pożarze zginęło 105 górników. W akcji ratunkowej wzięło udział ponad 300 osób z ekip ratowniczych z różnych kopalń, m.in. z zakładów: „Cleophas”, „Ferdinand”, „König”, „Myslowitz” i „Giesche”[74]. W czasie pogrzebu ofiar katastrofy proboszcz parafii bogucickiej wygłosił ślubowanie wystawienia kościoła w Załężu[75].

W Załężu pod koniec XIX wieku wybudowano wąskotorową linię tramwajową. Odcinek linii Hajduki Górne – Załęże – Katowice uruchomiono 7 września 1899 roku. Stanowiła ona fragment linii MysłowiceBytom, wybudowanej przez spółkę Oberschlesische Dampfstrassenbahnen[76].

Lata międzywojenne i II wojna światowa

W czasie II powstania śląskiego Załęże znajdowało się pod kontrolą powstańców. Na wieżach wyciągowych kopalni i budynkach wywieszano polskie flagi[77]. Podczas plebiscytu przeprowadzonego 20 marca 1921 roku w gminie i obszarze dworskim Załęże 5 043 osoby (tj. 54,4% głosów ważnych) zagłosowało za pozostaniem w Niemczech, zaś za przyłączeniem do Polski opowiedziało się 4 223 osoby (45,6% głosów)[78]. Podczas III powstania śląskiego Załęże również było pod kontrolą powstańców i stąd 3 maja 1921 roku nastąpił atak na Katowice[58]. W ostateczności gminę wraz ze wschodnią częścią Górnego Śląska przyznano Polsce. W dniu 22 czerwca 1922 roku do Załęża wkroczyło Wojsko Polskie przez przygotowaną bramę triumfalną z transparentem o następującej treści: „Żołnierzu polski! Ciebie witamy na ziemi śląskiej, krwią przesiąkniętej. Ojczyźnie i Tobie hołd składamy za czyny Wasze dla sprawy świętej”[77].

W dniu 15 października 1924 roku Załęże wraz z Bogucicami, Brynowem, Dębem, Ligotą i Zawodziem przyłączono do Katowic, stając się jedną z dzielnic miasta[79][77].

Od września 1923 roku w Załężu powstawała polska prasa katolicka. Przez kilka lat drukowano tu Niedzielę Częstochowską i Gościa Niedzielnego. W okresie międzywojennym aktywne były też towarzystwa śpiewacze. Powstały wtedy chóry męskie: im. Ignacego Paderewskiego (lata 1920–1923), im. Fryderyka Chopina (w 1923 roku) i „Echo” (przy kopalni „Kleofas”, w 1929 roku), a także mieszany chór im. Stanisława Moniuszki (w 1930 roku)[80]. Górnicy z kopalni „Kleofas” brali udział w akcjach strajkowych o zasięgu regionalnym. W latach 1932–1938, gdy kopalnia zatrudniała około 300 robotników, górnicy protestowali przeciwko próbom redukcji zatrudnienia. Zorganizowali oni w 1937 roku czterodniowy strajk, w którym domagali się lepszych warunków pracy i płacy[80].

Powstała w latach 1927–1928 kolonia im. I. Mościckiego

Na poprzemysłowych nieużytkach, w pobliżu kopalni Kleofas w latach 1927–1928 została zbudowana kolonia im. Ignacego Mościckiego. W tym celu wykupiono od spółki Giesche teren pod budowę osiedla. Pierwotnie składało się ono z 63 bliźniaczych domów, a w 1932 roku kolonię zamieszkiwało 851 osób[81]. W latach międzywojennych powstał w Załężu Azyl Miejski, gdzie przesiedlono najuboższą ludność Katowic[58]. Załęże przed wybuchem II wojny światowej miało strategiczne znaczenie i z tego też powodu wybudowano drogę wojskową (obecnie część ulicy Kochłowickiej; później autostrady A4), która łączyła Katowice ze składnicą amunicji[58].

Pomnik upamiętniający poległych mieszkańców Załęża zgładzonych w hitlerowskich obozach koncentracyjnych, znajdujący się przy załęskim kościele

Po zajęciu dzielnicy przez Niemców i włączeniu do III Rzeszy w 1939 roku dzielnicę Załęże było częścią dzielnicy Kattowitz-West[82]. W czasie II wojny światowej, w kopalni „Kleofas” zatrudniani byli jeńcy wojenni z obozu w Łambinowicach. Na terenie Załęża były również dwa inne obozy pracy, w których przebywali Polacy, Rosjanie, Francuzi, Holendrzy, Ukraińcy i Włosi, którzy byli zatrudnieni w kopalni „Eminencja” i hucie „Baildon”[83].

W dniu 24 stycznia 1945 roku dzielnica została zbombardowana, a następnie zajęta i okupowana przez Armię Czerwoną w okresie od 27 stycznia do 31 maja 1945 roku. Podczas okupacji radzieckiej wysiedlono, uznane za niemieckie – 104 rodziny, a wielu mieszkańców trafiło do obozów pracy. W miejsce Niemców sukcesywnie przesiedlano ze Śródmieścia Katowic do Załęża Romów. Rosjanie zdewastowali też szpital dziecięcy, utworzony przez Niemców w 1943 roku po przekształceniu Azylu Miejskiego. Odbudowany został on po wojnie z inicjatywy dr. Stanisława Roszaka i sióstr jadwiżanek[82]. Podczas okupacji zginęło wielu mieszkańców Załęża. Ku ich czci w 1945 roku odsłonięto na dziedzińcu kościoła pamiątkowy krzyż z tablicą[83].

Lata powojenne

W czasach Polski Ludowej, w związku z dalszym rozwojem przemysłu na terenie Załęża zintensyfikowano budownictwo mieszkaniowe. W latach 60. na terenie dawnej kolonii Załęża – Obroki powstało osiedle kopalni „Kleofas” oraz Fabryka Narzędzi Górniczych „Gonar”, a w latach 60. i 70. wybudowano osiedle Janasa-Ondraszka oraz dwa 11-kondygnacyjne bloki przy ulicy Wiśniowej. Osiedla zamieszkiwali w większości robotnicy dwóch największych zakładów w okolicy: kopalni „Kleofas” i huty „Baildon”[84]. W 1957 roku wybudowano przystanek kolejowy Katowice Załęże, który zaczął funkcjonować od 1966 roku[69][85]. Pięć lat później, w 1976 roku w miejscu fińskich domków w Załęskiej hałdzie rozpoczęto budowę osiedla im. Wincentego Witosa[82].

Kamienica przy ulicy Ondraszka 9, zmodernizowana w ramach okrojonego programu „Załęże 2000”

Po transformacji ustrojowej, 1 stycznia 1992 roku w Katowicach utworzono 22 Pomocnicze Jednostki Samorządowe, w których wyniku dotychczasowe tereny dawnej gminy Załęże podzielono na kilka z nich. Według Uchwały nr XLVI/449/97 Rady Miejskiej Katowic z dnia 29 września 1997 roku Załęże są statutową dzielnicą w zespole dzielnic północnych i stanowią 7 jednostkę pomocniczą miasta Katowic. Z historycznych terenów Załęża wydzielono dzielnice: Osiedle Witosa (wraz z Obrokami) i Załęska Hałda-Brynów część zachodnia (północna część tej dzielnicy)[5].

Od lat 90. XX w. w wyniku restrukturyzacji gospodarki zamknięto bądź ograniczono działalność wszystkich większych zakładów na terenie dawnej gminy Załęże, co doprowadziło do wzrostu problemów społecznych. W tym czasie pojawił się plan mający na celu rewitalizację zdegradowanej dzielnicy. Władze Katowic w 1991 roku zapoczątkowały pionierski na skalę Polski (z uwagi na zakres projektu) program „Załęże 2000”[86]. W dniu 19 czerwca 1995 roku Rada Miejska Katowic uchwaliła „Plan działania dla modernizacji i rehabilitacji dzielnicy Załęże w Katowicach”. Zakładał on modernizację przestrzenną, regenerację ekonomiczną i zmianę wizerunku Załęża. Działania te miały się być realizowane przez władze Katowic przez kilkadziesiąt lat. Plan ten miał tworzyć Program Pilotowy, którego realizację przewidziano na lata 1995–1999. Najważniejsze założenia Programu stanowiło przygotowanie terenów pod budowę ok. 650 nowych mieszkań i modernizację 32 kamienic. Plan też przewidywał odnowę ekonomiczną Załęża poprzez m.in. budowę ulicy Nowogliwickiej, szybkiej linii tramwajowej oraz bulwarów nad Rawą[87][86]. W rzeczywistości znacznie okrojono plany – realizację projektu ograniczono do modernizacji kilku kamienic, tj. przy ulicy Gliwickiej 96 i 102, Marcina 3 oraz Ondraszka 7 i 9[88]. Ograniczenia te argumentowano tym, że w projektach nie myślano o kompleksowych zmianach, a tylko ograniczono się do renowacji budynków[89].

Nowa siedziba Straży Miejskiej, wybudowana w 2011 roku

Po 1989 roku wzmogły się procesy inwestycyjne w dzielnicy. Wzdłuż Rawy, równolegle do ulicy Gliwickiej, od ulicy Brackiej do granicy z Chorzowem w 1995 roku powstał odcinek Drogowej Trasy Średnicowej[84]. W późniejszych latach ulicę F. Bocheńskiego połączono z autostradą A4 i Drogową Trasą Średnicową. Rozpoczęto również modernizację najważniejszej ulicy w Załężu, tj. ulicy Gliwickiej. Modernizację centralnego i ostatniego przewidzianego do remontu odcinka ulicy, tj. od ulicy ks. P. Pośpiecha do ulicy Brackiej, rozpoczęto 12 maja 2007 roku. Prace obejmowały m.in. modernizację infrastruktury technicznej, wymianę torowiska tramwajowego o długości 1 135 m podwójnego toru oraz odbudowę nawierzchni jezdni i chodników. W tym czasie całkowicie zawieszono ruch na ulicy. Modernizację ukończono 15 listopada 2008 roku, kiedy to na zmodernizowanej ulicy wznowiono kursowanie tramwajów[90][91].

Tablica upamiętniająca 650. rocznicę pierwszej wzmianki o Załężu

Centralna część Załęża była objęta „Lokalnym Programem Rewitalizacji Miasta Katowice na lata 2007–2013”, w ramach którego zmodernizowano dwie kamienice (przy ulicy Gliwickiej 148 i 150), przebudowano kanalizację, a także wybudowano boisko sportowe i plac zabaw przy Szkole Podstawowej nr 22 im. J. Słowackiego. W ramach tego Programu, w 2011 roku przy ul. Żelaznej oddano do użytku nową siedzibę Komendy Straży Miejskiej w Katowicach[92][93].

W 2010 roku w dzielnicy uczczono 650-lecie jej powstania na pamiątkę najstarszej wzmianki, pochodzącej z 15 grudnia 1360 roku. Obchody rozpoczęły się 17 listopada 2010 roku mszą świętą w tutejszym kościele. Odbyły się też wykłady na temat Załęża, odsłonięto pamiątkową tablicę na fasadzie dawnego urzędu gminy i wystąpiły lokalne zespoły artystyczne[94][95].

W Załężu w 2014 roku powstała inicjatywa utworzenia Rady Jednostki Pomocniczej nr 7. W tym celu zbierane były podpisy przy pomocy różnych instytucji, w tym parafii św. Józefa. Żeby powstała taka rada, inicjatywa ta musiała być poparta przez co najmniej 10% mieszkańców danej jednostki pomocniczej, posiadających czynne prawo wyborcze[96]. Pomysł ten został zrealizowany w ramach projektu „Rady Dzielnic w Katowicach”, finansowanego z funduszy Europejskiego Obszaru Gospodarczego[97][98]. Do 24 kwietnia 2014 roku zebrano łącznie 1 191 podpisów mieszkańców w ramach tej inicjatywy[99]. Dzięki zebraniu odpowiedniej liczby podpisów 15 października 2014 roku Rada Miasta Katowice na mocy uchwały nr LV/1277/14 uchwaliła Statut Jednostki Pomocniczej nr 7 Załęże, natomiast 29 października 2014 roku zarządziła pierwsze w historii wybory do Rady Jednostki Pomocniczej, które odbyły się 1 marca 2015 roku[100][101].

Demografia

Struktura płci i wieku ludności Załęża
(stan na 31 grudnia 2015 roku)[102]
Okres/
l. ludności
przedprodukcyjny
(0–18 lat)
produkcyjny
(18-60/65 lat)
poprodukcyjny
(pow. 60/65 lat)
Razem
Ogółem1 7256 1542 0069 885
kobiety823300314285254
mężczyźni90231515784631
Wskaźnik
feminizacji
9195247113

Rozwój demograficzny terenów dzisiejszego Załęża ulegał w przeciągu ostatnich kilkuset lat dużym przeobrażeniom. Modyfikował go zwłaszcza gwałtowny wzrost liczby ludności od końca XVIII wieku, spowodowany rozwojem sektora przemysłowego (głównie górnictwa węgla kamiennego oraz hutnictwa), a także ubytek mieszkańców spowodowany II wojną światową oraz zwiększoną emigracją od lat 90. XX w. W 1783 roku Załęże liczyło 189 mieszkańców[65] i było po Bogucicach drugą największą ludnościowo wsią na terenie współczesnych Katowic[72]. Liczba ludności gwałtownie wzrastała i na przełomie XIX i XX wieku przekroczyła 10 tysięcy osób. Od 1988 roku notuje się stały spadek liczby ludności[103].

W 1988 roku w Załężu mieszkało 15 530 osób. W tym okresie pod względem liczebności przeważały osoby młode i w średnim wieku, zwłaszcza w przedziale 15-29 oraz 30–44 lat. W dalszym stopniu liczba mieszkańców dzielnica malała – w 1997 roku liczba osób mieszkających w Załężu wynosiła około 13 200, a gęstość zaludnienia wynosiła wówczas 3 899 osoby/km². W Załężu według stanu z 31 grudnia 2007 roku mieszkało 11 569 osób, co stanowiło 3,7% mieszkańców Katowic. Gęstość zaludnienia wynosiła wtedy 3 417 osób/km² i była większa od gęstości dla całego miasta, która wynosiła 1 916 osób/km². Wówczas struktura wieku była w miarę wyrównana z niewielką przewagą osób w wieku 15 i 29 oraz znacznie mniejszym udziałem osób w wieku do 14 lat[104]. W 2010 roku 18,2% mieszkańców Załęża było w wieku przedprodukcyjnym, 64,8% miało wiek produkcyjny, zaś udział osób w wieku poprodukcyjnym sięgał 17,0%[105]. Liczba ludności Załęża 31 grudnia 2015 wynosiła 9 885 osób[3].

Według badań ankietowych na grupie 44 osób przeprowadzonych w 2011 roku[106], 45,5% ankietowanych mieszkańców Załęża zadeklarowało się jaki Ślązacy (najwyższy odsetek spośród wszystkich dzielnic Katowic), 36,4% osób deklarowało się jako Polacy, 15,9% jednocześnie jako Ślązacy i Polacy, zaś 2,3% osób było innej narodowości[107].

Szczegółowe dane dotyczące liczby ludności Załęża w poszczególnych latach przedstawia poniższy wykres:

Źródła danych: 1783[108][65][47]; 1817[109]; 1825[108](inne źródło[108] podaje tą samą liczbę ludności za 1823 rok); 1840[109][47][103](inne źródło[108] podaje tą samą liczbę ludności za 1845 rok); 1855[109][47][103][108]; 1861[110][109][47][103]; 1867[108]; 1871[111][47][103][108]; 1875[111]; 1885[111](inne źródło[58] podaje 3530 osób); 1890[47][103](inne źródło[108] podaje 4773 osoby); 1895[111]; 1900[111][103]; 1905[112]; 1910[47][103] (wg innego źródła[111] w Załężu mieszkało wówczas 15 150 osób); 1924[47][103]; 1936[103]; 1938[113]; 1947[103]; 1980[114][103]; 1988[115]; 1994[103]; 2005[116]; 2010[117]; 2015[118]; 2019[119]

Według prognozy biologicznej ludności opracowanej w 2007 roku, na obszarze północnego Załęża (część mieszkaniowa dzielnicy) w wariancie pesymistycznym w 2020 roku dzielnicę tę miało zamieszkiwać 10 666, a w 2030 9 824 osób. W wariancie optymistycznym liczba ludności miała wynieść w 2020 roku 10 830, a w 2030 roku 10 188 osób. W obydwu przypadkach prognozowano dalszy spadek liczby mieszkańców, spowodowany zwłaszcza przez procesy starzenia się ludności (dużym udziałem grup osób w wielu poprodukcyjnym), ujemne saldo migracji oraz niedobór nowych inwestycji mieszkaniowych[120][121].

Polityka i administracja

Kolorowa wersja godła na pieczęciach Załęża z lat 1873 i 1875–1920[122], używane współcześnie m.in. przez Radę Dzielnicy nr 7 Załęże[123] i Klub Seniora Załęże przy Radzie Dzielnicy nr 7[124]

Dzielnica nr 7 Załęże jest jedną z 22 dzielnic Katowic, stanowiących jednostkę pomocniczą gminy. Została ona powołana na mocy uchwały Rady Miejskiej w Katowicach jako jednostka samorządowa nr 7 w dniu 1 stycznia 1992 roku[125]. Według Uchwały nr XLVI/449/97 Rady Miejskiej Katowic z dnia 29 września 1997 roku Załęże jest statutową dzielnicą[5] w zespole dzielnic północnych[126].

Dzielnica nr 7 Załęże posiada obowiązujący statut od 25 listopada 2021 roku[127], natomiast pierwsze wybory do ówczesnej Rady Jednostki Pomocniczej odbyły się 1 marca 2015 roku. Rada Dzielnicy składa się z 15 radnych wybieranych na 4-letnią kadencję. Organem wykonawczym Rady jest Zarząd Dzielnicy. Siedziba Rady Dzielnicy znajduje się przy ulicy Gliwickiej 150, przy skrzyżowaniu z ulicą Pokoju. Przewodniczącym Rady Dzielnicy kadencji 2019–2023 był Andrzej Karol, natomiast Przewodniczącym Zarządu Krystian Zybura[128][99][100].

Siedziba Rady Dzielnicy nr 7 Załęże przy ulicy Gliwickiej 150 (budynek po lewej stronie)

W wyborach do Rady Miasta Katowice Załęże należy do okręgu nr 4 (Osiedle Tysiąclecia, Dąb, Załęże, Osiedle Witosa, Załęska Hałda-Brynów część zachodnia). W latach 2018–2023 okręg ten miał 6 przedstawicieli w Radzie Miasta[129]. W 2010 roku mieszkańcy Załęża przynależeli do pięciu powszechnych obwodów (12, 13, 14, 15 1 16) oraz jednego w Zakładzie Opiekuńczo-Leczniczym przy ulicy Gliwickiej 78 (obwód 165)[130]. W 2014 roku w Załężu zamieszkiwało 8 249 osób, które posiadało czynne prawo wyborcze[99].

Na terenie Załęża znajduje jedna placówka administracyjna o zasięgu ponadpowiatowym. Jest nią Wojewódzki Inspektorat Transportu Drogowego w Katowicach, który ma siedzibę przy ulicy Żeliwnej 38[131].

Historycznie tereny współczesnego Załęża znalazły się w końcu XII lub na początku XIII wieku w granicach politycznych Śląska. Obszar części współczesnych Katowic – Bogucice, Jaźwce, Roździeń, Szopienice i Załęże w 1360 roku Mikołaj II sprzedał Ottonowi z Pilicy, zachowując nad nimi zwierzchnictwo[132]. Właściciele terenów Załęża w czasie się zmieniali, w tym 22 lutego 1536 roku, kiedy to Stanisław Salomon, rajca krakowski, nabył od spowinowaconego z min Jana Turzona dobra mysłowickie, w skład którego wchodziły m.in. Roździeń, Szopienice, Bogucice i Załęże. Tereny te po śmierci Stanisława Salomona w 1546 roku przejęła wdowa po nim Anna, a potem dobra te przejął brat Stanisława Mikołaj Salomon[133].

