Zabytki Lublina

Kolaż zdjęć Lublina. Stare Miasto i Śródmieście, kamienice w Rynku, Zamek Lubelski, Stare Miasto, kamienica Klonowica, kamienice przy placu Po Farze.

Dzięki temu, że Lublin jest jednym z najstarszych miast Polski, zachowały się w nim pamiątki z różnych epok, począwszy od zarania polskiej państwowości, przez pełne średniowiecze, renesans (szczególnie tzw. renesans lubelski, który stanowił złoty okres w rozwoju miasta), barok, klasycyzm, aż po czasy późniejsze. Swoje materialne ślady pozostawili tam zarówno zaborcy, jak i działacze niepodległościowi. Również XX wiek zostawił po sobie wiele obiektów. Pamiątki te uzupełniają zbiory muzeów, oferta kulturalna teatrów i kin.

Obok Bramy Krakowskiej drugi rozpoznawalny symbol architektoniczny miasta stanowi Zamek Lubelski. Budowę grodu na wzgórzu zamkowym przypisuje się Bolesławowi Chrobremu. Najstarszymi zachowanymi obiektami w zamku są kaplica Świętej Trójcy oraz XIII-wieczny donżon. Z czasów budowy i rozbudowy zamku pochodzi również gotycka baszta obronna, znajdująca się obok Bramy Krakowskiej. W pobliżu zamku usytuowane są dawne zabudowania szpitala św. Łazarza i kościół św. Wojciecha.

Istotną częścią architektury Lublina jest miejscowa architektura kościelna. Budowle sakralne prezentują różne okresy stylowe od gotyku do czasów współczesnych.

Z uwagi na bogatą historię osadnictwa, którego początki sięgają VI wieku, w Lublinie znajduje się szereg zabytków wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków. Poniżej przedstawiony jest spis wybranych zespołów i obiektów znajdujących się w granicach administracyjnych Lublina i wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych według stanu na 20 lipca 2009 roku^[1].

Stare Miasto

Trybunał Koronny (Stary Ratusz) nocą

Teatr Stary

Wybrane zabytki znajdujące się na obszarze Starego Miasta:

• stary ratusz, tzw. Trybunał Koronny – dawniej najwyższy sąd apelacyjny Korony Królestwa Polskiego I Rzeczypospolitej dla spraw prawa ziemskiego, czyli szlacheckiego na Małopolskę^[2]. Przebudowany w latach 1781–1787, zastąpił dawny drewniany ratusz, spalony w 1389 roku.
• Teatr Stary, dawniej zwany Zimowym – najstarszy tego typu obiekt teatralny w Polsce, zbudowany w XIX wieku. Początkowo mieściły się w nim lubelska scena dramatyczna i operowa, a w XX wieku także kino.

Plac Łokietka – Brama Krakowska, w tle Wieża Trynitarska

• część dawnych fortyfikacji miejskich:
  • mury obronne z Basztą Gotycką, zwaną także Basztą Półokrągłą i będąca, wraz z fragmentem murów obronnych, świadectwem gotyckich obwarowań staromiejskich.
  • Brama Krakowska – XIV-wieczna brama strzegąca dostępu do Starego Miasta, historyczny symbol miasta. Pozostałość murów obronnych z XIV wieku; zbudowana w stylu gotyckim, w XVIII wieku nadano jej rys barokowy.

Brama Grodzka

• Brama Grodzka, zwana też Żydowską – brama miejska prowadząca z zamku na Stare Miasto, kolejna pozostałość pierwszych murowanych elementów obwarowań Lublina, wybudowanych w 1342 roku, po zezwoleniu Kazimierza Wielkiego.

Dziedziniec zamkowy – kaplica Trójcy Świętej i donżon

• zespół zamkowy:
  • zamek lubelski – pierwotnie zbudowany w XII wieku, wielokrotnie przebudowywany, podczas okupacji niemieckiej mieściło się tam więzienie, następnie na takie same cele zamek zaadaptowało NKWD, dopiero w połowie lat 50. XX wieku powstało tu Muzeum Lubelskie.
  • XIII-wieczny donżon – zabytek sztuki romańskiej i jedna z najstarszych budowli na Lubelszczyźnie, powstała w XIII wieku jako budowla obronno-mieszkalna. Stanowiła część grodu kasztelańskiego, a w XIX wieku, w czasie budowy gmachu przeznaczonego na więzienie, wieża znalazła się w obrębie murów zamku.
  • Kaplica Trójcy Świętej – znajdująca się na dziedzińcu zamkowym, połączona z częścią muzealną zamku, wystawiona przed rokiem 1327. W drugim dziesięcioleciu XV wieku podjęte zostały prace malarskie we wnętrzu kościoła – ściany i sklepienie pokryte zostały polichromią w stylu rusko-bizantyńskim. Malowidła ukończono w 1418 roku, co zostało utrwalone cyrylicą na tablicy fundacyjnej w łuku tęczowym kościoła.
  • dawne więzienie
  • fragment muru obwodowego z basztą

Wnętrze archikatedry

• zespół klasztorny jezuitów:
  • kościół św. Jana – największy kościół w Lublinie, pełniący funkcję kościoła archikatedralnego archidiecezji lubelskiej, perła baroku na Lubelszczyźnie, pokryta iluzjonistycznymi freskami autorstwa nadwornego malarza Augusta III Sasa, Józefa Meiera.
  • szkoła przy ul. Jezuickiej
  • kolegium jezuickie
  • Wieża Trynitarska – neogotycka wieża-dzwonnica, najwyższy zabytkowy punkt wysokościowy Lublina – z platformy widokowej, na wysokości 40 metrów roztacza się rozległa panorama miasta. Nazwa wieży pochodzi od zakonu oo. trynitarzy, którzy przebywali w pojezuickich zabudowaniach klasztornych, znajdujących się w pobliżu wieży.