Załęże w początku XVIII w. pozostało wolnym sołectwem. Pierwszym znanym sołtysem Załęża był w 1598 roku Stanisław, a w późniejszych latach jego synowie: Bartłomiej i Piotr. W 1686 roku sołtysem Załęża był Grześ Grządziel. Do czasu uwłaszczenia chłopów wójtowie (sołtysi) byli całkowicie zależni do właściciela wsi[134]. Od końca XVIII wieku wójtami Załęża byli:

  • w latach 1771–1772 Józef Badura[134],
  • w 1794 roku Jakub Sekuła[134],
  • w latach 1832–1838 Mikołaj Kurzeja[134].

Na terenach współczesnych Katowic pozycja dziedzicznych sołtysów była silna, do czasów wykupienia ich przez właścicieli tych terenów[135] do XVIII wieku[9]. Ich pozycja świadczyła o średniowiecznej kolonizacji tych ziem na prawie niemieckim. Sołtysi byli też dobrze uposażeni. Załęski sołtys z I połowy XVII wieku był właścicielem łąki, stawów, domów z zagrodą i chmielników. Sołtysi mieli też dużą samodzielność w stosunku do właścicieli dóbr ziemskich[135].

W XIX wieku Załęże miało wielu właścicieli. Od 1779 roku właścicielem wsi był Karol Wachowski, od którego w 1807 roku Załęże nabył Fryderyk von Wrochem, który wkrótce po zakupie dóbr przeniósł się tam wraz z rodziną i w Załężu mieszkał do śmierci w 1837 roku. Kolejnymi właścicielami załęskich dóbr byli: Loebel Freund (lata 1840–1845), Karol Neumann, Ernest Georges de la Tour (około 1845–1856), hrabia Magnus von Moltke (1858 rok) i jego spadkobiercy (1865 rok). W 1883 roku dobra załęskie zostały zakupione przez spółkę Georg von Giesches Erben[67].

Po 1742 roku, kiedy większość Śląska przejęły Prusy, na Górnym Śląsku ustanowiono powiaty, w tym bytomski i pszczyński. Kiedy po wojnach napoleońskich utworzono rejencję opolską, w 1818 roku dokonano także zmian granic niektórych powiatów. Wówczas to do powiatu bytomskiego włączono m.in. Załęże[133]. W dniu 27 marca 1873 roku z powiatu bytomskiego wydzielono nowy powiat – katowicki, co było spowodowane gwałtownym wzrostem liczby mieszkańców tego obszaru. Stolicą powiatu zostały Katowice, zaś w jej skład nowo powołanej jednostki weszła także gmina i obszar dworski Załęże[136].

Budynek dawnego urzędu gminy Załęże przy ul. Gliwickiej 102; budynek pochodzi z 1897 roku

W Załężu tereny gminne podzielone były na trzy części, tworzące swoiste enklawy wewnątrz zwartego obszaru dworskiego. Pola dworskie znajdowały się wokół załęskiego folwarku oraz na terenie Załęskiej Hałdy[137]. Siedziba gminy znajdowała się w budynku przy ulicy Gliwickiej 102[58]. W 1856 roku wprowadzono nową ordynację administracji gmin wiejskich. W tym roku naczelnikiem gminy Załęże był Jan Oleś. W późniejszych latach naczelnikami byli:

  • Mateusz Stanisławowski (urząd w latach 1868–1878)[134],
  • Adolf Heller (1879–1882)[134],
  • Józef Boronowski (1883–1888)[134],
  • Józef Wolny (1889–1896)[134],
  • Gracjan Laxy (1896–1900)[134],
  • Marcin Knopp (1901–1909)[134],
  • Bruno Michaelis (1910–1922)[134],
  • Lorenz Widuch (1922–1924; posiadał on tytuł burmistrza, mimo posiadania statutu gminy wiejskiej)[134].

W dniu 1 stycznia 1874 roku powstały w sześciu wschodnich prowincjach Prus, w tym na Górnym Śląsku, nowe jednostki administracyjne, nazwane okręgami urzędowymi (niem. Amtsbezirk), obejmujących kilka gmin bądź obszarów dworskich. W powiecie katowickim, do którego wówczas należały Załęże, 31 maja 1874 roku powołano okręg urzędowy Załęże, w skład którego weszła gmina wiejska Załęże i obszar dworski Załęże[138].

W 1922 roku, po przyłączeniu części Górnego Śląska do Polski, gmina i obszar dworski Załęże były dalej częścią powiatu katowickiego, a niedługo po powstaniu autonomicznego województwa śląskiego przystąpiono do realizacji włączenia obszarów dworskich do sąsiadujących z nimi gmin. Obszary dworskie w powiecie katowickim zniesiono 30 czerwca 1924 roku, a dzień później przeszły we władanie gmin[139].

Na mocy Ustawy Sejmu Śląskiego z 15 lipca 1924 roku postanowiono o włączeniu do Katowic m.in. gminy Załęże. Ustawa ta weszła w życie 15 października 1924 roku[79]. Gmina przed włączeniem miała powierzchnię 8,43 km² i była wówczas trzecią pod względem powierzchni gminą w ówczesnych Katowicach[140]. W 1925 roku Rada Miejska w związku z powiększeniem granic miasta oraz liczby mieszkańców podzieliła Katowice na dzielnice. Powołano wówczas także dzielnicę III Załęże-Dąb[141].

Po zajęciu Polski przez nazistowskie Niemcy w 1939 roku, nowe władze okupacyjne przywróciły urzędowe nazewnictwo miejscowości na terenie Katowic według stanu sprzed 1922 roku. Dnia 3 lutego 1942 roku na mocy rozporządzenia prezydenta prowincji górnośląskiej ustanowiono nowy podział administracyjny miasta[79]. Wówczas to Załęże znalazły się wraz z Obrokami i Bederowcem w dzielnicy Kattowitz-West. Po objęciu przez władze polskie w 1945 roku administracji w Katowicach przywrócono stan prawny z dnia 1 września 1939 roku[142].

W dniu 7 października 1954 roku obszar Załęża przydzielono do dzielnicy Załęże-Śródmieście[143]. Siedziba Prezydium Dzielnicowej Rady Narodowej znajdowała się na terenie dzisiejszego Śródmieścia, najpierw przy ówczesnej ulicy Armii Czerwonej 18, potem przy placu Wolności 2[144]. Podział ten zniesiono w 1973 roku[145].

Godło napieczętne

Najstarsze zachowane pieczęcie Załęża pochodzą z 1723 roku i znane są z Katastru Karolińskiego[146]. Z tego okresu znane jest także pierwsze godło Załęża[147]. Pieczęć z 1723 roku przedstawiała wprost w polu wpisaną literę „Z”[148]. Szybko zostało ono jednak zapomniane, gdyż na nowych tłokach sporządzonych pół wieku później już w czasach Królestwa Prus, zastąpiono je nowymi, a ustalone wówczas godło było używane nieprzerwanie do końca istnienia samodzielnej gminy[147].

Motywem przewodnim godła Załęża był świat przyrody[147]. Na pieczęci z 1816 roku występuje godło w formie wyrastającej z podłoża gałązki z liśćmi dębowymi i żołędziem[148]. Godło na pieczęci z lat 1836–1868 uległo modyfikacji: przedstawia ono wyrastający z podłoża krzew dębu zakończony u góry trzema żołędziami, a między nimi znajdują się dwa drobne listki[148]. Godło na pieczęci z roku 1873 i z lat 1875–1920 przedstawia wyrastający z podłoża krzew dębu, na wierzchołku którego występują trzy żołędzie – jeden u góry, a dwa po bokach. Na dole zaś są dwa liście. Pieczęć z końca samodzielnej gminy Załęże, z lat 1921–1924, przedstawia ponownie zmodyfikowane godło: z podłoża wyrastający krzew dębu, u góry którego wystaje żołądź, zaś na dole znajdują się cztery liście[122].

Gospodarka

Przemysł

Załęże przez wiele lat było ważnym okręgowym ośrodkiem górniczym i hutniczym, a przed XIX wiekiem również ośrodkiem kuźniczym. Już w średniowieczu w rejonie Załęża (zwłaszcza Załęskiej Hałdy) wydobywano rudę żelaza w postaci limonitów ilastych. Rudę żelaza wydobywano jeszcze w początku XIX wieku – w 1840 roku w kopalni rudy pracowało 44 robotników, którzy wydobyli łącznie 5 000 ton rudy. Poza tym wydobywano wówczas w małej skali ogniotrwały[149][65].

Najstarsza informacja o istnieniu kuźnicy w Załężu, która działała nad Rawą, pochodzi z 29 lutego 1524 roku. Dokument z 17 sierpnia 1564 roku sugeruje, że kuźnica nie działała. Po dłuższej przerwie została ona w XVII wieku odbudowana[150]. Zakład funkcjonował do około 1730 roku. Jeszcze w 1728 roku została ona wymieniona w protokole, zaś w 1735 roku na jej miejscu stał młyn[151]

Zabudowa dawnej Kopalni Węgla Kamiennego „Kleofas” w 2008 roku

Pierwszą kopalnią węgla kamiennego w Załężu i jedna z najstarszych na terenie współczesnych Katowic była kopalnia „Charlotte”. Została ona nadana 16 marca 1792 roku[152]. Kopalnia „Charlotte” była eksploatowana w 1789 roku i w latach 1823–1858. W 1858 roku została ona włączona do kopalni „Victor”[153]. Kopalnia „Victor” zaś została nadana 24 stycznia 1838 roku[152].

W 1840 roku Loebel Freund i Karol Godula otworzyli kopalnię „Cleophas” (późniejszy „Kleofas”). Była ona większa niż kopalnie ówcześnie istniejące na terenie gminy Załęże[65]. Kopalnię tę nadano 15 lipca 1840 roku, a zatwierdzono ją 21 lipca tego samego roku. Od 1845 roku Karol Godula był wyłącznym właścicielem kopalni, a po jego śmierci w 1848 roku spadkobierczynią zakładu została Joanna Grycik[154]. W 1852 roku w kopalni „Cleophas” pracowało 136 osób. Działało wówczas 5 szybów, a od początku działalności zakładu głównym odbiorcą węgla kamiennego była wówczas kolej. W 1852 roku wydobycie wyniosło 150 tys. ton, z czego kolej kupiła 84 tys. ton. Na mocy decyzji Górnośląskiego Urzędu Górniczego w Tarnowskich Górach połączono kopalnie „Cleophas” i „Ewa”[155]. Kopania „Kleofas” od 1922 roku należała do spółki akcyjnej Giesche. W tym samym roku wydobyto z niej 735,8 tys. ton węgla kamiennego przy zatrudnieniu wynoszącym 4 016 osób. W latach 1932–1938 była przejściowo unieruchomiona[156]. Po 1945 roku kopalnia „Kleofas” została upaństwowiona, funkcjonując w ramach Katowickiego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego. W 1974 roku połączono ją z kopalnią „Gottwald”, funkcjonując pod tą nazwą do 1990 roku. W 1996 roku kopalnię „Kloefas” połączono z kopalnią „Katowice”, tworząc KWK „Katowice-Kleofas”. W 2004 kopalnia została zamknięta, zaś w 2014 roku większość zabudowy kopalni wyburzono[157].

Fragment zabudowy dawnej huty „Baildon” po stronie Załęża – Fabryka „Wiertła Baildon”

W XIX wieku rozwinęło się też hutnictwo szkła, żelaza i cynku. W pierwszej połowie XIX wieku zaczęła funkcjonować huta cynku „Victor” (w 1840 roku) i „Johanna”. Ta druga powstała w zabudowaniach dawnej huty szkła „Saeman” założonej w 1820 roku i funkcjonującej przez dwa lata[70]. Hutę „Victor” w dniu 19 października 1855 roku nabył kupiec Gustaw Kramsta[158]. W 1823 roku na terenie Dębu i Załęża została uruchomiona huta „Baildon”, która miała w późniejszych latach duży wpływ na rozwój obydwu osad[70]. Zakład założył John Baildon w pobliżu stawu na Rawie, w miejscu gdzie wcześniej istniała kuźnica załęska. Na swoje czasy był on nowoczesnym zakładem. Stosowano tutaj metodę pudlową i działała walcownia sztab. Po śmierci Johna Baildona w 1846 roku huta stała się własnością Damsa i Wenzla. W latach 1863–1865 huta nie pracowała – w 1865 roku zakład kupił Wilhelm Hegenscheidt, właściciel ciągarni drutu w Gliwicach. Wówczas też zaczęto używać dla wyrobów hut znaku firmowego „BHH”[159]. Huta „Baildon” w połowie maja 2001 roku ogłosiła upadłość. Na jej bazie powstały nowe firmy prowadzące działalność przemysłową[160][161].

Centrum Technologiczne Yamazaki Mazak przy Trasie im. Nikodema i Józefa Renców

W 1867 roku Dawid Czwiklitzer założył w Katowicach przy dzisiejszej ulicy Wawelskiej fabrykę mydeł i wód kolońskich. Została ona w całości przeniesiona na tereny Załęża przy dzisiejszej ulicy ks. P. Pośpiecha 7. W 1925 roku zatrudnienie w niej wynosiło 25 osób. Od 31 stycznia 1945 roku Pierwsza Parowa Fabryka Mydła działała w ramach Zjednoczenia Przemysłu Chemicznego Zagłębia Węglowego, zaś 7 grudnia tego samego roku ją znacjonalizowano i włączono do Zjednoczeniu Przemysłu Tłuszczowego. W 1956 roku przekształcono ją w Katowickie Zakłady Przemysłu Tłuszczowego, zaś w 1969 roku w Pollenę-Savonę[153]. Współcześnie Katowickie Zakłady Chemii Gospodarczej „Pollena-Savona” jest jednym z największych krajowych producentów szamponów do włosów[162].

W 1913 roku przy ulicy Tokarskiej powstało przedsiębiorstwo wytwarzające maszyny i urządzenia górnicze. W 1933 roku zostało ono przejęte przez Gustawa Różyckiego, a nazwę zakładu zmieniono na Fabrykę Maszyn, Odlewnię Żeliwa i Metali Kolorowych – MOJ. Zakład został rozbudowany, a w sierpniu 1937 roku fabryka rozpoczęła seryjną produkcję pierwszego polskiego motocykla na bazie własnych rozwiązań konstrukcyjnych – MOJ 130, który produkowany był do 1939 roku. Zakład ten do dziś wytwarza maszyny dla górnictwa[163][164].

W 2007 roku, na terenie Załęża przy Drogowej Trasie Średnicowej wyznaczono obszar Katowickiej Specjalnej strefy Ekonomicznej o powierzchni ok. 5,6 ha, na którym powstało Centrum Technologiczne Yamazaki Mazak, które zajmuje się wdrożeniem nowych rozwiązań w zakresie obróbki metalu. Centrum te otwarto 22 marca 2012[165][166].

Pozostałe ważniejsze zakłady przemysłowe działające na terenie Załęża wg stanu z lipca 2022 roku to:

  • Sandvik Polska – Oddział w Katowicach (ul. J. Pukowca 7)[167],
  • Fabryka „Wiertła Baildon” S.A. (ul. Żelazna 9) – przedsiębiorstwo powstałe w 1998 roku w wyniku przekształcenia Zakładu Wierteł Huty Baildon; prowadzi ono produkcję wysokiej jakości wierteł[168],
  • Węgliki Spiekane „Baildonit” Sp. z o.o. (ul. Bracka 28) – zakład prowadzi działalność w zakresie produkcji węglików spiekanych[168].

Handel i usługi

Centrum Handlowe Auchan Katowice przy Trasie im. Nikodema i Józefa Renców
Sklep sieci Netto (ul. Żelazna 23)

Wraz z transformacją gospodarczą Polski po 1989 roku w Załężu rozwinął się sektor usług. Szczególnie widoczne jest to w południowej części dzielnicy wzdłuż ulic: F. Bocheńskiego, J. Pukowca i Żeliwnej. Obszar ten posiada niewykształconą w pełni funkcję i strukturę zagospodarowania, gdyż w przeszłości pełnił funkcje przemysłowe, zaś obecnie ma charakter głównie charakter handlowo-usługowy[169].

W Załężu znajdują się trzy ośrodki usługowe o zasięgu lokalnym, których stopień zagospodarowania jest silnie zróżnicowany w zależności od wielkości obsługiwanego obszaru i genezy. Ze względu na wiejski rodowód dzielnicy ośrodki usługowe mają charakter linearny. Są to[170]:

  • ul. Gliwicka (odcinek pomiędzy ul. T. Szewczenki i ks. P. Pośpiecha; 5 530 mieszkańców w 2007 roku w promieniu 500 m) – usługi: handel, przedszkole, szkoła podstawowa, biblioteka, kościół i przystanki transportu miejskiego,
  • pl. Londzina, ul. Gliwicka, Bocheńskiego i Wolskiego (3 525 mieszkańców w 2007 roku w promieniu 500 m) – usługi: handel, przedszkole, szkoła podstawowa, gimnazjum, obiekty rekreacyjne i przystanki transportu miejskiego,
  • ul. Gliwicka (odcinek pomiędzy ul. Wiśniową i ul. Jana Pawła II; 4 549 mieszkańców w 2007 roku w promieniu 500 m) – usługi: handel, przedszkole, dom kultury, obiekty rekreacyjne i przystanki przystanki transportu miejskiego.

W północnej części rozwinęła się duża sieć sklepów różnych branż, które się koncentrują głównie przy ulicy Gliwickiej. Można tu wyróżnić dwa rodzaje punktów handlowych: małe sklepy należące do osób prywatnych oraz sklepy wielkopowierzchniowe. Spośród sklepów wielkopowierzchniowych, wg stanu z lipca 2022 roku, na terenie Załęża położone są następujące obiekty:

Infrastruktura techniczna

Ciepłownia Dalkia – wydział 8 „Kleofas” w Obrokach, zaopatrująca zachodnią część Załęża w ciepło

Sieć wodociągowa w Załężu powstała dzięki kopalni „Cleophas” („Kleofas”), kiedy to podczas drążenia głównego szybu wydobywczego kopalni natrafiono na bardzo wydajną żyłę wodną. Początkowo spółka Georg von Giesches Erben wybudowała rurociąg do zaopatrywania w wodę Załęża jako rekompensatę za obniżenie poziomu wód gruntowych, a wodociąg ten został bardzo blisko doprowadzony do granic z ówczesnymi Katowicami. Wodociąg w Katowicach uruchomiono 26 września 1886 roku[176]. W 1901 roku wybudowano wodociąg o średnicy 200/250 mm prowadzący z Bytkowa przez Dąb i Załęże do Hajduk. Magistrala ta dostarczała wodę z zalanej kopalni kruszców w Dąbrówce Wielkiej, kupionej przez Katowice wspólnie z innymi gminami 25 marca 1895 roku. Wodę zaczęto doprowadzać 1 stycznia 1896 roku, a jednocześnie zakończono współpracę z kopalnią „Cleophas”[177].

W Załężu powiatowy wodociąg ciągnął się wzdłuż obecnej ulicy Żelaznej, zaś do Załęskiej Hałdy wodociąg już nie docierał. W Załężu zaś z dostaw wody z kopalni zrezygnowano w 1907 rok. W 1937 roku położono nitkę wodociągu 400/350/300 mm relacji Dąb przepompownia – Załęże – Kopalnia „Wujek”LigotaOchojecPiotrowice. Była to sieć powiatowa dostarczająca wodę z ze stacji uzdatniania w Maczkach z ujęcia na Białej Przemszy[178].

Obecnie główne źródła wody dla mieszkańców Załęża to ujęcia powierzchniowe na Wiśle (Jezioro Goczałkowickie) i Sole (Jezioro Czanieckie). Woda ze Stacji Uzdatniania Wody jest rozprowadzana poprzez wodociągi magistralne oraz rozdzielcze. Przez teren Załęża przebiega rurociąg przesyłowy magistrali zachodniej DN 1400, która łączy zbiornik wyrównawczy „Murcki” ze zbiornikiem „Bytków”. Zaopatrzeniem wody zajmuje się Górnośląskie Przedsiębiorstwo Wodociągów oraz Katowickie Wodociągi[179][180].

Infrastruktura techniczna przy ulicy Żeliwnej

Pierwsza sieć kanalizacyjna w Załężu została wybudowana w latach 1907–1908. Nie objęła ona Załęskiej Hałdy, lecz doprowadzono ją do Obroków, do osiedla kopalni „Cleophas” („Kleofas”). Wybudowano wówczas sieć rozdzielczą, a osią był kolektor ciągnący się wzdłuż obecnej ulicy Gliwickiej. Oczyszczalnia ścieków powstała nad Rawą, po wschodniej stronie obecnej ulicy Żeliwnej i składała się z trzech osadników[181]. Obecnie sieć kanalizacyjna jest zarządzana przez spółkę Katowickie Wodociągi. Obszar Załęża w znacznej większości jest położony w zlewni oczyszczalni ścieków „Centrum-Gigablok”, do której dociera kanalizacja ogólnospławna. W rejonie ulicy Gliwickiej jest ona w złym stanie technicznym. Kolonia Mościckiego jest zaś położona w zlewni oczyszczalni „Klimzowiec”[182]. Dodatkowo w dzielnicy znajduje się przepompownia ścieków, która jest zarządzana przez Katowickie Wodociągi[180].

Zaopatrzenie w energię elektryczną mieszkańców Załęża odbywa się poprzez sieć wysokich napięci 110 kV, powiązanej z pobliskimi elektrowniami, która jest przekazywana poprzez stacje elektroenergetyczne. Na granicy Załęża, przy ulicy Brackiej zlokalizowana jest stacja elektroenergetyczna „Załęże” o poziomie transformacji wynoszącej 110/6 kV. Sieć ta na terenie Załęża zarządzana jest przez grupę Tauron. Średnie zużycie energii elektrycznej na jedno gospodarstwo domowe w Katowicach wynosiło w 2006 roku 865,7 kWh[183][184].

Zaopatrzenie w energię cieplną w Załężu mają głównie budynki powstałe po 1945 roku[180]. Zachodnia część Załęża jest podłączona do ciepłowni Dalkia (dawniej Zakład Energetyki Cieplnej) – wydział 8 „Kleofas” przy ulicy Obroki 77 w dzielnicy Osiedle Witosa[185]. Jej moc wynosiła w 2007 roku 42,8 MW[186]. Wschodnia część Załęża (głównie osiedle Janasa-Ondraszka) jest podłączona również do ciepłowni przy ulicy Siemianowickiej 60, zarządzanej przez TAURON Ciepło[187][186].

Zaopatrzenie w gaz ziemny Załęża odbywa się z gazociągów wysokoprężnych oraz podwyższonego ciśnienia. Na terenie Załęża, przy ulicy J. Pukowca 3 zlokalizowana jest oddział Polskiej Spółki Gazownictwa – Gazownia w Katowicach[188], a także stacja redukcyjno-pomiarowa I stopnia przy ul. Bocheńskiego, o przepustowości 6000 m³/h[189].

Transport

Transport drogowy

Ul. ks. P. Pośpiecha (widok w kierunku południowym) – fragment dawnej drogi „via magna” prowadzącej w kierunku Mikołowa
Autostrada A4 na pograniczu Załęża i Załęskiej Hałdy-Brynowa części zachodniej na wysokości ulicy Żeliwnej

Przez tereny Załęża w przeszłości prowadziło kilka historycznych szlaków, które do dziś uwidaczniają się w układzie dróg. Jedną z nich była droga, która w 1360 roku nazywała się „via magna”. Łączyła ona dawny szlak handlowy BytomKraków (obecnie droga krajowa nr 94) i Mikołów przez Bańgów, Dąb, Załęże, Załęską Hałdę i Ligotę. W jej śladzie przebiegają współczesne załęskie ulice: Żelazna, ks. P. Pośpiecha i Żeliwna[190][46].

Trakt biegnący śladem dzisiejszej ulicy Gliwickiej istniał na pewno w XIII wieku, lecz powstał jeszcze wcześniej – najprawdopodobniej pod koniec XVI lub w XVII wieku[191]. Obecna ulica Gliwicka była krętą polną drogą łączącą pierwotnie Bogucice i Hajduki. Dopiero po budowie linii kolejowej w latach 40. XIX w. trasę „via magna” przetrasowano przez obecną ulcę Gliwicką do folwarku i dalej wzdłuż ulicy F. Bocheńskiego do Kokocińca[190][46].

Układ drogowy w rejonie Załęża od 1989 roku uległ znacznej przebudowie, dzięki czemu dzielnica jest dobrze skomunikowana z resztą regionu. Otaczają ją trzy ważne dla Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii arterie komunikacyjne: autostrada A4 (ulica Kochłowicka; częściowo pokrywa się z południową granicą Załęża), Drogowa Trasa Średnicowa (droga wojewódzka nr 902 – Trasa Nikodema i Józefa Renców, w tym estakada Orląt Lwowskich; część trasy znajduje się na terenie Załęża) i droga krajowa nr 79 (ulica Chorzowska; poza terenem Załęża). Wszystkie te trzy drogi są połączone ulicami F. Bocheńskiego i Bracką w duży węzeł drogowy[17][192].

Do ważniejszych ulic w ruchu wewnątrz dzielnicy należą następujące drogi:

Transport kolejowy

Przystanek osobowy Katowice Załęże od strony ul. F. Bocheńskiego

Przez teren Załęża przebiega kilka linii kolejowych, z czego najważniejsza z nich to linia kolejowa nr 137 KatowiceLegnica, będąca fragmentem międzynarodowej magistrali kolejowej E 30. Na niej znajduje się przystanek osobowy Katowice Załęże, z którego według rozkładu jazdy z okresu 2013/14 realizowanych było ponad 85 połączeń regionalnych, obsługiwanych przez Koleje Śląskie. Główne kierunki pociągów to: Gliwice, Katowice, Częstochowa i Lubliniec[199], a od 2016 roku również Oświęcim[200].

Powstanie tej linii kolejowej wiązało się z planami budowy linii z Wrocławia na Górny Śląsk. W 1835 roku powstała Spółka Akcyjna Kolei Górnośląskiej. W tym samym roku prowadzono prace geodezyjne na odcinku SiemianowiceRoździeńBieruń Nowy, lecz później ten przebieg został zmieniony, prawdopodobnie wskutek starań Franza von Wincklera, który przeniósł do Katowic zarząd swoich dóbr. Dnia 5 kwietnia 1841 roku powołano Towarzystwo Kolei Górnośląskiej. Linię Wrocław – Mysłowice oddawano etapami, z czego odcinek Świętochłowice – Katowice – Mysłowice 3 października 1846 roku[201][85]. Wzdłuż wschodniej granicy Załęża Kolej Górnośląska 1 grudnia 1852 roku uruchomiła linię łączącą Katowice z Murckami (do najstarszej kopalni węgla kamiennego na Górnym Śląsku) przez Ligotę[201][85]. W 1859 roku na wysokości obecnego przystanku Katowice Załęże wybudowano stację towarową Katowice Towarowa. Obecnie jest to posterunek odgałęźny, na którym krzyżują się dwie linie kolejowe: 137 i 712[202]. Sam zaś przystanek osobowy Katowice Załęże oddano do użytku w 1971 roku[85].

Transport rowerowy

Sieć infrastruktury rowerowej na terenie Załęża koncentruje się w zachodniej części dzielnicy, położonej na zachód od ulicy F. Bocheńskiego. Sieć ta według docelowej sieci sieci ścieżek rowerowych opublikowanej przez Urząd Miasta Katowice jest w stanie z lipca 2022 roku całości rozwinięta. Wszystkie zaś trasy rowerowe w dzielnicy są przewidziane do funkcji transportowych[203].

W połowie 2022 roku na terenie Załęża istniały następujące rodzaje dróg rowerowych:

  • drogi dla rowerów – ulice: Bracka (po wschodniej stronie; asfalt), F. Bocheńskiego od skrzyżowania z ulicą Gliwicką do ulicy J. Pukowca (po zachodniej stronie ulicy; asfalt) i Gliwicka (krótki fragment pomiędzy skrzyżowaniami ulic F. Bocheńskiego i Pokoju (asfalt; północna strona ulicy)[204],
  • ciągi pieszo-rowerowe – droga łącząca Załęże z osiedlem Tysiąclecia pomiędzy przystankiem tramwajowym Załęże Wiśniowa a stawem Maroko (droga z kostki brukowej)[204],
  • ciągi z dopuszczalnym ruchem po chodniku – ulice: Wiśniowa na całej długości (zachodnia strona drogi; kostka brukowa), Gliwicka na docinku od skrzyżowania z ulicą św. Jana Pawła II do ulicy Kupca (do skrzyżowania z ulicą Wiśniową po północnej stronie drogi, pozostały fragment po południowej stronie; kostka brukowa) i F. Bocheńskiego do skrzyżowania z ulicą J. Pukowca (wschodnia strona ulicy)[204].

W ramach projektu „Rowerem po Śląsku” wydzielono na terenie miasta szlaki rowerowe, z czego na obszarze dzielnicy Załęże przecina się jedna z nich[205]:

W Załężu funkcjonuje również fragment miejskiej sieci wypożyczalni rowerów miejskich – City by bike[207]. Jest to największy system tego typu w Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii, będący jednym z systemów firmy Nextbike[208]. Na przełomie kwietnia i maja 2021 roku powstała stacja rowerów przy przystanku osobowym Katowice Załęże[209], zaś w 2022 roku sieć wypożyczalni rowerów miejskich została rozszerzona o trzy nowe stanowiska: 1 maja 2022 roku otwarto stację przy przystanku tramwajowym Załęże Wiśniowa, 1 czerwca na skrzyżowaniu ulic Gliwickiej i św. Jan Pawła II, zaś 1 lipca tego samego roku przy dawnym załęskim ratuszu[210]. Według stanu z lipca 2022 roku funkcjonują tu następujące stacje:

  • 5895 Załęże - Skwer S. Barei (13 stanowisk)[207],
  • 6016 Załęże - Dworzec PKP (15 stanowisk)[207],
  • 6152 Bracka / Gliwicka (13 stanowisk)[207],
  • 7261 Gliwicka / Wiśniowa (13 stanowisk)[207],
  • 7270 Ośrodek Sportowy - Gliwicka / Jana Pawła II (11 stanowisk)[207],
  • 7276 Gliwicka - MOPS (13 stanowisk)[207].

Miejski transport zbiorowy

Tramwaj Pesa Twist Step 2012N w pobliżu przystanku Załęże Wiśniowa

Na terenie Załęża funkcjonuje sieć miejskiego transportu zbiorowego w postaci autobusów oraz tramwajów, obsługiwana na zlecenie Zarządu Transportu Metropolitarnego. Według stanu z połowy sierpnia 2020 roku, głównymi ciągami obsługiwanymi transportem miejskim są:

  • Ulica Gliwicka: głównie komunikacja tramwajowa (linie: 7, 20); łącznie 8 par połączeń tramwajowych na godzinę w godzinach szczytu; główne kierunki połączeń: Śródmieście, Zawodzie, Chorzów Batory; część kursów obsługiwana taborem niskopodłogowym[211],
  • Ulice: Wiśniowa – Gliwicka – św. Jana Pawła II: komunikacja autobusowa (linie: 51, 109, 138); łącznie 6 par połączeń w godzinach szczytu; głównie kierunku połączeń: Osiedle Tysiąclecia, Osiedle Witosa, Ligota[211].

Przez Załęże przebiegają również linie autobusowe: 7 (kursuje ul. Gliwicką i Jana Pawła II), 70 (ul. Gliwicką i Bocheńskiego) i 870 (Drogową Trasą Średnicową, bez przystanku w Załężu). Na terenie Załęża, przy autostradzie A4 znajduje się również przystanek autobusowy Katowice Osiedle Kopalni Wujek, na którym zatrzymuje się 9 linii autobusowych (w tym jedna nocna)[211].

Przystanek tramwajowy Załęże Wiśniowa, wybudowany w 1994 roku wraz z przełożeniem torów tramwajowych z ulicy Gliwickiej

Powstanie linii tramwajowej przez Załęże wiązało się z przyznaniem koncesji m.in. na linię Katowice – Hajduki przez katowicką spółkę Schikora & Wolff. Budową linii zainteresowała była też spółka Kramer & Co., która uzyskała koncesję na odcinek Katowice – Zawodzie. Ostatecznie koncesję na całą, wąskotorową linię Mysłowice – Katowice – Załęże – Świętochłowice – Bytom (dawna trasa linii nr 7) uzyskała do 1899 roku spółka Oberschlesische Dampfstrassenbahn GmbH (ODS). Odcinek linii Hajduki Górne – Katowice (przez Załęże) uruchomiono 7 września 1899 roku. Cała trasa była jednotorowa i wąskotorowa (785 mm)[76].

Ze względu na szkody górnicze które wpływały na stan torowisk podjęto decyzję o przebudowie linii na linię normalnotorową i dwutorową. Prace rozpoczęto w latach 20. XX w. Odcinek Katowice – Załęże po przebudowie uruchomiono 21 września 1929 roku, a 27 listopada tegoż roku otwarto odcinek Załęże – Hajduki. W 1936 roku przez Załęże kursowały linie 7 (co 20 minut) i 14[212].

Po 1989 roku rozpoczęto prace modernizacyjne sieci tramwajowej na terenie Załęża. Na początku lat 90. XX w., w związku z budową DTŚ przebudowano linię tramwajową na odcinku od ulicy Brackiej do ulicy Wiśniowej poza ulicę Gliwicką na wydzielone torowisko. Nowy, dwutorowy odcinek o długości 960 m oddano do użytku 5 września 1994 roku[213]. W dniu 15 listopada 2008 roku ukończono natomiast modernizację torów na ulicy Gliwickiej na odcinku od ulicy Żelaznej do ulicy F. Bocheńskiego[91]. Dnia 5 kwietnia 2014 roku rozpoczęto modernizację odcinka od przystanku na wysokości ulicy Wiśniowej do granicy miasta[214], a 1 maja 2015 roku przejazdu tramwajowego na ul. Brackiej[215]. Planowy ruch tramwajów po obydwu odcinkach na całej długości wznowiono 1 czerwca 2015 roku[216].

Architektura i zabytki

Widok na centrum Katowic w maju 2013 roku; u góry po prawej stronie widoczna wschodnia część Załęża

W strukturze przestrzennej Załęża można wyróżnić część północną i południową, których granicę stanowi linia kolejowa[180]. Północna, główna część dzielnicy charakteryzuje się niejednorodną zabudową, pochodzącą głównie z XIX i XX wieku, ciągnącą się wzdłuż krętej ulicy Gliwickiej, której przebieg jest pozostałością po wiejskiej zabudowie z XVIII i XIX wieku. Zabudowa ta posiada dużą wartość historyczną[86]. Część południowa, ciągnąca się pomiędzy linią kolejową KatowiceLegnica a autostradą A4 ma charakter przemysłowo-usługowy[180]. Załęże posiada duży udział powierzchni zabudowanej w powierzchni terenu, która wynosi 32% i jest to jedna z najwyższych wartości w Katowicach[217].

Początkowo wieś Załęże składała się z kilkunastu do dwudziestu drewnianych domów krytych gontami i strzechą, które skupiały się wokół folwarku pochodzącego prawdopodobnie z przełomu XIII i XIV wieku. Znajdował się on w rejonie ulic: Gliwickiej, F. Bocheńskiego i T. Szewczenki. Pozostałością budynków dworskich jest pałac i park[55][9]. Z chwilą powstania kuźnicy w XV wieku powstała przy niej wieś kuźnicza o tej samej nazwie, która była położona w rejonie dzisiejszego skrzyżowania ulic Gliwickiej, Żelaznej i ks. P. Pośpiecha. Cała zabudowa wsi rozciągała się wtedy między ulicami Zamułkową (na zachodzie) a ks. P. Pośpiecha (na wschodzie), z czego większość budynków była po północnej stronie ulicy Gliwickiej[48][55].

Według mapy Christiana von Wrede z 1749 roku wiejska zabudowa Załęża koncentrowała się wzdłuż współczesnej ulicy Gliwickiej na odcinku pomiędzy dzisiejszymi ulicami ks. P. Pośpiecha a ulicą F. Bocheńskiego. Istniał też wtedy załęski folwark[191]. Dalszy rozwój przestrzenny Załęża wiąże się z rozwojem przemysłu na terenie gminy od końca XVIII wieku[70]. Zabudowa Załęża od lat 20. XIX wieku poszerzała się w kierunku zachodnim do rejonu skrzyżowania z obecną ulicą Wiśniową, która była wówczas częścią trasy do Johanki w Załęskiej Hałdzie[218].

Dom przy ul. Gliwickiej 85 – jeden z najstarszych budynków w Załężu, pochodzący z 1833 roku

W XVIII wieku na obszarze całych Katowic, w tym i Załęża, dominowała zabudowa drewniana: zrębowe chaty i budynki gospodarcze. Drewniana zabudowa była zastępowana przez murowaną zwłaszcza od połowy XIX wieku po wdrożeniu przepisów o zakazie budowania z drewna celem lepszego zabezpieczenia przed pożarami. Nowe budynki budowano z cegły i były nieotynkowane[219]. Do końca XIX wieku zabudowę załęskiej części ulicy Gliwickiej stanowiły kamienice mieszczańskie oraz familoki i obiekty dla pracowników pobliskich zakładów przemysłowych. Istniały także dawne wiejskie chaty, z których część zachowało się do dzisiaj, będących reliktami wiejskiego pochodzenia Załęża[220]. Większość współczesnych załęskich kamienic i familoków pochodzi z końca XIX i początku XX wieku[70]. Przy ulicy Gliwickiej 83 znajduje się jeden z najstarszych budynków w Załężu – jest nim dawna chałupa wiejska. Za datę powstania domu podaję się rok 1833 – data ta widnieje na belce pod sufitem domu. Po śmierci ostatniego mieszkańca w 1990 roku stoi on opuszczony. W 2018 roku dom ten był od niedługiego czasu własnością Zboru Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w Katowicach[221].

Zespół kamienic w kwartale ulic F. Anioła, Gliwickiej i Marcina

Około 1870 roku wybudowano w rejonie ulicy W. Bogusławskiego osadę robotniczą huty „Baildon”, tj. kolonię Hegenscheidta, która była stale rozbudowywana. Do 1936 roku, przy ulicy 18 Sierpnia wybudowano 9 jednopiętrowych familoków, a w latach powojennych do tych budynków dobudowywano kolejne piętra, a także powstały nowe obiekty[222]. Dla pracowników kopalni „Kleofas” ówczesny właściciel kopalni – koncern Georg von Giesches Erben zbudował w rejonie dzisiejszych ulic: F. Bocheńskiego, Lisa i Wiśniowej kolonię robotniczą[70]. Budynki te powstawały w latach 1900–1914. Wśród nich dominowały familoki, ale też znajdowały się kamienice. W 1935 roku na osiedlu istniało 18 domów urzędniczych 3-10 mieszkaniowych oraz 94 domy robotnicze, posiadające do 36 mieszkań w budynku[223].

Fragment zabudowy kolonii robotniczej kopalni „Kleofas” (ul. Wiśniowa i Lisa)

W latach 1886–1889 został wzniesiony neoklasycystyczny pałac dworski. Został on w 1905 roku przebudowany według projektu Zillmannów. W latach 1887–1945 był on siedzibą spółki Giesche, zaś po II wojnie światowej funkcjonował w pałacu ośrodek zdrowia[224]. W 1897 został wzniesiony budynek Urzędu Gminy Załęże położony przy ulicy Gliwickiej 102. Został on wybudowany w stylu neogotyckim, zaś na zwieńczeniu fasady mieści się zegar[225]. W latach 1898–1900 został wzniesiony kościół św. Józefa. Powstał on według projektu Ludwiga Schneidera i posiada on formę bazyliki trójnawowej[226], z nawami bocznymi krytymi poprzecznymi dachami dwuspadowymi. Z uwagi na szerokość nawy głównej i ramion nawy wnętrze świątyni jest szczególnie przestronne[227].

Dawny dom pracowniczy kopalni „Kleofas” z około 1907 roku

W dniu 30 listopada 1899 roku został poświęcony Dom Zakonny Sióstr św. Jadwigi, wybudowany również według projektu Ludwiga Schneidera[228]. Budynek ten dwukrotnie przebudowano. Pierwotnie posiadał on wieżę, w której znajdował się dzwon. W czasie II wojny światowej została ona zlikwidowana, zaś dzwon podarowano nowo tworzącej się parafii w Załęskiej Hałdzie. W 1975 roku budynek ten uzyskał współczesny wygląd[229]. Około 1907 roku powstał przy ulicy Gliwickiej 204 gmach domu pracowniczego dla górników kopalni „Kleofas”. Posiada on cechy stylu historyzującego, a około 1920 roku został on rozbudowany[225].

Na mapie z 1902 roku przy dzisiejszych ulicach F. Bocheńskiego, Pokoju, Wiśniowej i wówczas planowanej ulicy Lisa były już ukazane pierwsze familoki kolonii kopalni „Kleofas”. Bliżej centrum Załęża, na wschód od załęskiego dworu w tym czasie znajdowały się m.in.: budynek poczty, urząd gminy i więzienie, dwa budynki szkolne, kościół i zabudowa wzdłuż ulicy W. Janasa[230].

Na poprzemysłowych nieużytkach, w pobliżu kopalni „Kleofas”, w latach 1927–1928 została zbudowana kolonia im. Ignacego Mościckiego. Osiedle te pierwotnie składało się z 44 bliźniaczych domów z dwu- i czterospadowymi dachami w stylu modernistycznym[81][231]. W latach 30. powstały funkcjonalistyczne budynki Ośrodka Sportowego Gliwicka (dawniej siedziba Młodzieżowego Domu Kultury) i Miejskiego Przedszkola nr 39 (dawniej harcówka) przy ulicy Gliwickiej 212 i 214. Otaczał je powstały w tym samym czasie ogród jordanowski[225]. Po II wojnie światowej zbudowano przy nich dwa baseny i szatnię. W latach 2005–2006 budynek dawnego MDK-u przeszedł remont[224]. W latach międzywojennych powstał także duży budynek mieszkalny przy ulicy J. Zarębskiego 5, przeznaczony dla Polaków z niemieckiej części Górnego Śląska[232].

Załęże w 1880 roku
Załęże w 1926 roku
Fragmenty dwóch map topograficznych: z 1880 (z lewej) i 1926 roku (z prawej), przedstawiające rozwój urbanistyczny centralnej części Załęża. W tym okresie nastąpił największy przyrost liczby ludności – z 3530 w 1885 do 21 248 osób w 1924 roku, związany z rozwojem przemysłu. Nowa zabudowa powstawała głównie w zachodniej i południowej części obecnej dzielnicy.
Bloki mieszkalne przy ul. J. Skrzeka i Wiśniowej, wybudowane w latach 60. i 70. XX wieku

Rozwój urbanistyczny Załęża został zintensyfikowany po II wojnie światowej. W latach 70. XX wieki rozpoczęto budowę osiedla Janasa-Ondraszka oraz dwóch 11-kondygnacyjnych bloków przy ulicy Wiśniowej. Następowała również rozbudowa Załęskiej Hałdy i Obroków – wybudowano tam osiedle dla pracowników kopalni „Kleofas”, a w 1976 roku w miejscu fińskich domków w Załęskiej Hałdzie rozpoczęto budowę osiedla im. Wincentego Witosa[84][82].

W latach 80. XX w. powstały pierwsze plany przebudowy Załęża. Zakładano wtedy wyburzanie domów przy ulicy Gliwickiej na odcinku pomiędzy ulicami Wiśniową i ks. P. Pośpiecha. Miał powstać duży węzeł drogowy dla ruchu samochodowego i tramwajowego. Ostatecznie plany te nie zostały zrealizowane. W 1995 roku przyjęto, w znacznej większości niezrealizowany, Program „Załęże 2000”, który miał doprowadzić do przekształcenia struktury urbanistycznej dzielnicy – przede wszystkim planowano przygotowanie terenów pod budowę ok. 650 nowych mieszkań i modernizację 32 kamienic, a także budowę ulicy Nowogliwickiej, szybkiej linii tramwajowej oraz bulwarów nad Rawą[87].

Przy ulicy Gliwickiej 267 powstał kościół zielonoświątkowy zboru „Betania”, powstały w latach 1989–1997 według projektu Kazimierza Poniatowskiego. Obiekt o konstrukcji żelbetowej posiada charakterystyczną kopułę o średnicy 40 metrów[224]. W 2002 roku przy ulicy Gliwickiej 44 powstał kompleks kinowy Punkt 44[233].

W dniu 22 czerwca 2009 roku miasto Katowice przystąpiło do sporządzenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, obejmującego centralną część Załęża, tj. od ul. Brackiej do granicy dzielnicy na ul. Grundmanna[234]. Projekt planu zakłada m.in. rehabilitację tej części dzielnicy poprzez ochronę zabytkowych budynków, harmonijne powiązanie nowej zabudowy z historyczną, rewitalizację istniejącej zabudowy, a także likwidację oficyn, a w ich miejscu wprowadzenie zieleni urządzonej. W ramach planu projektowana ma być ulica „Nowo-Gliwicka”, a także „Plac Centralny” przy ul. T. Szewczenki, który ma być placem dzielnicowym o funkcji integrującej lokalną społeczność. Powyższy plan został uchwalony w dniu 27 lipca 2016 roku[235][236].

Osiedla i kolonie

Na początku XIX wieku na terenie gminy Załęże znajdowały się kolonie: Obroki, Johanka (lub Janina) i Załęska Hałda. Dawniej istniała także kolonia Owsiska położona na zachód od Załęskiej Hałdy, stanowiąca grupę domów z XIX wieku[70][62]. Z biegiem czasu na tym obszarze powstawały nowe osiedla. Obecnie na w granicach dawnej gminy Załęże znajdują się następujące dzielnice Katowic: Osiedle Witosa, Załęska Hałda-Brynów część zachodnia i Załęże, a także osiedla i kolonie: kolonia Hegenscheidta, kolonia I. Mościckiego, kolonia kopalni „Kleofas”, Obroki, osiedle Janasa-Ondraszka, osiedle W. Witosa, i Załęska Hałda[237].

Współcześnie w granicach Dzielnicy nr 7 Załęże znajdują się cztery z tych osiedli i kolonii. Są to:

Zabytki i obiekty historyczne

Fragment kościoła św. Józefa, widziany od strony południowo-zachodniej
Załęski pałac (ul. Gliwicka 159)
Kamienica przy ulicy Gliwickiej 58 z końca XIX wieku

W granicach dzielnicy Załęże znajdują się następujące historyczne i zabytkowe obiekty:

  • Kościół pw. św. Józefa (ul. Gliwicka) – zabytkowy kościół parafialny parafii św. Józefa; zbudowany został w latach 1898–1900 w stylu neogotyckim; elewacja kościoła jest udekorowana fryzami arkadowymi, natomiast fasada jest płaska, dekorowana ornamentami z cegły glazurowanej; sygnaturka (zegarowa), która pełni również funkcję dzwonnicy, ma wysokość 35 metrów, natomiast łączna wysokość świątyni wynosi 64 metry; architektem kościoła był Ludwig Schneider; w kościele zachował się jego pierwotny wystrój[240]; wpisany został on do rejestru zabytków 8 września 1978 roku (nr rej. A-1236/78) oraz 19 lipca 2019 roku (nr rej. A/523/2019)[241],
  • Pałac w Załężu (ul. Gliwicka 159) – zabytkowy dwór z XIX wieku znajduje się przy ul. Gliwickiej 159. Jest to neoklasycystyczny pałac oraz park podzielony na dwie części, z czego południowy fragment to plac Józefa Lodzina. W pałacu od 1886 do 1945 roku mieściła się regionalna dyrekcja Spółki Akcyjnej Spadkobierców Jerzego von Giesche. Po II wojnie światowej mieścił się tu Górniczy Zakład Lecznictwa Ambulatoryjnego. Współcześnie budynek zajmuje szpital AVIMED[242][243]; wpisany do rejestru zabytków 8 lipca 1992 roku (nr rej. A/1473/92)[241],
  • Ratusz gminy Załęże (ul. Gliwicka 102)[244] – zabytkowy gmach dawnego urzędu gminy Załęże z 1897 roku, wybudowany w stylu neogotyckim[244]; wpisany do rejestru zabytków 7 czerwca 2022 roku (nr rej. A/998/2022)[245],
  • Kamienice i familoki – Załęże charakteryzuje się dużą koncentracją zabytkowych kamienic i familoków, pochodzących głównie z przełomu XIX i XX wieku; najwięcej ich jest przy ulicy Gliwickiej, gdzie znajduje się ponad 60 historycznych kamienic, głównie w stylu secesyjnym, historyzmu i modernizmu[244]; zespoły chronionych i proponowanych do objęcia ochroną familoków w Załężu koncentrują się dwóch miejscach – są to: ulica W. Janasa – zespół familoków w stylu historyzmu, pochodzących z końca XIX wieku (jeden z początku XX wieku) oraz ulice Lisa, Ślusarska, Wiśniowa, J. Wyplera, Pokoju i F. Bocheńskiegozespół familoków kopalni „Kleofas” z początku XX wieku, w stylu modernizmu[244],
  • Dawny most kolejowy na Rawie (rejon ul. Gliwickiej i F.W. Grundmanna)[244], wyburzony w czerwcu 2022 roku[246],
  • Krzyż (róg ul. Gliwickiej i ks. P. Pośpiecha)[244],
  • Budynek szkoły (ul. Gliwicka 148a), wybudowany na początku XX wieku w stylu modernizmu[244],
  • Dawny budynek szkoły (ul. Gliwicka 154), w stylu nawiązującym do domów robotniczych[244],
  • Dawne schronisko pracowników kopalni „Kleofas” – obecnie siedziba Śląsko-Dąbrowskiej Spółki Mieszkaniowej (ul. Gliwicka 204)[247], obiekt wzniesiono około 1907 roku, następnie rozbudowano około 1920 roku[244],
  • Budynek przedszkola (ul. Gliwicka 212), wzniesiony w latach trzydziestych XX wieku w stylu funkcjonalizmu[244],
  • Budynek Ośrodka Sportowego Gliwicka (ul. Gliwicka 214), wzniesiony w latach trzydziestych XX wieku w stylu funkcjonalizmu[244],
  • Kolonia im. Ignacego Mościckiego (ul. Gliwicka 236-274 i 278-300 – numery parzyste), wybudowana w latach 1930–1932 w stylu modernizmu[244],
  • Szkoła osiedlowa (ul. Gliwicka 276), obiekt wzniesiono pomiędzy 1930 a 1932 rokiem w stylu funkcjonalizmu[244],
  • Siedziba Powiatowego Urzędu Pracy w Katowicach (ul. ks. P. Pośpiecha 14), dawny Azyl Miejski, pochodzący z 1928 roku[244],
  • Budynek fabryczny (ul. Tokarska 6), z ok. 1920 roku, w stylu neoklasycystycznym[244],
  • Budynek Szkoły Podstawowej nr 22 im. J. Słowackiego (ul. M. Wolskiego 3), z początku XX wieku[244],
  • Szkolna sala gimnastyczna (ul. M. Wolskiego 8), z 1914 roku[244].

Pomniki i tablice pamiątkowe

Na terenie Załęża znajdują się następujące miejsca pamięci:

  • Tablica upamiętniająca ks. Józefa Kubisa, pierwszego proboszcza parafii św. Józefa (w kościele św. Józefa)[248],
  • Tablice upamiętniające górników, którzy zginęli w katastrofie w kopalni „Kleofas” z 3 na 4 marca 1896 roku (w kościele św. Józefa)[248],
  • Pamiątkowy pomnik (krzyż z tablicą), upamiętniający poległych o wolność ojczyzny w okresie powstań śląskich i zgładzonych w hitlerowskich obozach koncentracyjnych (przed kościołem św. Józefa)[248],
  • Tablica upamiętniająca 650. rocznicę powstania Załęża (na fasadzie gmachu dawnego urzędu gminy Załęże przy ul. Gliwickiej 102)[248],
  • Obelisk z tablicą ku czci mieszkańców Górnego Śląska i Zagłębia zamordowanych, prześladowanych, więzionych i deportowanych do pracy niewolniczej (na placu Józefa Londzina)[248],
  • Tablica upamiętniająca Marię Grzegorzewską, patronkę Szkoły Podstawowej nr 60 (w budynku przy ulicy Gliwickiej 148a)[248],
  • Tablica upamiętniająca 40. rocznicę wybuchu III powstania śląskiego i nadanie szkole imienia Powstańców Śląskich (w budynku dawnej Szkoły Podstawowej nr 24; ul. Gliwicka 276)[248].

Kultura

Kamienica przy ulicy Gliwickiej 74, w której działa biblioteka parafialna

Zorganizowana działalność kulturalna na terenie Załęża ożywiła się pod koniec XIX wieku[70]. W 1883 roku Robert Wojtas, Ludwik Łabuz i Bernard Szołtysik założyli Czytelnię Polską, która prowadziła także teatr amatorski[70]. W 1893 roku założono w Załężu Komitet Teatralny[74]. W 1908 roku został założony chór „Halka”, który funkcjonował do 1969 roku[249]. Pierwszym prezesem „Halki” był Kosicki, zaś dyrygentami m.in. Józef Budzyński, Leon Poniecki i Andrzej Różański[74]. W 1910 roku z inicjatywy ks. Józefa Kubisa i przy wsparciu Towarzystwa św. Karola Boromeusza powstała biblioteka parafialna. Początkowo znajdowało się w niej około 1 000 tomów, w tym 200 dla dzieci[250]. W 1912 roku działalność rozpoczął chór załęskich socjalistów „Przyjaźń”, któremu przewodniczył Józef Biniszkiewicz[74].

Swoje spektakle w katowickiej Reichshalle (obecnie siedziba Filharmonii Śląskiej im. Henryka Mikołaja Góreckiego[74]) prezentowały m.in. następujące załęskie organizacje: Towarzystwo Chrześcijańskich Robotników, Czytelnia Polska, Kongregacja Mariańska, Komitet Teatralny, towarzystwo alojzjańskie, Towarzystwo Katolickich Mężów i Młodzieńców, chóry „Halka”, „Wanda” i „Wolny Duch”, Towarzystwo „Jedność”, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” oraz Towarzystwo Polek[251].

Budynek dawnego kina „Apollo” przy ulicy Gliwickiej 120 w 2007 roku

W latach międzywojennych w Załężu aktywnie działały zespoły śpiewaczy, które ożywiły wówczas swoją działalność, a prócz reaktywowanych powstały także nowe[80]. W latrach 1920–1923 działał chór męski im. Ignacego Jana Paderewskiego[80]. W 1923 roku założono chór im. Fryderyka Chopina (zlikwidowany w 1939 roku), zaś przy kopalni „Kleofas” w 1929 roku chór „Echo”[252]. Założony w 1926 roku chór męski „Huta Baildon” w 1939 roku liczył 405 członków[80]. W 1930 roku powołano chór im. Stanisława Moniuszki[80]. W latach międzywojennych w Załężu działała jedna z filii bibliotecznych Towarzystwa Czytelni Ludowych. W 1935 roku składała się z 1 047 tomów, z których korzystało wówczas 147 czytelników[253].

W latach międzywojennych w Załężu powstało kino „Raj” (wcześniej „Corso”)[254]. Kino „Raj” przejęło później nazwę „Apollo”, a swoją siedzibę miało przy ulicy Gliwickiej 120[233]. Kino „Apollo” zostało założone około 1944 roku przy ulicy Gliwickiej 120. Pierwszym właścicielem kina była Joanna Gawliik. W latach 60. XX wieku sala kinowa mogła pomieścić 365-381 widzów, a w 1970 roku seanse w kinie obejrzało blisko 76 tys. osób[255].

Klub Wysoki Zamek przy ulicy Gliwickiej 96 (widok od ulicy Janasa)

W 1945 roku został założony Zakładowy Dom Kultury Huty „Baildon” z siedzibą przy ulicy Gliwickiej. W latach 1960–1961 gmach domu został przebudowany. W placówce prowadzono działalność oświatową i kulturalną, w tym naukę języków obcych i gry na instrumentach. Poza tym organizowano tutaj m.in. Klub Weterana Pracy, bibliotekę oraz zespoły muzyczne, w tym „Anonim”, Zespół Mandolinistów i żeński zespół wokalny „Florentynki”[256]. Gmach dawnego domu kultury został wyburzono w 2001 roku[233].

Młodzieżowy Dom Kultury przejął część tradycji ogródka jordanowskiego. W latach 1960–1973 Młodzieżowy Dom Kultury działał jako Dom Kultury Dzieci i Młodzieży. Od lat 70. XX wieku działały m.in. Młodzieżowe Koło PTTK, Zespół Pieśni i Tańca ZHP, Międzyszkolny Klub Sportowy z sekcjami piłkarską i lekkoatletyczną, Pracownia Modelarska, kino „Ptyś”, półinternat i klub „Absolwent”. W roku szkolnym 2005/2006 przebudowano gmach MDK-u, dobudowując m.in. pracownię komputerową, a także przebudowano i unowocześniono pomieszczenia[257]. W dniu 1 września 2017 roku połączono Młodzieżowy Dom Kultury i Szkołę Podstawową nr 20 im. Tadeusza Rejtana w jedną placówkę: Zespół Szkół i Placówek nr 2. Dotychczasowy budynek po MDK-u przeznaczono za to na potrzeby działalności sportowej[258].

W dniu 1 kwietnia 2002 roku otwarto w Załężu przy ulicy Gliwickiej 44 pierwszy w Katowicach multipleks – Punkt 44 (w nim kina IMAX i Cinema City). Budowa kompleksu trwała dziewięć miesięcy, a całość kosztowała około 15 mln dolarów. Znajduje się on w miejscu dawnego boiska klubu Baildon Katowice oraz domu kultury huty „Baildon”[259]. W tym samym roku, 23 maja rozpoczął działalność klub Wysoki Zamek. Jest to klub dla młodzieży uzależnionej o funkcji profilaktyczne, a w ramach działalności klubu organizowane są różne koncerty, spotkania i wydarzenia artystyczne[260].

Miasto Katowice w 2009 i 2014 roku zorganizowało akcję Lokal na Kulturę, w ramach którego zaoferowano najem lokali pod działalność kulturalną. Podczas dwóch edycji konkursu zaoferowano dwa lokale. Przy ulicy Gliwickiej 99 znajdowała się pracownia ceramiczna, natomiast lokal przy ulicy Gliwickiej 58 wynajmowała Fundacja Galeria Hyperion[261].

Mural na kamienicy przy ul. Anioła

Współcześnie Załęże w przeciwieństwie do centrum Katowic nie posiada bogatej oferty kulturalnej, lecz znajduje się tu kilka obiektów kultury o różnym zasięgu, zaś duża część życia społeczno-kulturowego skupia się wokół parafii św. Józefa. Wierni z parafii organizują głównie wydarzenia o charakterze religijnym oraz festyny parafialne. Organizowane są też koncerty muzyki klasycznej oraz religijnej[262]. W Załężu w ramach Centrum Aktywności Lokalnej organizowane są festyny, które są skierowane do mieszkańców dzielnicy. Organizowane są także różnego typu wydarzenia w ramach Inicjatywy Lokalnej[263]. Do festynów lub imprez artystycznych i kulturalnych, które odbyły się po 2009 roku na terenie Załęża należą m.in.:

  • Katowice Street Art Festival – organizowany od 2011 projekt, w którego ramach na kilku kamienicach pojawiły się murale, w tym w Załężu[264],
  • Tour de Załęże i Wielki Załęski Piknik – organizowany w 2010 i 2011 roku wyścig na własnoręcznie wykonanych pojazdach z udziałem m.in. Stowarzyszenia Domu Aniołów Stróżów, powiązany z festynem integracyjnym dla mieszkańców Załęża w Parku Załęskim[265],
  • Święto Sąsiadów – organizowany od 2012 festyn parafialny na placu przy kościele św. Józefa z okazji Europejskiego Święta Sąsiadów[266],
  • Załęże Street Art Festiwal – organizowany w 2013 i 2014 roku festyn integracyjny dla mieszkańców[265].

Jednym z cyklicznych wydarzeń na terenie Załęża są także Dni Załęża. W ramach tych obchodów organizowane są różnego typu wydarzenia o charakterze sportowym, artystycznym i religijnym. Wydarzenia te współorganizują załęskie organizacje, a także Rada Dzielnicy nr 7 Załęże[267].

W ramach projektu Dzielnicowej Galerii Niepodległości, realizowanej przez Katowice Miasto Ogrodów na ścianie kamienicy przy ulicy G. Narutowicza pojawił się baner z wizerunkiem Wiktora Baranka. Był on mieszkającym w Załężu działaczem narodowym, członkiem „Sokoła” i powstańcem śląskim. Instytucja Katowice Miasto Ogrodów szukała fotografii wykonanych w latach 1918–1922, czyli w okresie formowania się przynależności tej części Górnego Śląska do państwa polskiego, a jednocześnie przedstawiające osoby mający czynny w tym udział i zamieszkujący tereny wybranych dzielnic[268].

Do najważniejszych placówek kultury działających Załężu według stanu z lipca 2022 roku należą:

Załęże w literaturze

Opis Załęża pojawia się w powieści Wilhelma Szewczyka Ptaki ptakom, opowiadającej o walkach obrońców Katowic z hitlerowskim najeźdźcą w pierwszych dniach września 1939 roku[270]:

Było to wśród domków Załęża, w tej części miasta, gdzie wszystko jest z sobą pomieszane bez umiaru, dwupiętrowe kamienice wykładane kafelkami – z chałupami krytymi papą i kryjącymi się za talerzami słoneczników, ogrody – z usypiskami żwiru i kamienia, czarna ziemia – z gliną, przejrzyste fontanny w ogródkach działkowych – z kalną wodą w powstających nagle rozpadlinach.

Informacje o Załężu pojawiają się także w kilku innych miejscach tej powieści oraz w książce Kazimierza Gołby Wieża spadochronowa, zaś w powieści Arnolda Ulitza Der grosse Jania główny bohater działa na terenie Załęża[2].

Oświata

Dawny budynek szkoły znajdujący się przy ulicy Gliwickiej 154
Gmach Miejskiego Przedszkola nr 39 (ul. Gliwicka 212)

Pierwotnie w czasach pruskich dzieci z Załęża przynależały do rejonu szkolnego w Bogucicach, gdzie znajdowała się szkoła wiejska, której początki sięgają XV wieku. W sprawozdaniach powizytacyjnych z 1793 roku odnotowano, że do bogucickiej szkoły uczęszczało 15 dzieci z Załęża[271]. Początki szkolnictwa w Załężu przypadają zaś na rok 1827, kiedy to przy dzisiejszej ulicy J. Zarębskiego w drewnianej, dwuizbowej chacie powstała pierwsza szkoła załęska. W jednym z pokoi mieszkał pierwszy nauczyciel szkoły – Franciszek Zarębski. W latach 30. XIX w. uczęszczało do szkoły 102 dzieci, z czego około 15 z nich regularnie. Wynikało to przede wszystkim z tego, że duża część z tych dzieci zatrudniano już od 10 roku życia do prac na folwarku załęskim. Funkcję nauczyciela pełnił do 1834 roku. Następcą Zarębskiego został Jerzy Cichoń. W 1860 roku w załęskiej szkole pracowało dwóch nauczycieli – Walenty Kosała oraz Karol Kammel. Uczyli ono po polsku do 1872 roku, natomiast edukacja niemiecka trwała w Załężu w latach 1873–1922. W 1861 roku w szkole uczyło się 311 dzieci w dwóch klasach[272][73].

Po latach międzywojennych w Załężu funkcjonowało 5 szkół powszechnych i 3 szkoły przemysłowe:

  1. Szkoła powszechna nr 20 (dawn. Tadeusza Rejtana) – najstarsza, 7-klasowa szkoła żeńska, która liczyła w 1923 roku 441 uczniów w 10. oddziałach. W szkole pracowało 13 nauczycieli[272],
  2. Szkoła powszechna nr 21 (dawn. Józefa Lompy) – druga, 7-klasowa szkoła w Załężu, powstała w 1894 roku. Pierwszym kierownikiem został Wiktor Benczek. W szkole uczyło się w 1923 roku 458 dzieci w 11 oddziałach, a pracowało 9 nauczycieli[272],
  3. Szkoła powszechna nr 22 – trzecia z kolei szkoła, znajdująca się obecnie przy ul. Michała Wolskiego 3. Budowę obiektu rozpoczęto w 1903 roku na polu Anieli Langer i Wiktora Baranka. Budowę obiektu ukończono rok później, a pierwszym kierownikiem nowej szkoły został Alojzy Kneifel. Od czasu włączenia Załęża do Polski patronem Szkoły Podstawowej nr 22 został Juliusz Słowacki. W połowie lat 20. XX w. uczyło się w niej 416 dzieci w 10 oddziałach, a nauczycieli było 11[273][272],
  4. Szkoła powszechna nr 23, powstała w 1922 roku (dawniej imienia Jana Kochanowskiego). Pracowało w niej w 1923 roku 9 nauczycieli, którzy uczyli 336 dzieci w 6 oddziałach[272],
  5. Szkoła powszechna nr 24 – szkoła im. Ignacego Mościckiego, znajdująca się przy obecnej ul. Gliwickiej 276, którą oddano do użytku 1 września 1932 roku wraz z budową Kolonii Mościckiego. Była ona przez długi czas centralnym miejscem spotkań społeczności Osiedla[274][272],
  6. Szkoła przemysłowa Zjednoczenia Fabryk Maszyn i Sprzętu Górniczego w fabryce MOJ[272],
  7. Szkoła przemysłowa Zjednoczenia Biur Projektowo-Montażowych[272],
  8. Górnicza szkoła przemysłowa przy kopalni Kleofas[272].
Gmach Szkoły Podstawowej nr 20 im. T. Rejtana (ul. J. Zarębskiego 2)

W latach II wojny światowej edukacja na terenie Załęża była prowadzona w języku niemieckim. Po wojnie nadeszły dalsze zmiany w systemie szkolnictwa w Załężu. W latach 60. XX wieku przemianowano nazwę szkoły nr 22 na Anastazego Kowalczyka, a w 1961 roku szkoła nr 24 otrzymuje imię Powstańców Śląskich[273][274]. W dniu 1 września 1963 roku powołano Zasadniczą Szkołę Zawodową dla Pracujących Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego w Katowicach, którego siedziba pierwotnie znajdowała się przy ulicy Sokolskiej. Nową siedzibę przy ulicy Gliwickiej 228 szkoła otrzymała w 1977 roku, a nazwę szkoły zmieniono na Zespół Szkół Komunikacyjnych w Katowicach oraz nadano jej imię Stanisława Mastalerza[275]. W 1972 roku w budynku harcówki przy ulicy Gliwickiej 212 otwarto przedszkole[224].

Po 1989 roku nastąpiła dalsza reorganizacja placówek oświaty na terenie Załęża. W latach 90. Szkoła Podstawowa nr 22 wróciła do pierwotnego patrona – Juliusza Słowackiego. W 1994 roku w Technikum Samochodowym utworzono klasy ekonomiczne, a dwa lata później przemianowano szkołę na Zespół Szkół Komunikacyjnych i Ekonomicznych. W 1999 roku w budynku Szkoły Podstawowej nr 24 przy ulicy Gliwickiej 276 powołano Zespół Szkół Ogólnokształcących nr 8, w skład którego wchodziło Gimnazjum nr 7 i Szkoła Podstawowa nr 24. Ta ostatnia szkoła została w 2004 roku zlikwidowana, a w 2007 roku Gimnazjum nr 7 weszło w skład powstałego w tym samym roku Zespołu Szkół nr 7 im. Stanisława Mastalerza przy ulicy Gliwickiej 228. Pierwotnie Zespół ten działał w dwóch siedzibach, po czym w 2011 Gimnazjum nr 7 przeniesiono do siedziby Technikum nr 7. W miejsce dawnej siedziby Gimnazjum nr 7, w tym samym roku rozpoczęła funkcjonowanie Szkoła Podstawowa, Gimnazjum i Przedszkole „OMEGA”. W 2019 roku Gimnazjum nr 7 zostało w wyniku reformy szkolnictwa zlikwidowane[273][274][275].

Siedziba Zespołu Szkół nr 7 im. S. Mastalerza (ul. Gliwicka 228)

Według stanu z 2020 roku w Załężu funkcjonowały następujące obiekty oświatowe[17][276]:

  • Żłobek „Misiowy Zakątek” (ul. Gliwicka 224)[277],
  • Niepubliczne Przedszkole Integracyjna Akademia Przedszkolaka – Małe Kroczki (ul. Ondraszka 12)[278],
  • Miejskie Przedszkole nr 26 im. Mariana Mroza (ul. J. Zarębskiego 2)[279],
  • Miejskie Przedszkole nr 30 (ul. Gliwicka 157)[280],
  • Miejskie Przedszkole nr 39 (ul. Gliwicka 212)[281],
  • Szkoła Podstawowa nr 20 im. Tadeusza Rejtana (część Zespołu Szkół i Placówek nr 2; ul. J. Zarębskiego 2)[282],
  • Szkoła Podstawowa nr 22 im. Juliusza Słowackiego (ul. M. Wolskiego 3)[283],
  • Zespół Szkół Omega im. Górnośląskich Noblistów (ul. Gliwicka 276)[284],
  • Zespół Szkół nr 7 im. Stanisława Mastalerza (ul. Gliwicka 228): Technikum nr 7, Branżowa Szkoła I stopnia nr 5[285].

Religia

Kościół rzymskokatolicki

Największą wspólnotą religijną w Załężu jest rzymskokatolicka parafia pod wezwaniem świętego Józefa, która swoim zasięgiem obejmuje całe Załęże i w 2010 roku liczyła około 10 500 wiernych. Parafia jest siedzibą dekanatu Katowice-Załęże. Kościół, dom parafialny oraz probostwo znajduje się przy ulicy Gliwickiej 76 i 78. Do parafii przynależy też klasztor Sióstr Jadwiżanek[262]. W Załężu od 2006 roku działa także Dom Zakonny Zakonu Braci Mniejszych Kapucynów z prowincji krakowskiej, położony przy ulicy Gliwickiej 195[286].

Historyczne pod względem przynależności kościelnej cały obszar Katowic, w tym Załęża, najpierw przynależał do powstałej w 1000 roku diecezji krakowskiej. Wieś ta należała wraz z wiernymi z Bogucic, Brynowa, Dąbrówki Małej, Katowic, Ligoty i Zawodzia do najstarszej na terenie parafii w Katowicach – św. Szczepana w Bogucicach[287]. Wieś ta do momentu powstania w II połowie XIV wieku bogucickiej parafii przynależała do wspólnoty w Mikołowie[288].

Mieszkańcy Załęża już w I połowie XVIII wieku starali się o wybudowanie własnego kościoła, zaś w czasie pracy duszpasterskiej bogucickiego proboszcza ks. Leopolda Markiefki, ówczesny właściciel Załęża protestant Ernest Georges de la Tour wystąpił z inicjatywą budowy w Załęskiej Hałdzie kościoła, plebanii, cmentarza i szkoły. Projekt ten pochodził z 1855 roku[289], lecz z uwagi na brak poparcia pomysłu przez innych potentatów przemysłowych z projektu zrezygnowano[290].

W 1860 roku w Katowicach powstała pierwsza świątynia rzymskokatolicka, która znajdowała się w rejonie dzisiejszego placu Wolności. Do nowego kościoła uczęszczało 3 100 wiernych, w tym część mieszkańców Załęża i Załęskiej Hałdy[291]. Wiosną 1861 roku biskup wrocławski Heinrich Förster zatrzymał się u ks. Heidego w Raciborzu, gdzie z ks. Kremskim i głównym księgowym Knappem omówili projekt nowej katowickiej świątyni. Rządca diecezji wrocławskiej prosił, by w protokole znalazł się zapis o rezygnacji mieszkańców Załęża ze swoich roszczeń o inkorporacji do Katowic i pozostaniu przy Bogucicach do czasu powstania korzystniejszych warunków możliwej secesji[291].

Zakład Opiekuńczo-Leczniczy przy parafii św. Józefa (ul. Gliwicka 78)

Załęski kościół powstał ostatecznie w wyniku katastrofy górniczej kopalni „Cleophas” („Kleofas”), w której zginęło 104 górników. Mieszkańcy Załęża ślubowali uroczyście nad grobami zmarłych górników powstanie nowej świątyni[292]. Jej poświęcenia dokonał katowicki proboszcza ks. Schmidt 8 listopada 1900 roku[289]. Do nowej załęskiej parafii rzymskokatolickiej erygowanej 20 kwietnia 1896 roku przypisano mieszkańców Załęża i dwóch przysiółków: Obroki i Owsiska. Od 1900 roku przez 42 lata proboszczem parafii był ks. Józef Kubis[293].

W dniu 4 grudnia 1896 roku załęski proboszcz ks. Ludwik Skowronek uzyskał zgodę biskupa wrocławskiego Georga von Koppa na sprowadzenie do Załęża sióstr zakonnych, zaś 30 kwietnia 1898 roku władze świeckie wydały zgodę na budowę Domu Sióstr św. Jadwigi, który został poświęcony 30 listopada 1899 roku. Pierwsze siostry przybyły 4 kwietnia 1899 roku i zamieszkały w barakach przy dzisiejszej ulicy Gminnej[228].

Od 1954 roku z załęską parafią był związany ks. Władysław Basista. Był on m.in. wykładowcą homiletyki i fonetyki, w latach 1956–1962 prokuratorem w Wyższym Śląskim Seminarium Duchownym i działał na rzecz współpracy polsko-niemieckiej[294]. W 2008 roku otrzymał Złotą Oznakę Honorową za zasługi dla Województwa Śląskiego, a także otrzymał tytuł Honorowego Obywatela Miasta Katowice[295].

W sierpniu 1987 roku biskup katowicki Damian Zimoń utworzył dekanat Katowice-Zachód, w skład którego weszła m.in. załęska parafia, a w dniu 1 stycznia dekanat ten przemianowano na Katowice-Załęże[296]. W 2010 roku katolików w Załężu było około 10 500, co stanowiło wówczas około 95% mieszkańców dzielnicy[262].

Pozostałe wyznania

W Załężu liczba osób wyznania nierzymskokatolickiego rosła stopniowo[297]. Protestanci w Załężu pojawili się po roku 1741[103]. W połowie lat 20. XIX wieku niekatolików było niewielu, najczęściej jedna lub dwie rodziny. W 1825 roku w Załężu mieszkało łącznie 13 osób wyznania mojżeszowego – najwięcej spośród wszystkich dzisiejszych dzielnic Katowic. W związku z rozwojem przemysłu również do Załęża przybywali imigranci, a wśród nich byli katolicy, ewangelicy i Żydzi[297].

W 1840 roku w Załężu mieszkało 839 osób, z czego było 791 katolików (94%), 68 Żydów i 20 protestantów. W 1890 roku katolicy stanowili prawie 97% Załężan, ale też mieszkało tu 155 protestantów, 40 Żydów oraz 4 starokatolików. Po I wojnie światowej zwiększyła się liczba ludności, a wraz z tym liczba wyznawców. W 1924 roku katolików było ponad 21 tysięcy (98% mieszkańców Załęża), protestantów 303, a Żydów 31[103][262].

Przed powstaniem świątyń niekatolickich na terenie współczesnych Katowic, ewangelicy z terenów Załęża uczęszczali do Mikołowa i Królewskiej Huty, zaś Żydzi do Mysłowic[298]. Zgodnie z uchwalonym w 1857 roku przez katowicką parafię ewangelicką statutem, w jej zasięg włączono wiernych m.in. z Załęża[299]. Żydzi natomiast w obręb nowo powstałej gminy żydowskiej w Katowicach weszli od 1872 roku[300]. W 1861 roku w Załężu mieszkało 53, w 1871 roku 45, zaś w 1936 roku 122 Żydów. Żydami załęskimi byli m.in.: właściciel dóbr ziemskich Załęże Loebel Freund czy kina „Raj” Dawid Altholz[301].

W połowie 1946 roku w Załężu powstała grupa Świadków Jehowy, do której wstąpiło kilkanaście osób[300].

Na terenie Załęża od 1975 roku działa zbór Kościoła Zielonoświątkowego „Betania”. Pierwotnie wierni gromadzili się w mieszkaniu przy ulicy Gliwickiej 89. Ze względu na wzrastającą liczbę wiernych w 1981 roku przekazano działkę pod budowę nowej świątyni. Budowę kaplicy rozpoczęto w październiku 1989 roku, pierwsze nabożeństwo odbyło się w czerwcu 1996 roku, a od 1997 roku prowadzono je w sali głównej. Świątynia, znajdująca się przy ulicy Gliwickiej 267, jest na planie koła o średnicy 40 m. Sala nabożeństw może pomieścić 1 300 wiernych na miejscach siedzących[302][303].

Cmentarze

Przy ulicy ks. P. Pośpiecha znajduje się rzymskokatolicki cmentarz parafialny parafii św. Józefa. Powstał on około 1898 roku. Powierzchnia cmentarza wynosi około 2,1 ha. W latach 1943–1945 cmentarzem zarządzało miasto. Przy głównej alejce znajdują się groby pracowników kopalni „Kleofas”, którzy zginęli w katastrofach górniczych[153].

Rzymskokatolicki cmentarz przy ulicy Gliwickiej powstał w 1860 roku i został on poświęcony 11 listopada tego samego roku. Cmentarz ten został przejęty w 1871 roku przez starokatolików, zaś do katolików powrócił w 1922 roku[218]. W dniu 21 listopada 2011 roku kaplicę cmentarną wpisano do rejestru zabytków[224]. Obecnie jest to cmentarz parafialny parafii pw. Przemienienia Pańskiego[304].

Sport i rekreacja

Logo klubu 06 Zalenze, stosowane do 1922 roku

Sport w Załężu ma bardzo bogate tradycje i jest silnie zakorzeniony w lokalnej społeczności. Pierwsze formy zorganizowanej działalności sportowo-rekreacyjnej pojawiły się pod koniec XIX wieku w formie ruchu turnerskiego. W 1898 roku założono Männer Turn Verein Zalenze, zaś w 1905 roku działał Volks- und Jugendspiele. Na początku XX wieku istniały tu dwa kluby piłkarskie: Sport Club „06” Zalenze (protoplasta Klubu Sportowego 06 Kleofas) oraz Naprzód „1912” Załęże[305].

Klub „06” Zalenze, później „06” Załęże i „06” Katowice, został założony 23 sierpnia 1906 roku pod patronatem ówczesnej kopalni „Cleophas”. Był to pierwszy górniczy klub sportowy na ziemiach polskich. Boisko dla klubu powstało w 1907 roku i było częścią górniczego kompleksu sportowo-rekreacyjnego nad Rawą. Pierwotnie był to klub jednosekcyjny, zaś od I połowy lat 20. XX wieku był to już klub wielosekcyjny. W latach międzywojennych działały następujące z nich: piłka nożna, boks, ciążka atletyka, hokej na lodzie, lekka atletyka i tenis. W latach 30. klub został spolonizowany[305].

Naprzód „1912” Załęże był jednosekcyjnym klubem, w którym rozgrywano piłkę nożną. W 1923 roku połączył się z klubem Spiel Freudenschaft Załęże. W 1937 roku powołano sekcję lekkoatletyczną, a w 1939 roku liczył 363 członków. Jeszcze w tym samym roku został zlikwidowany, a w 1952 roku skreślony z rejestru przez władze wojewódzkie. Klub korzystał z późniejszego boiska KS „Baildon” Katowice[306].

W latach przedwojennych działały także m.in. dwie niemieckie organizacje sportowe: Spiel- und Eislaufverin (organizacja założona przed 1911 rokiem, w których uprawiano łyżwiarstwo figurowe, tamburyno, trójbój i pięciobój lekkoatletyczny), a także Turnverein[307].

Załęskie gniazdo „Sokoła” w Katowicach – 1932 rok

W okresie międzywojennym, w dniu 11 kwietnia 1922 roku z inicjatywy Józefa Sapy i przy współudziale kilku członków „Sokoła” w Katowicach powołano Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Załężu. Od 1919 roku załęski oddział przydzielono do I Katowickiego Okręgu Dzielnicy Śląskiej Związku Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” w Polsce. Do obiektów załęskiego Sokoła należały: hala przy ul. M. Wolskiego, boisko z bieżnią lekkoatletyczną przy ulicy F. Bocheńskiego i basen „Bugla” ze strzelnicą. Załęski „Sokół” dało początek klubowi KS Naprzód „1912” Załęże, żeńskiemu gniazdu TG „Sokół” w Załężu, Towarzystwu Gimnastycznemu „Sokół” w Załęskiej Hałdzie, a także „Sokołowi” w Dębie[308]. W 1938 roku zawodniczka załęskiego „Sokoła” Matylda Ossadnik-Ogiermann zdobyła na mistrzostwach świata brązowy medal w gimnastyce sportowej, w konkurencji wieloboju drużynowego[309]. Brała ona również udział w Letnich Igrzyskach Olimpijskich w 1936 roku[308].

Ogółem w latach 1922–1939 w Załężu działało 14 organizacji o charakterze sportowo-rekreacyjnym[310]

Ośrodek Sportowy Gliwicka (ul. Gliwicka 214) – dawna siedziba Młodzieżowego Domu Kultury

W dniu 24 stycznia 1945 roku w Dębie założono klub sportowy Baildon Katowice, który w 1949 roku przekształcił się w klub o zasięgu ogólnomiejskim. W Załężu klub ten miał boisko do piłki nożnej zlokalizowane przy ulicy Gliwickiej[311]. W 1968 roku na boisku odbył się mecz 1/8 finału Pucharu Polski, w którym Baildon Katowice pokonał Wisłę Kraków 2:1. Współcześnie w miejscu boiska znajduje się kompleks kinowy Punkt 44[233]. Przez wiele lat odnosił Baildon Katowice odnosił wiele sukcesów sportowych. Klub został rozwiązany w 2001 roku[311].

Jeszcze w 1945 roku powstał RKS Kopalnia Kleofas, prowadzący działalność do 1949 roku. W klubie tym trenowano piłkę nożną i lekkoatletykę[312]. Również w 1945 roku powstał klub „Zryw” Związek Walki Młodych, będący klubem tenisa stołowego. Uległ on fuzji z klubem Kleofas 06 Katowice[312]. Klub Sportowy MOJ Katowice został założony przy Fabryce Maszyn Górniczych MOJ 4 lipca 1946 roku. W dniu 1 stycznia 1965 włączono go do struktur GKS-u Katowice. W 1962 działało w nim 60 członków[313]. Górnik Załęże-Dąb powstało 20 kwietnia 1949 roku z połączenia klubów: GZKS Kleofas, KS Napęd Załęże i GZKS Eminencja Dąb. W 1956 roku prowadziło działalność pod nazwą Koło Sportowe „Górnik” przy KWK „Kleofas”. W klubie prowadzono działalność w piłce nożnej, tenisie stołowym i siatkówce. W 1957 roku klub przekształcił się w KS Kleofas 06 Katowice[314]. Klub Kleofas 06 Katowice został zarejestrowany 8 maja 1958 roku, zaś w latach 1965–1989 był w strukturach GKS-u Katowice. Klub został reaktywowany 21 października 1990 roku. Jest on spadkobiercą m.in. klubu 06 Zalenze. Prowadzono w nim kilka sekcji w tym boks. Od 2002 roku klub organizuje memoriał im. Alberta Opały[315].

Kąpielisko „Bugla” przy ul. Żeliwnej

Do bardziej znaczących sportowców w historii Załęża należeli: Jan Adamaszek, Ewald Dytko, Jerzy Gryt, Matylda Ossadnik-Ogiermannowa, Jerzy Pierończyk, Wilhelm Schneider, Franciszek Spitol, Elżbieta Szyroka i Marcin Walas[305]. Współcześnie ruch sportowo-rekreacyjny Załęża związany jest z uczniowskimi klubami sportowymi[305]. Przy Zespole Szkół Ogólnokształcących nr 8 do 2007 roku funkcjonował Uczniowski Klub Sportowy „Czarni Załęże”. Prowadził on sekcje: koszykówki, lekkoatletyki, siatkówki i sportów walki[316][317]. Obecnie w dzielnicy funkcjonuje klub sportowy o nazwie Wojewódzkie Stowarzyszenie Sportu i Rehabilitacji Niepełnosprawnych „START” w Katowicach (ul. Gliwicka 150). Klub ten funkcjonuje od 2001 roku i jest on skierowany dla osób z dysfunkcjami narządów ruchu. Prowadzi on następujące sekcje: pływanie, siatkówka, koszykówka, narciarstwo zjazdowe, podnoszenie ciężarów, tenis stołowy, szachy, lekka atletyka, kręgle, goalball[318][319]. Działalność sportową w Załężu prowadzi także rzymskokatolicka parafia św. Józefa, która była organizatorem parafiady[320]. Parafiada rozgrywana była od 1991 roku z inicjatywy ks. Norberta Osmańczyka[162].

Poza tym, w Załężu funkcjonują też dwa kluby sportowe:

  • Uczniowski Klub Sportowy „Sokół 22” (ul. Wolskiego 3) – funkcjonuje przy Szkole Podstawowej nr 22[319],
  • Klub Sportowy „Termopile” Katowice (ul. W. Janasa 3a) – sekcja piłki nożnej[319].

Na terenie Załęża znajduje się dwa obiekty sportowo-rekreacyjne, zarządzane przez Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji w Katowicach. Są to:

  • Ośrodek rekreacyjno-wypoczynkowy „Bugla” (ul. Żeliwna 26d) – jeden z najnowocześniejszych tego typu miejsc w Polsce, zmodernizowany w 2010 roku; prócz dwóch głębokich basenów wyposażony jest m.in. w plażowe boiska do piłki nożnej i siatkowej, stoły do ping-ponga, siłownię i boisko „Orlik”[321],
  • Ośrodek Sportowy Gliwicka (ul. Gliwicka 214) – wyposażony jest w boisko „Orlik”, basen zewnętrzny, wodny plac zabaw i salę wielofunkcyjną[322],

Przez teren Załęża przechodzą następujące szlaki turystyczne:

Bezpieczeństwo publiczne i socjalne

Terenowy Punkt Pomocy Społecznej nr 4 (ul. Gliwicka 96; po lewej stronie)

Pod względem poziomu przestępczości Załęże należą do dzielnic Katowic o średnim poziomie bezpieczeństwa. Współczynnik przestępczości z biegiem lat zmniejszał się: w 2004 roku wynosił on 4,79 (stosunek liczby przestępstw do liczby mieszkańców dzielnicy, pomnożony przez 100) i był wyższy od współczynnika dla całych Katowic o 0,26. W 2007 roku współczynnik ten spadł do 3,00 i był mniejszy od wartości dla Katowic o 0,86. Najwięcej zdarzeń przestępczych zanotowano na ulicach Gliwickiej i F. Bocheńskiego[324]. W badaniach sondażowych z 2011 roku 52,3% mieszkańców Załęża deklarowało, że czuje się bezpiecznie w swojej dzielnicy, 45,4% było przeciwnego zdania, zaś 2,3% nie miało jednakowej opinii na ten temat[325]

Na terenie Załęża funkcjonuje Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom i Młodzieży „Dom Aniołów Stróżów”. W 1999 roku uruchomiono Punkt Pracowników Ulicznych, a obecnie prowadzi Środowiskowy Program Psychoprofilaktyczny dla Dzieci i Młodzieży oraz ich Rodzin Zagrożonych Marginalizacją Społeczną. Ognisko Wychowawcze, Świetlice Terapeutyczne, Klub Młodzieżowy, Praca Uliczna mieści się przy ulicy Gliwickiej 148, a Poradnia Rodzinna przy ulicy Gliwickiej 150[265]. W budynku przy ulicy Gliwickiej 148, będący obecnie siedzibą Domu Aniołów Stróżów, pierwotnie mieściła się druga załęska szkoła powszechna. W czasach międzywojennych budynku tym mieściły się między innymi siedziby harcerzy strzelców oraz Alojzjanów. Po II wojnie światowej w gmachu tym działały różnego rodzaju placówki społeczne. Siedzibą Domu Aniołów Stróżów budynek ten jest od 2004 roku[326].

Siedziba Domu Aniołów Stróżów przy ulicy Gliwickiej 148

W celu poprawy sytuacji mieszkańców i zapobieganiu problemów społecznych w 2009 roku ruszył Program Centrum Aktywności Lokalnej w Załężu. Do tej pory w ramach PCAL Załęże zorganizowano szkolenia i programy samopomocowe, a także zorganizowano kilka inicjatyw lokalnych, w tym festyny[266][327]. W 2017 roku w Załężu ruszyło Centrum Społecznościowe „Nasze Załęże” – projekt realizowany przez Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Katowicach. Celem projektu ma być wzrost spójności społecznej i zmniejszenie dysproporcji w poziomie życia mieszkańców, a także zwiększenie poziomu integracji mieszkańców[328]. W ramach realizacji II etapu projektu Centrum Społecznościowe „Nasze Załęże” przewidzianego na lata 2020–2022 prowadzono szereg działań, w tym organizację społeczności lokalnej czy zadania wspierające reintegrację zawodową mieszkańców Załęża. Otwarto również klub społecznościowy dla dzieci i młodzieży, Punkt Poradnictwa i Informacji Obywatelskiej i Dzielnicową Akademię Seniora w Załężu[329].

W Załężu, według stanu z sierpnia 2020 roku, w ramach opieki społecznej funkcjonują też następujące instytucje:

  • Chrześcijańska Organizacja Charytatywna „Tabita” (ul. Gliwicka 87)[330],
  • Chrześcijańskie Stowarzyszenie Dobroczynne (ul. Gliwicka 89)[330],
  • Dom dla Bezdomnych (ul. Bracka 18)[330],
  • Dom Pomocy Społecznej. Katowickiego Stowarzyszenia „Opoka” (ul. Gliwicka 74a)[330],
  • Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej[266]:
    • Terenowy Punkt Pomocy Społecznej nr 4 (ul. Gliwicka 96),
    • Miejski Zespół do Spraw Orzekania o Niepełnosprawności w Katowicach (ul. Gliwicka 102),
    • Dzienny Dom Pomocy Społecznej nr 7 (ul. Gliwicka 74a),
  • Miejska Izba Wytrzeźwień i Ośrodek Pomocy Dla Osób Uzależnionych Od Alkoholu (ul. Macieja 10)[331],
  • Powiatowy Urząd Pracy (ul. ks. P. Pośpiecha 14)[332].
Siedziba Powiatowego Urząd Pracy w Katowicach przy ulicy Pośpiecha 14 (dawny gmach Azylu Miejskiego)

Jednym z pierwszych obiektów opieki zdrowotnej w Załężu był szpital pediatryczny, położony przy ulicy ks. P. Pośpiecha 14, który powstał w 1943 roku przez okupujących w tym czasie Załęże Niemców, w którym dawniej funkcjonował Azyl Miejski. Został on odbudowany po wojnie z inicjatywy dr. Stanisława Roszaka i sióstr jadwiżanek. Działał on do końca XX wieku. Obecnie w budynku przy ulicy Macieja 10 znajduje się w nim Miejska Izba Wytrzeźwień[58][331], zaś w gmachu przy ulicy ks. P. Pośpiecha 14 Powiatowy Urząd Pracy w Katowicach. Azyl Miejski zaś pierwotnie mieścił się w prowizorycznym baraku przy ulicy Wojewódzkiej 60, zaś 1 października 1929 roku przy ulicy ks. P. Pośpiecha oddano do użytku nowy gmach Azylu Miejskiego. Składał się on z części męskiej i żeńskiej, funkcjonowała tam kuchnia dla ubogich i bezrobotnych[255]. Do końca lat 60. XX wieku w Katowicach działało 10 szpitali publicznych, z czego w Załężu Szpital Dziecięcy nr 3[333].

Przychodnia CenterMed (dawny KAMED) przy ul. F. Bocheńskiego 38a

Jadwiżanki w czasie swojej posługi prowadziły w Załężu ochronkę, sierociniec, szkołę gospodarstwa domowego, przedszkole i szkółkę muzyczną, a od 1899 roku prowadziły dom opieki nad chorymi, finansowany przez gminę Załęże[229]. Po 1945 roku zlikwidowano w Załężu wszystkie kościelne placówki charytatywne i wychowawcze. W 1950 roku zakład św. Jadwigi przekazano prorządowej organizacji „Caritas” i do 1990 roku siostry jadwiżanki prowadziły wyłącznie dom dla starszych kobiet. Od 1990 roku działa w Załężu zakład opiekuńczo-leczniczy[250].

Po II wojnie światowej, w pałacu załęskim utworzono przychodnię. Mieścił się tam Górniczy Zakład Lecznictwa Ambulatoryjnego. Został on w 2007 roku odkupiony przez spółkę Avimed, w którym od 2009 działa prywatny szpital. Po wojnie, po przeciwnej stronie ul. Gliwickiej wybudowano przychodnię[243].

Obecnie, według stanu z 2020 roku, na terenie Załęża znajdują się trzy placówki ochrony zdrowia:

  • NZOZ szpital AVIMED (ul. Gliwicka 159)[243],
  • Przychodnia CenterMed Katowice (ul. Bocheńskiego 38a)[334],
  • Zakład Opiekuńczo – Leczniczy prowadzony przez Zgromadzenie Sióstr św. Jadwigi (ul. Gliwicka 78)[262].

Przypisy

  1. Zasięg historycznej gminy Załęże.
  2. a b c d e f Steuer 2022b ↓.
  3. a b Dzielnice Katowic. katowice.eu. [dostęp 2020-08-23]. (pol.).
  4. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 43.
  5. a b c d Uchwała NR XLVI/449/97 Rady Miejskiej Katowic z dnia 29 września 1997 r.. [dostęp 2020-08-24].
  6. a b Urząd Miasta Katowice: Mapa Jednostki Pomocniczej nr 7 Załęże. bip.katowice.eu. [dostęp 2022-07-15]. (pol.).
  7. Ogólnopolska Baza Kolejowa: Linia Katowice – Brynów (656). www.bazakolejowa.pl. [dostęp 2022-07-15]. (pol.).
  8. a b c d e f Geoportal krajowy. mapy.geoportal.gov.pl. [dostęp 2020-08-22]. (pol.).
  9. a b c d e f g Szaraniec 1996 ↓, s. 261.
  10. a b Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 44-48.
  11. a b c d Prognoza... 2013 ↓, s. 19-20.
  12. a b c d Opracowanie... 2014 ↓, Zał. 15.
  13. Wojewódzki Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej w Katowicach: Geoportal Województwa Śląskiego – ORSIP. mapy.orsip.pl. [dostęp 2020-07-20]. (pol.).
  14. Studium... 2012 ↓, s. 33.
  15. Dulias i Hibszer 2008 ↓, s. 121.
  16. a b Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 43-44.
  17. a b c d Internetowe mapy Systemu Informacji Przestrzennej Katowic. emapa.katowice.eu. [dostęp 2020-08-25]. (pol.).
  18. a b Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 52-54.
  19. Prognoza... 2013 ↓, s. 24-25.
  20. Prognoza... 2013 ↓, s. 10.
  21. Prognoza... 2013 ↓, s. 20-21.
  22. Borowy 1997 ↓, s. 74.
  23. Prognoza... 2013 ↓, s. 20.
  24. Prognoza... 2013 ↓, s. 19-21.
  25. a b Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 79.
  26. a b Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 80.
  27. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 84.
  28. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 81.
  29. a b Prognoza... 2013 ↓, s. 25.
  30. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 91.
  31. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 88.
  32. Centralny rejestr form ochrony przyrody. crfop.gdos.gov.pl. [dostęp 2022-06-05]. (pol.).
  33. Studium... 2012 ↓, s. 32.
  34. Studium... 2012 ↓, s. 69.
  35. a b Młodzieżowy Dom Kultury w Katowicach. mdkkatowice.pl. [dostęp 2020-08-26]. (pol.).
  36. Urząd Miasta Katowice: Park Załęski. katowice.eu. [dostęp 2020-08-24]. (pol.).
  37. Urząd Miasta Katowice: Skwer Stanisława Barei. katowice.eu. [dostęp 2020-08-24]. (pol.).
  38. UCHWAŁA NR XXXVIII/743/17 RADY MIASTA KATOWICE z dnia 30 marca 2017 r. w sprawie nadania placowi położonemu na terenie miasta Katowice nazwy "Skwer Jerzego Kukuczki", bip.katowice.eu, Katowice, 30 marca 2017 (pol.).
  39. D. Frost: W Załężu powstanie Skwer Jerzego Kukuczki. www.infokatowice.pl, 2017-03-20. [dostęp 2022-07-16]. (pol.).
  40. Ewa Inn: Słowo się rzekło, prace ruszyły. Plac po Klopsiku pięknieje. katowice-zaleze.pl, 2019-02-27. [dostęp 2022-07-15]. (pol.).
  41. W Załężu powstaje nowy skwer. katowice24.info, 2019-04-17. [dostęp 2022-07-15]. (pol.).
  42. Ewa Inn: Rewitalizacja Placu Londzina – w przyszłym tygodniu ruszają prace!. katowice-zaleze.pl, 2019-06-07. [dostęp 2022-07-15]. (pol.).
  43. Park w Katowicach po rewitalizacji za 1,4 mln zł. Na placu Londzina są siłownia, plac zabaw, strefa dla seniorów i sporo nowych nasadzeń. katowice.naszemiasto.pl, 2020-05-07. [dostęp 2022-07-15]. (pol.).
  44. Studium... 2012 ↓, Zał. I.11.
  45. Polski Związek Działkowców Okręg Śląski w Katowicach: Delegatury. Rejon Katowice. slaski-ozpzd.pl. [dostęp 2020-08-24]. (pol.).
  46. a b c d Parafia Świętego Józefa w Katowicach – Załężu. Historia parafii. parafiazaleze.pl. [dostęp 2020-08-25]. (pol.).
  47. a b c d e f g h i Musioł 1969 ↓, s. 15.
  48. a b Borowy 1997 ↓, s. 73.
  49. a b Borowy 1997 ↓, s. 72.
  50. a b c Musioł 1969 ↓, s. 14.
  51. Pierończyk, Różycka i Gąsior 2016 ↓, s. 2.
  52. Pierończyk, Różycka i Gąsior 2016 ↓, s. 3.
  53. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 188-189.
  54. Musioł 1969 ↓, s. 13.
  55. a b c d Borowy 1997 ↓, s. 77.
  56. Muzeum Historii Katowic: Historia miasta. mhk.katowice.pl. [dostęp 2020-08-25]. (pol.).
  57. Szaraniec 2006 ↓, s. 89-90.
  58. a b c d e f g h i j Steuer 2010 ↓, s. 6.
  59. Plewako 1985 ↓, s. 6.
  60. Borowy 1997 ↓, s. 85.
  61. Musioł 1969 ↓, s. 20–22.
  62. a b Musioł 1969 ↓, s. 12.
  63. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 184.
  64. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 179.
  65. a b c d e f g Szaraniec 1996 ↓, s. 262.
  66. a b c Marta Chmielewska: Kopalnie węgla kamiennego w Katowicach. W: P.P. Zagożdżon, M. Madziarz (red.): Dzieje Górnictwa – element europejskiego dziedzictwa kultury. T. III: Dzieje Górnictwa – element europejskiego dziedzictwa kultury 3. Wrocław: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, 2010, s. 52–53. ISBN 978-83-7493-512-8.
  67. a b Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 156.
  68. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 704.
  69. a b Musioł 1969 ↓, s. 34–35.
  70. a b c d e f g h i Szaraniec 1996 ↓, s. 263.
  71. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 200.
  72. a b Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 201.
  73. a b Borowy 1997 ↓, s. 80.
  74. a b c d e f g Szaraniec 1996 ↓, s. 264.
  75. Borowy 1997 ↓, s. 90.
  76. a b Jakub Halor. Linia 7 Katowice – Świętochłowice – Bytom cz. 1 – historia linii. „Świat kolei”. 7, s. 46–47, 2010. Łódź. EMI-PRESS. ISSN 1234-5962. (pol.). 
  77. a b c Szaraniec 1996 ↓, s. 265.
  78. W gminie Zalenze 3866 głosów za Polską i 4703 za Niemcami
    , natomiast na obszarze dworskim Zalenze 357 głosów za Polską i 340 za Niemcami (źródło: Wyniki plebiscytu. Powiat katowicki. home.arcor.de. [dostęp 2020-08-25]. (niem.).).
  79. a b c Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 140.
  80. a b c d e f Szaraniec 1996 ↓, s. 266.
  81. a b Kurek i Piontek 2013 ↓, s. 104.
  82. a b c d Steuer 2010 ↓, s. 7.
  83. a b Szaraniec 1996 ↓, s. 268.
  84. a b c Szaraniec 1996 ↓, s. 269.
  85. a b c d Stankiewicz i Stiasny 2010 ↓, Arkusz R16-R19.
  86. a b c Załęże. [dostęp 2020-08-25]. (pol.).
  87. a b Rada Miejska Katowic, Uchwała Nr XVI/120/95 RADY MIEJSKIEJ KATOWIC z dnia 19 czerwca 1995 r. w sprawie „Planu działania dla modernizacji i rehabilitacji dzielnicy Załęże w Katowicach”, 19 sierpnia 1995 (pol.).
  88. MASON. pwmason.republika.pl. [dostęp 2014-04-02]. (pol.).
  89. Józef Krzyk: Bojarun: Załęże nie jest straszną dzielnicą!. katowice.gazeta.pl, 2008-09-19. [dostęp 2020-08-25]. (pol.).
  90. Jakub Jackiewicz: Remont ulicy Gliwickiej w Katowicach. wpk.katowice.pl, 2007-05-19. [dostęp 2020-08-25]. (pol.).
  91. a b Krzysztof Gierak: Katowice: Tramwaje wracają na Gliwicką. mmsilesia.pl, 2008-11-12. [dostęp 2020-08-25]. (pol.).
  92. Historia. strazmiejska.katowice.pl, 2009. [dostęp 2020-08-25]. (pol.).
  93. Lokalny Program Rewitalizacji Miasta Katowice na lata 2007–2013. „Załącznik nr 1 do uchwały nr XXIV/526/12 Rady Miasta Katowice z dnia 27 czerwca 2012r”, s. 106, 2012-06. (pol.). 
  94. Rewolucje w katowickim Załężu!. katowice.naszemiasto.pl, 2010-11-26. [dostęp 2020-08-25]. (pol.).
  95. Obchody 650 rocznicy powstania Załęża. mmsilesia.pl, 2010-11-17. [dostęp 2020-08-25]. (pol.).
  96. Rada Miasta Katowic: Uchwała Nr XXVII/512/04 Rady Miasta Katowice z dnia 12 lipca 2004. [dostęp 2014-05-17]. (pol.).
  97. Obywatele dla Demokracji: Rady Dzielnic w Katowicach. ngofund.org.pl. [dostęp 2020-08-25]. (pol.).
  98. Załęże. facebook.com. [dostęp 2020-08-25]. (pol.).
  99. a b c Projekt uchwały Rady Miasta Katowice w sprawie utworzenia Jednostki Pomocniczej miasta Katowice nr 7 Załęże. Nr DS-172/14, 21 maja 2014 [zarchiwizowane z adresu 2017-04-20] (pol.).
  100. a b UCHWAŁA NR LV/1277/14 RADY MIASTA KATOWICE z dnia 15 października 2014 r. w sprawie nadania Statutu Jednostce Pomocniczej nr 7 Załęże (pol.).
  101. UCHWAŁA NR LVI/1315/14 RADY MIASTA KATOWICE z dnia 29 października 2014 r. w sprawie zarządzenia wyborów do Rad Jednostek Pomocniczych: nr 7 Załęże, nr 12 Koszutka oraz nr 14 Dąbrówka Mała (pol.).
  102. Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych Miasta Katowice na lata 2016–2021. „Załącznik do projektu uchwały Rady Miasta Katowice w sprawie przyjęcia Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych Miasta Katowice na lata 2016–2021.”, s. 9, 2016-05-04. (pol.). 
  103. a b c d e f g h i j k l m n o Borowy 1997 ↓, s. 94.
  104. Studium... 2012 ↓, Mapa MI.21.
  105. Bartoszek, Czekaj i Trawkowska 2012 ↓, s. 42.
  106. Bartoszek, Czekaj i Trawkowska 2012 ↓, s. 273.
  107. Bartoszek, Czekaj i Trawkowska 2012 ↓, s. 279.
  108. a b c d e f g h Szaflarski 1978 ↓, s. 72.
  109. a b c d Kubica 2007 ↓, s. 75.
  110. Ortsliste des alten Kreises Beuthens. vogel-soya.de. [dostęp 2014-07-30]. (pol.).
  111. a b c d e f Szaflarski 1978 ↓, s. 89.
  112. Meyers Großes Konversations-Lexikon. T. 20. Leipzig: 1909, s. 847.
  113. Tab. 4. Powierzchnia miasta oraz gęstość zaludnienia. „Rocznik Statystyczny Katowic. Rok 1938”, s. 2, 1939. Urząd Statystyczny Miasta Katowic. (pol.). 
  114. Szaraniec 1996 ↓, s. 270.
  115. Studium... 2012 ↓, s. MI.21.
  116. Drobniak, Polko i Plac 2014 ↓, s. 7.
  117. Wiceprezydent Miasta Katowice, DEMOGRAFIA KATOWIC, „Zał. 11 do pisma nr SO-IV.0644.82.2015.KP z dn. 7 października 2015 roku”, Katowice 2015, s. 4 (pol.).
  118. Załącznik nr 3 do Zarządzenia nr 714/2016 Prezydenta Miasta Katowice z dnia 11.03.2016 w sprawie określenia zasad i harmonogramu realizacji Budżetu Obywatelskiego Katowice 2017, 11 marca 2016 (pol.).
  119. Podział środków finansowych VII edycji Budżetu Obywatelskiego Katowice (na rok 2021) z podziałem na jednostki pomocnicze i projekty zadań o charakterze ogólnomiejskim (wg stanu ludności Katowic na dzień 31 grudnia 2019 r.) z uwzględnieniem środków pozostałych po głosowaniu w poprzednich edycjach Budżetu Obywatelskiego, bo.katowice.eu (pol.).
  120. Studium... 2012 ↓, Zał. I.13.
  121. Studium... 2012 ↓, Zał. I.14.
  122. a b Barciak, Chojecka i Fertacz 2012b ↓, s. 633.
  123. Rada Dzielnicy Załęże. www.facebook.com. [dostęp 2022-07-11]. (pol.).
  124. Klub Seniora Załęże przy Radzie Dzielnicy nr 7. www.facebook.com. [dostęp 2022-07-11]. (pol.).
  125. Rada Miejska w Katowicach, UCHWAŁA Nr XXVI/148/91 RADY MIEJSKIEJ W KATOWICACH z dnia 16 września 1991 r. w sprawie: utworzenia na terenie miasta Katowice 22 pomocniczych jednostek samorządowych i podziału miasta na 22 obszary ich działania, Katowice, 16 września 1991 (pol.).
  126. Studium... 2012 ↓, s. 3.
  127. UCHWAŁA NR XLI/897/21 RADY MIASTA KATOWICE z dnia 25 listopada 2021 r. w sprawie nadania Statutu Dzielnicy nr 7 Załęże, bip.katowice.eu, 25 listopada 2021 [dostęp 2022-07-16] (pol.).
  128. Rada Jednostki Pomocniczej nr 7 Załęże. bip.katowice.eu. [dostęp 2020-08-25]. (pol.).
  129. Biuletyn Informacji Publicznej. Urząd Miasta Katowice. Radni VIII kadencji. [dostęp 2020-08-25].
  130. Wybory samorządowe 2010: Miasto Katowice. Geografia wyborcza. pkw.gov.pl. [dostęp 2020-08-25]. (pol.).
  131. Wojewódzki Inspektorat Transportu Drogowego w Katowicach. Biuletyn Informacji Publicznej. witdkatowice.sisco.info. [dostęp 2020-08-25]. (pol.).
  132. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 133.
  133. a b Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 134.
  134. a b c d e f g h i j k l Musioł 1969 ↓, s. 36–37.
  135. a b Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 185.
  136. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 136.
  137. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 137.
  138. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 135.
  139. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 139.
  140. „Rocznik Statystyczny Katowic. Rok 1927”, s. 52, 1928. Urząd Statystyczny Miasta Katowic. (pol.). 
  141. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 301.
  142. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 141.
  143. Uchwała Nr 671 Prezydium Rządu z dnia 7 października 1954 r. w sprawie podziału na dzielnice miasta Stalinogrodu.. „Monitor Polski Nr 111, poz. 1552”, 1954. (pol.). 
  144. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 142.
  145. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 143.
  146. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012b ↓, s. 617.
  147. a b c Barciak, Chojecka i Fertacz 2012b ↓, s. 618.
  148. a b c Barciak, Chojecka i Fertacz 2012b ↓, s. 632.
  149. Musioł 1969 ↓, s. 40.
  150. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 212.
  151. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 213.
  152. a b Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 231.
  153. a b c Steuer 2022b ↓, C.
  154. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 232.
  155. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 233.
  156. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 312.
  157. Steuer 2022b ↓, K.
  158. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 246.
  159. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 242.
  160. Przemysław Jedlecki: 185 lat temu zbudowano Hutę Baildon. W czasach świetności miała hotele, mieszkania i własną gazetę. katowice.wyborcza.pl, 2017-04-04. [dostęp 2020-08-25]. (pol.).
  161. Beata Sypuła: Upadły Baildon. katowice.naszemiasto.pl, 2001-05-17. [dostęp 2020-08-25]. (pol.).
  162. a b c Steuer 2022b ↓, P.
  163. New Polish Design: Motocykl MOJ 130 – przedwojenna perełka motoryzacji. newpolishdesign.pl. [dostęp 2020-08-25]. (pol.).
  164. O firmie MOJ S.A.. moj.com.pl. [dostęp 2020-08-25]. (pol.).
  165. Studium... 2012 ↓, s. 54.
  166. Katowice: ruszyło centrum Yamazaki Mazak. wprost.pl, 2012-03-22. [dostęp 2020-08-25]. (pol.).
  167. Kontakt, Sandvik Coromant [dostęp 2022-07-16].
  168. a b Prognoza... 2013 ↓, s. 8.
  169. Studium... 2012 ↓, s. 18.
  170. Studium... 2012 ↓, s. 62–63.
  171. CENTRUM HANDLOWE AUCHAN KATOWICE. auchankatowice.pl. [dostęp 2020-08-25]. (pol.).
  172. Auchan Katowice. auchan.pl. [dostęp 2020-08-25]. (pol.).
  173. PSS Społem Katowice. spolem.katowice.pl. [dostęp 2020-08-25]. (pol.).
  174. Biedronka. Katowice ul.Gliwicka. biedronka.pl. [dostęp 2020-08-25]. (pol.).
  175. NETTO KATOWICE. netto.pl. [dostęp 2020-08-25]. (pol.).
  176. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 717.
  177. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 718.
  178. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 719.
  179. Studium... 2012 ↓, s. 87.
  180. a b c d e Raport... 2005 ↓.
  181. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 721.
  182. Studium... 2012 ↓, s. 88.
  183. Studium... 2012 ↓, s. 84.
  184. Mapa sieci elektroenergetycznej. ebin.josm.pl. [dostęp 2020-08-25]. (pol.).
  185. ZEC Katowice S.A: Wydział VIII „Kleofas”. zec.katowice.pl. [dostęp 2014-05-17]. (pol.).
  186. a b Studium... 2012 ↓, s. 85.
  187. TAURON Ciepło sp. z o.o: Zakład Wytwarzania Katowice. tauron-cieplo.pl. [dostęp 2020-08-27]. (pol.).
  188. Polska Spółka Gazownictwa. Dane teleadresowe. psgaz.pl. [dostęp 2020-08-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-09-30)]. (pol.).
  189. Studium... 2012 ↓, s. 86.
  190. a b Borowy 1997 ↓, s. 76.
  191. a b c Bulsa 2018 ↓, s. 82.
  192. a b Studium... 2012 ↓, s. 75.
  193. a b c d e f g Rada Miasta Katowice, Uchwała nr XL/925/13 Rady Miasta Katowice z dnia 11 września 2013 r. w sprawie zaliczenia dróg na terenie miasta Katowice do kategorii dróg powiatowych oraz gminnych [dostęp 2021-04-23] (pol.).
  194. Steuer 2022b ↓, B.
  195. Bulsa 2018 ↓, s. 89.
  196. Steuer 2022b ↓, J.
  197. Steuer 2022b ↓, L.
  198. Steuer 2022b ↓, W.
  199. Katowice Załęże. Plakatowy rozkład jazdy pociągów ważny od 2014-03-09 do 2014-04-26, PKP Polskie Linie Kolejowe S.A. (pol.).
  200. Patryk: Na S31 i S8 zmiany, zmiany i 14WE. Silesia Info Transport, 2016-12-09. [dostęp 2020-08-25]. (pol.).
  201. a b Nadolski 2012 ↓, s. 704.
  202. Katowice Towarowa KTC. semaforek.kolej.org.pl. [dostęp 2020-08-25]. (pol.).
  203. Urząd Miasta Katowice: Podstawowa Sieć Infr. Rowerowej – wyszczególnienie funkcji. www.katowice.eu. [dostęp 2022-04-25]. (pol.).
  204. a b c Infrastruktura rowerowa Katowic. www.google.com. [dostęp 2022-06-07]. (pol.).
  205. Urząd Miasta Katowice: Katowice na rowery. Trasy. www.katowice.eu. [dostęp 2020-08-17]. (pol.).
  206. Urząd Miasta Katowice: Katowice na rowery. Trasy. katowice.eu. [dostęp 2020-08-27]. (pol.).
  207. a b c d e f g City by bike. Mapa stacji. citybybike.pl. [dostęp 2022-04-25]. (pol.).
  208. Nextbike Polska: O City by bike. citybybike.pl. [dostęp 2022-04-25]. (pol.).
  209. Ewa Inn: Kolejna stacja rowerowa na Załężu. katowice-zaleze.pl, 2021-05-01. [dostęp 2022-07-15]. (pol.).
  210. Nowy sezon, nowe stacje rowerowe na Załężu. katowice-zaleze.pl. [dostęp 2022-07-15]. (pol.).
  211. a b c Zarząd Transportu Metropolitalnego: Lista przystanków: Katowice. rj.metropoliaztm.pl. [dostęp 2022-06-25]. (pol.).
  212. Jakub Halor. Linia 7 Katowice – Świętochłowice – Bytom cz. 1 – historia linii. „Świat kolei”. 7, s. 49–50, 2010. Łódź. EMI-PRESS. ISSN 1234-5962. (pol.). 
  213. Krzysztof Soida, Zbigniew Danyluk, Przemysław Nadolski: Tramwaje górnośląskie. T. II: Tramwaje katowickie po 1945 roku. Rybnik: Eurosprinter, 2012, s. 183. ISBN 978-83-931006-6-8.
  214. Katowice: początek modernizacji torowiska w Załężu. tram-silesia.pl, 2014-04-03. [dostęp 2020-08-25]. (pol.).
  215. Przebudowa przejazdu tramwajowego przez ul. Bracką. przemiana.katowice.eu, 2015-04-20. [dostęp 2015-06-02]. (pol.).
  216. Koniec remontu na ulicy Brackiej. przemiana.katowice.eu, 2015-05-26. [dostęp 2015-06-02]. (pol.).
  217. Studium... 2012 ↓, s. 10.
  218. a b Bulsa 2018 ↓, s. 83.
  219. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012b ↓, s. 416.
  220. Bulsa 2018 ↓, s. 84.
  221. Ewa Inn: (Nie)zabytkowa chata przy Gliwickiej zniknie z Załęża. katowice-zaleze.pl, 2018-11-08. [dostęp 2022-07-15]. (pol.).
  222. Rzewiczok 2009 ↓, s. 64.
  223. a b Matuszek 2008 ↓, s. 20.
  224. a b c d e Bulsa 2018 ↓, s. 87.
  225. a b c Bulsa 2018 ↓, s. 86.
  226. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 30.
  227. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 31.
  228. a b Prandzioch-Goretzki 2021 ↓, s. 26.
  229. a b Prandzioch-Goretzki 2021 ↓, s. 27.
  230. a b Pierończyk, Różycka i Gąsior 2016 ↓, s. 8.
  231. a b Barciak, Chojecka i Fertacz 2012b ↓, s. 670.
  232. Pierończyk, Różycka i Gąsior 2016 ↓, s. 38.
  233. a b c d Bulsa 2018 ↓, s. 85.
  234. Uchwała nr XLIII/884/09 Rady Miasta Katowice z dnia 22 czerwca 2009 r. w sprawie przystąpienia do sporządzenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla obszaru w rejonie ulic Gliwickiej, Brackiej i Grundmanna w Katowicach, Rada Miasta Katowice (pol.).
  235. Mapa Miasta Pokrycie Miejscowymi Planami Zagospodarowania Przestrzennego. Urząd Miasta Katowice. Biuletyn Informacji Publicznej. [dostęp 2014-04-23]. (pol.).
  236. Rada Miasta Katowice, UCHWAŁA NR XXVIII/584/16 RADY MIASTA KATOWICE z dnia 27 lipca 2016 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla obszaru w rejonie ulic Gliwickiej, Brackiej i Grundmanna w Katowicach, z wyłączeniem części wschodniej obszaru dawnej Huty Baildon (pol.).
  237. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012b ↓, s. 668.
  238. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012b ↓, s. 669.
  239. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012b ↓, s. 674.
  240. Głazek 2003 ↓, s. 168.
  241. a b Narodowy Instytut Dziedzictwa: Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków. Województwo śląskie. nid.pl. [dostęp 2022-07-16]. (pol.).
  242. Bulsa, Grzegorek i Witaszczyk 2013 ↓, s. 36-37.
  243. a b c Szpital AVIMED. szpital.avimed.pl. [dostęp 2020-08-25]. (pol.).
  244. a b c d e f g h i j k l m n o p q Studium... 2012 ↓, Zał. ZI.9.
  245. Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Katowicach: WPIS DO REJESTRU ZABYTKÓW (A/998/2022). wkz.katowice.pl, 2022-06-13. [dostęp 2022-06-14]. (pol.).
  246. Wyburzają most nad Rawą. To początek budowy linii tramwajowej, Katowice24, 14 czerwca 2022 [dostęp 2022-07-16] (pol.).
  247. Śląsko-Dąbrowska Spółka Mieszkaniowa. sdsm.pl. [dostęp 2020-08-25]. (pol.).
  248. a b c d e f g Śląski Urząd Wojewódzki w Katowicach: Ewidencja miejsc pamięci województwa śląskiego: miasto Katowice. katowice.uw.gov.pl. [dostęp 2014-04-08]. (pol.).
  249. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012b ↓, s. 187.
  250. a b Prandzioch-Goretzki 2021 ↓, s. 28.
  251. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012b ↓, s. 204.
  252. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012b ↓, s. 188.
  253. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012b ↓, s. 161.
  254. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012b ↓, s. 214.
  255. a b Steuer 2022b ↓, A.
  256. Steuer 2022b ↓, Z.
  257. Steuer 2022b ↓, M.
  258. A. Maciaszczyk: W miejsce MDK nowa jednostka stawiająca na sport. Czy otworzą w tym sezonie basen w Załężu?. www.infokatowice.pl, 2017-06-05. [dostęp 2022-07-15]. (pol.).
  259. Budują pierwszy multipleks w Katowicach. katowice.gazeta.pl, 2002-04-01. [dostęp 2020-08-26]. (pol.).
  260. a b Klub Wysoki Zamek. klubwysokizamek.pl. [dostęp 2020-08-26]. (pol.).
  261. Agnieszka Gałczyńska: „Lokal na Kulturę” w Katowicach. Wiemy, kto zwyciężył. mmsilesia.pl, 2014-03-21. [dostęp 2020-08-26]. (pol.).
  262. a b c d e Parafia Świętego Józefa w Katowicach – Załężu. parafiazaleze.pl. [dostęp 2020-08-25]. (pol.).
  263. Ewa Inn: Więcej wydarzeń w Załężu dzięki Inicjatywie lokalnej. Znamy ocenę Komisji. katowice-zaleze.pl, 2022-02-14. [dostęp 2022-07-15]. (pol.).
  264. Katowice Miasto Ogrodów: KATOWICE STREET ART. [dostęp 2020-08-26]. (pol.).
  265. a b c Dom Aniołów Stróżów. anioly24.pl. [dostęp 2020-08-26]. (pol.).
  266. a b c Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Katowicach. mops.katowice.pl. [dostęp 2020-08-27]. (pol.).
  267. W piątek rozpoczynają się Dni Załęża. Potrwają trzy dni. katowice24.info, 2019-09-06. [dostęp 2022-07-15]. (pol.).
  268. Ewa Inn: Wiktor Baranek powrócił na Załęże. katowice-zaleze.pl, 2018-11-28. [dostęp 2022-07-15]. (pol.).
  269. Miejska Biblioteka Publiczna w Katowicach: Filia nr 3. mbp.katowice.pl. [dostęp 2020-08-26]. (pol.).
  270. Szewczyk 1967 ↓, s. 17-18.
  271. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 543.
  272. a b c d e f g h i Musioł 1969 ↓, s. 48–52.
  273. a b c Katowicka podstawówka obchodzi 110. urodziny. katowice.gazeta.pl, 2014-04-05. [dostęp 2020-08-26]. (pol.).
  274. a b c Zespół Szkół nr 7 im. Stanisława Mastalerza w Katowicach: Historia Gimnazjum nr 7. zs7.katowice.pl. [dostęp 2020-08-26]. (pol.).
  275. a b Zespół Szkół nr 7 im. Stanisława Mastalerza w Katowicach: Historia szkoły. zs7.katowice.pl. [dostęp 2014-06-23]. (pol.).
  276. Mapy Google. [dostęp 2020-08-25]. (pol.).
  277. Żłobek Misiowy Zakątek: Kontakt. zlobekmisiowyzakatek.pl. [dostęp 2020-08-26]. (pol.).
  278. Akademia Przedszkolaka Małe Kroczki: Kontakt. malekroczki.pl. [dostęp 2020-08-26]. (pol.).
  279. Miejskie Przedszkole nr 26 im. Mariana Mroza w Katowicach: Kontakt. przedszkole26.cba.pl. [dostęp 2020-08-26]. (pol.).
  280. Miejskie Przedszkole nr 30 w Katowicach. mp30katowice.przedszkolowo.pl. [dostęp 2020-08-26]. (pol.).
  281. Miejskie Przedszkole Nr 39 w Katowicach. mp39.manifo.com. [dostęp 2020-08-26]. (pol.).
  282. Zespół Szkół i Placówek nr 2 w Katowicach. sp20.katowice.pl. [dostęp 2020-08-26]. (pol.).
  283. Szkoła Podstawowa nr 22 im. Juliusza Słowackiego. sp22.katowice.pl. [dostęp 2020-08-26]. (pol.).
  284. Szkoła Podstawowa, Gimnazjum i Przedszkole OMEGA. omegaszkola.pl. [dostęp 2020-08-26]. (pol.).
  285. Zespół Szkół nr 7 im. Stanisława Mastalerza. zs7.katowice.pl. [dostęp 2020-08-26]. (pol.).
  286. Prowincja Krakowska. Dane teleadresowe. Polska. kapucyni.pl. [dostęp 2020-08-27]. (pol.).
  287. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 144.
  288. Prandzioch-Goretzki 2021 ↓, s. 5.
  289. a b Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 601.
  290. Prandzioch-Goretzki 2021 ↓, s. 6.
  291. a b Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 599.
  292. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 594.
  293. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 602.
  294. Prandzioch-Goretzki 2021 ↓, s. 36.
  295. Prandzioch-Goretzki 2021 ↓, s. 37.
  296. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 145.
  297. a b Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 205.
  298. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 629.
  299. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 630.
  300. a b Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 645.
  301. Steuer 2022b ↓, Ż.
  302. Bulsa, Grzegorek i Witaszczyk 2013 ↓, s. 238-239.
  303. Betania Katowice. betania-katowice.org. [dostęp 2020-08-27]. (pol.).
  304. Studium... 2012 ↓, s. 70.
  305. a b c d Steuer 2022a ↓, Z.
  306. Steuer 2022a ↓, N.
  307. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 759.
  308. a b Steuer 2022a ↓, T.
  309. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 770.
  310. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 760.
  311. a b Steuer 2022a ↓, B.
  312. a b Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 764.
  313. Steuer 2022a ↓, M.
  314. Steuer 2022a ↓, G.
  315. Steuer 2022a ↓, K.
  316. Aktywni.pl: UCZNIOWSKI KLUB SPORTOWY CZARNI ZAŁĘŻE. portalaktywni.com. [dostęp 2014-06-29]. (pol.).
  317. Uczniowski Klub Sportowy „Czarni Załęże”. spis.ngo.pl. [dostęp 2020-08-27]. (pol.).
  318. Wojewódzkie Stowarzyszenie Sportu i Rehabilitacji Niepełnosprawnych START KATOWICE. [dostęp 2020-08-27]. (pol.).
  319. a b c Strategia rozwoju sportu Miasta Katowice do 2022 roku. Załącznik do Uchwały Nr XLIII/1016/13 Rady Miasta Katowice z dnia 18 grudnia 2013 r., Urząd Miasta Katowice (pol.).
  320. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 756.
  321. ORW Bugla. mosir.katowice.pl. [dostęp 2020-08-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-12-01)]. (pol.).
  322. Ośrodek Sportowy Gliwicka. mosir.katowice.pl. [dostęp 2020-08-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-08-05)]. (pol.).
  323. Śląska Organizacja Turystyczna: CHORZÓW – JAWORZNO – DĄBROWA GÓRNICZA (25-LECIA PTTK). slaskie.travel. [dostęp 2020-08-27]. (pol.).
  324. Studium... 2012 ↓, s. 73.
  325. Bartoszek, Czekaj i Trawkowska 2012 ↓, s. 300.
  326. Pierończyk, Różycka i Gąsior 2016 ↓, s. 53.
  327. Program Centrum Aktywności Lokalnej w Załężu. mops.katowice.pl. [dostęp 2020-08-27]. (pol.).
  328. Michał Bulsa: Urząd Miasta chce zaktywizować mieszkańców Załęża. Powstanie Centrum Społecznościowe. www.infokatowice.pl, 2016-11-25. [dostęp 2022-07-15]. (pol.).
  329. Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Katowicach: Projekt „Centrum Społecznościowe Nasze Załęże – II etap”. www.mops.katowice.pl. [dostęp 2022-07-15]. (pol.).
  330. a b c d Baza organizacji pozarządowych i instytucji. bazy.ngo.pl. [dostęp 2014-04-10]. (pol.).
  331. a b Miejska Izba Wytrzeźwień i Ośrodek Pomocy Dla Osób Uzależnionych od Alkoholu w Katowicach. oi.katowice.pl. [dostęp 2020-08-27]. (pol.).
  332. Powiatowy Urząd Pracy w Katowicach. katowice.praca.gov.pl. [dostęp 2020-08-27]. (pol.).
  333. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 695.
  334. CenterMed Bocheńskiego. centermed.pl. [dostęp 2020-08-27]. (pol.).

Bibliografia

Media użyte na tej stronie

Katowice 1792.jpg
"Mappa szczegulna woiewodztwa Krakowskiego i Xięstwa Siewierskiego zrządzona z innych wielu mapp mieyscowych tak dawniey iak i swiezo odrysowanych tudziez goscincowych i niewątpliwych wiadomości" Kolekcja Niewodniczański, depozyt w Zamku Królewskim w Warszawie
Szlak rowerowy czerwony.svg
Czerwony szlak rowerowy
POL Szlak zielony.svg
Zielony szlak turystyczny.
Katowice Załęze Rawa przy stawach.JPG
Autor: Marek Mróz, Licencja: CC BY-SA 3.0
Rawa na wysokości kładki dla pieszych w pobliżu stawów na Tysiącleciu w Katowicach
Katowice Załęże Wysoki Zamek.JPG
Autor: Marek Mróz, Licencja: CC BY-SA 3.0
Katowice - Załęże. Klub Wysoki Zamek przy ul. Gliwickiej 96
PESA Twist 2012N Załęże Wiśniowa.JPG
Autor: Marek Mróz, Licencja: CC BY-SA 4.0
PESA Twist 2012N w pobliżu przystanku Załęże Wiśniowa (przejazd specjalny podczas parady z okazji Dnia Otwartego ZUR)
Katowice Załęże Mazak.JPG
Autor: Marek Mróz, Licencja: CC BY-SA 3.0
Katowice-Obroki. Centrum Technologiczne Yamazaki Mazak, Trasa Nikodema i Józefa Renców 33
Załęże collage.jpg
Autor: Marek Mróz, Andrzej O, Christophorus ex Silesia, Licencja: CC BY-SA 4.0
Miejskie Przedszkole nr 39, ul. Gliwicka, kościół św. Józefa, pałac, KWK Kleofas szyb Wschodni, ul. Lisa, zbór Betania
2015-05 Katowice-Załęże kościół św. Józefa (1).jpg
Autor: Marek Mróz, Licencja: CC BY-SA 4.0
Katowice - Załęże. Kościół św. Józefa
Katowice Załęże MDK.JPG
Autor: Marek Mróz, Licencja: CC BY-SA 3.0
Katowice - Załęże. Młodzieżowy Dom Kultury przy ul. Gliwickiej 214
Katowice Załęże Gliwicka E kościół.JPG
Autor: Marek Mróz, Licencja: CC BY-SA 3.0
Ulica Gliwicka w Katowicach-Załężu. Widok w kierunku wschodnim
Cemetery on Bracka Street in Katowice (1).jpg
Autor: Michał Bulsa, Licencja: CC BY 3.0
Cmentarz przy ul. Brackiej w Katowicach - grób zbiorowy górników, poległych w pożarze kopalni "Kleofas" z 3 na 4 marca 1896 r.
Map of Katowice, 1686.jpg
Mapa dzisiejszego terenu Katowic z 1686 roku. Na górze Brynów, niżej kuźnica bogucka, na dole kuźnicę załęską, wieś Załęże i drogę do Piotrowc
Katowice Załęże ZS7.JPG
Autor: Marek Mróz, Licencja: CC BY-SA 3.0
Katowice - Załęże. Zespół Szkół nr 7 im. Stanisława Mastalerza przy ul. Gliwickiej 228
Katowice Załęże 1926.jpg
Fragment "Planu miasta Wielkich Katowic", przedstawiający wschodnią część Załęża, 1926 r., skala 1:10.000, oprac. Haręźlak, Krasnodębski, Steller
Katowice Załęże wodociągi.JPG
Autor: Marek Mróz, Licencja: CC BY-SA 3.0
Katowice - Załęże. Infrastruktura wodociągowa przy ul. Żeliwnej
KWK Kleofas 02 (3234175477).jpg
Autor: Kris Duda from Metropolia Silesia, Upper Silesia ( Oberschlesien ), Licencja: CC BY 2.0

Katowice - Załęże. Nieczynna Kopalnia KLEOFAS.

Katowice - Zaleze. The shut down coal mine KLEOFAS.
Katowice Załęże SP20.JPG
Autor: Marek Mróz, Licencja: CC BY-SA 3.0
Katowice - Załęże. Budynek Szkoły Podstawowej nr 20 im. Tadeusza Rejtana przy ul. Zarębskiego 2
Zalenze O.-S. Moltkestrasse.jpg
Katowice - Załęże. Ulica Gliwicka około 1915 roku. Widok na wschód z wysokości ul. Ondraszka
Katowice Załęże Pośpiecha S.JPG
Autor: Marek Mróz, Licencja: CC BY-SA 3.0
Katowice - Załęże. Ulica ks. Pawła Pośpiecha (widok w kierunku południowym)
Katowice Załęże Betania.JPG
Autor: Marek Mróz, Licencja: CC BY-SA 3.0
Katowice - Załęże. Zbór zielonoświątkowców Betania
Katowice Załęże lasek.JPG
Autor: Marek Mróz, Licencja: CC BY-SA 3.0
Katowice - Załęże. Mały kompleks leśny przy ul. Gliwickiej i Jana Pawła II
Katowice Załęże przyst. 12.15 050.JPG
Autor: Marek Mróz, Licencja: CC BY-SA 4.0
Przystanek kolejowy Katowice Załęże. 27WEb Kolei Śląskich na przystanku
Katowice Huta Baildon 8.jpg
Autor: Andrzej Otrębski, Licencja: CC BY-SA 4.0
Katowice - Huta Baildon
Katowice-Załęże COA 1930.svg
Coat of arms from circa 1930 of Katowice's district - Załęże.
Kartowice Załęże krzyż przy kościele.JPG
Autor: Marek Mróz, Licencja: CC BY-SA 3.0
Katowice - Załęże. Pomnik (krzyż z tablicą), upamiętniający poległych o wolność ojczyzny w okresie powstań śląskich i zgładzonych w hitlerowskich obozach koncentracyjnych
Załęże Kino.jpg
Autor: User:Marek013, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Załęże Kino, Gliwicka Street in Katowice
Załęże kamienica 3.jpg
Autor: Safin, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Kamienica na Załężu, Katowice
POL Katowice-Załęże COA.svg
Pieczęć dawnej gminy Załęże (obecnie dzielnicy Katowic)
Katowice Załęże 1880.jpg
Fragment mapy specjalnej Górnośląskiego Okręgu Górniczego (Specialkarte der Oberschlesischen Bergrevier), przedstawiający wschodnią część Załęża; arkusz 28 (6i) Katowice (Kattowitz); 1880 r.
Katowice Załęże Pokoju 2.JPG
Autor: Marek Mróz, Licencja: CC BY-SA 4.0
Katowice, Załęże. Ulica Pokoju
Katowice Załęże MOPS.JPG
Autor: Marek Mróz, Licencja: CC BY-SA 3.0
Katowice - Załęże. Budynek MOPS (po lewej) i kamienica narożna na skrzyżowaniu ulic: Janasa i Gliwickiej
Katowice Załęże d. urząd gminy.JPG
Autor: Marek Mróz, Licencja: CC BY-SA 3.0
Katowice - Załęże. Dawny urząd gminy przy ul. Gliwickiej 102; dwupiętrowa, ze szczytem, zwieńczonym zegarem; budynek pochodzi z 1897 r.
Kolonia robotnicza im. Ignacego Mościckiego na Załężu w Katowicach 3 1 0 9 2032 78578.jpg
Katowice - Załęże. Kolonia I. Mościckiego w latach międzywojennych
Katowice Os. Janasa-Ondraszka 1.JPG
Autor: Marek Mróz, Licencja: CC BY-SA 4.0
Katowice-Załęże. Osiedle Janasa-Ondraszka (widok od strony ul. Pośpiecha)
Załęże kościół św. Józefa.JPG
Autor: Marek Mróz, Licencja: CC BY-SA 3.0
Kościół p.w. św. Józefa położony w Katowicach - Załężu (zabytek nr rejestr. A/1236/78)
Katowice Załęże KAMED.JPG
Autor: Marek Mróz, Licencja: CC BY-SA 3.0
Katowice - Załęże. Przychodnia KAMED przy ul. Bocheńskiego
Katowice Gliwicka 74.jpg
Autor: Bykowiniorz, Licencja: CC BY-SA 4.0
House no 74 on Gliwicka Street, Katowice, Poland
Katowice Huta Baildon.jpg
Pudlingarnia Huty Baildon (obecnie w Katowicach), założonej przez Johna Baildona. Litografia z połowy XIX wieku.
Katowice Załęże Anioła mural.JPG
Autor: Marek Mróz, Licencja: CC BY-SA 3.0
Katowice - Załęże. Mural na ścianie kamienicy przy ul. Anioła
Katowice Załęże Przedszkole 39.JPG
Autor: Marek Mróz, Licencja: CC BY-SA 3.0
Katowice - Załęże. Przedszkole nr 39
Katowice Załęże parafia ZOL.JPG
Autor: Marek Mróz, Licencja: CC BY-SA 3.0
Katowice - Załęże. Zakład Opiekuńczo - Leczniczy przy parafii św. Józefa
Katowice Załęże-Os. Witosa szlak zielony.JPG
Autor: Marek Mróz, Licencja: CC BY-SA 3.0
Szlak Dwudziestopięciolecia PTTK na wysokości ul. Witosa w Katowicach
Katowice Załęże DAS.JPG
Autor: Marek Mróz, Licencja: CC BY-SA 4.0
Katowice, Załęże. Siedziba Domu Aniołów Stróżów przy ul. Gliwickiej
Katowice Załęże bloki Wiśniowa.JPG
Autor: Marek Mróz, Licencja: CC BY-SA 3.0
Katowice - Załęże. Bloki mieszkalne przy ul. Skrzeka i Wiśniowej.
Katowice Załęże Bugla.JPG
Autor: Marek Mróz, Licencja: CC BY-SA 3.0
Katowice - Załęże. Kąpielisko Bugla
Katowice Auchan.JPG
Autor: Marek Mróz, Licencja: CC BY-SA 3.0
Katowice - Załęże. Centrum Handlowe Auchan Katowice przy Trasie Nikodema i Józefa Renców
2015-05 Katowice-Załęże familoki kopalni Kleofas (1).jpg
Autor: Marek Mróz, Licencja: CC BY-SA 4.0
Katowice - Załęże. Ulica Lisa. Familoki kopalni Kleofas widziane z nasypu przy ulicy J. Pukowca
Katowice Załęże PUP.JPG
Autor: Marek Mróz, Licencja: CC BY-SA 3.0
Katowice - Załęże. Powiatowy Urząd Pracy w Katowicach
Katowice - KWK Kleofas (Obroki).jpg
Autor: Michał Bulsa, Licencja: CC BY-SA 4.0
Zabudowania Kopalni Węgla Kamiennego "Kleofas" w Katowicach - widok od strony ulicy Obroki
Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół" w Katowicach 1-P-1076.jpg
Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół" w Katowicach. Fotografia grupowa członków Towarzystwa odziału Katowice-Załęże 1932.
Katowice Załęże Pośpiecha E.JPG
Autor: Marek Mróz, Licencja: CC BY-SA 3.0
Katowice - Załęże. Ulica ks. Pawła Pośpiecha (widok w kierunku zachodnim)
Katowice Załęże przystanek Wiśniowa.JPG
Autor: Marek Mróz, Licencja: CC BY-SA 3.0
Katowice - Załęże. Przystanek tramwajowy Załęże Wiśniowa przy ul. Gliwickiej
Katowice - Załęże (ulica Gliwicka 102).jpg
Autor: Michał Bulsa, Licencja: CC BY-SA 3.0
Tablica pamiątkowa na fasadzie budynku przy ulicy Gliwickiej 102 w Katowicach
Katowice Załęże Gliwicka-Marcina.JPG
Autor: Marek Mróz, Licencja: CC BY-SA 3.0
Katowice - Załęże. Kwartał kamienic na rogu ul. Gliwickiej i Marcina
SC Zalenze 06.png
Logo of SC Zalenze 06, German football team.
Załęże Gliwicka - Wolskiego.jpg
Autor: Safin, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Kamienica na rogu ulic: Wolskiego i Gliwickiej w Katowicach
Katowice budynek Gliwicka 204.jpg
Autor: Andrzej Otrębski, Licencja: CC BY-SA 4.0
Katowice - budynek przy ul. Gliwickiej 204
Katowice Załęska Hałda A4.JPG
Autor: Marek Mróz, Licencja: CC BY-SA 3.0
Katowice. Autostrada A4 na wysokości ul. Żeliwnej