Kościół dominikanów

• zespół klasztorny dominikanów:
  • kościół pw. św. Stanisława – jedna z najstarszych świątyń Lublina, wraz z klasztorem jest jedną z najdłużej istniejących instytucji miasta. Za datę pierwszej fundacji kościoła klasztornego przyjmuje się rok 1253, obecny kościół został zbudowany w XIV wieku, z fundacji Kazimierza Wielkiego w 1342 r. Świątynię otacza jedenaście kaplic.
  • klasztor – od południa do bazyliki przylega kompleks klasztorny, z dwoma wirydarzami, z pochodzącą z wieku XIV częścią wschodnią, mieszczącą m.in. wspartą na jednym filarze „Salę Unii” – dawny refektarz klasztorny, rozbudowywany w wiekach XVI-XVIII. Według podań w roku 1569 w sali tej podpisano akt unii lubelskiej.

Plac Po Farze, widok na fundamenty kościoła św. Michała, dawny dom mansjonarski oraz tzw. Mały Ratusz

• zespół dawnego kościoła farnego:
  • fundamenty kościoła pw. św. Michała – nieistniejącego obecnie kościoła farnego, jednej z najstarszych świątyń w mieście, prawdopodobnie pierwszej murowanej świątyni we wschodniej Polsce. Budowla była najstarszym gotyckim kościołem Lublina, jednak z powodu zniszczeń po pożarze została rozebrana w roku 1846. W 2002 r. dokonano zagospodarowania placu Po Farze, wyeksponowano fundamenty kościoła, wmontowano w nie oświetlenie, położono kostkę i wykonano mury z wapienia.
  • dom mansjonarski – XV-wieczny zabytek w zespole dawnego kościoła farnego, pierwotnie baszta w murach miejskich^[3], a po powołaniu w XVI wieku mansjonarzy, przebudowana na kamienicę mieszkalną^[4]. W późniejszych czasach budynek był wielokrotnie przebudowywany, przed II wojną światową służył m.in. jako kamienica czynszowa, obecnie mieszka w nim Janusz Palikot^[5].
  • plebania, obecnie dom kultury

• zespół kościoła pw. św. Wojciecha:
  • kościół św. Wojciecha
  • szpital św. Łazarza

• zespół klasztorny jezuitów:
  • kościół pw. św. Piotra Apostoła
  • klasztor

• sobór Przemienienia Pańskiego:
  • cerkiew parafii pw. Przemienienia Pańskiego
  • cmentarz cerkiewny i ogrodzenie z bramkami

Kamienice na Rynku Starego Miasta, „strona Lubomelskich”

Rynek Starego Miasta, po prawej stronie kamienica Konopniców

Muzeum Dom Złotnika przy ul. Złotej

Brama Rybna

• wybrane^[6] kamienice staromiejskie:
  • kamienica Klonowica, Rynek 2 – jej fasadę zdobią sgraffitowe medaliony z wyobrażeniami znanych osób związanych z Lublinem: Sebastiana Klonowica, Biernata z Lublina, zmarłego w Lublinie Jana Kochanowskiego oraz Wincentego Pola.
  • kamienica, Rynek 3
  • kamienica, Rynek 4
  • kamienica, Rynek 5
  • kamienica Chociszewska, Rynek 6 – rozpoczyna tak zwaną „stronę Lubomelskich” Starego Miasta.
  • kamienica, Rynek 7 – odbudowana po pożarze w XVI wieku w stylu klasycystycznym.
  • kamienica Lubomelskich, Rynek 8 – z zachowanym renesansowym portalem oznaczonym datą 1540 i cennymi polichromiami o tematyce świeckiej. Jej fasada ma bardzo specyficzny czerwony odcień. U szczytu budowli znajduje się wmurowana w fasadę attyka renesansowa. W piwnicy budynku zachowały się renesansowe malowidła.
  • kamienica Pod Lwami, Rynek 9 – renesansowa kamienica, której właścicielem był pierwotnie Jerzy Organista. Jej gzyms zdobią trzy kute w kamieniu lwy.
  • kamienica Rynek 10
  • kamienica, Rynek 11
  • kamienica Konopniców, Rynek 12 – jako jedna z nielicznych zachowała oryginalną fasadę pokrytą świeckimi malowidłami.
  • kamienica Muzyków, Rynek 16 – pierwotnie była własnością Stanisława Mężyka, rajcy lubelskiego. Ze względu na dekorację zyskała nazwę kamienicy Muzyków, gdyż zdobi ją fryz z postaciami grajków, poświęcony Janowi z Lublina.
  • kamienica Wieniawskich, Rynek 17 – mieszkał w niej Tadeusz Wieniawski, ojciec skrzypka i kompozytora – Henryka Wieniawskiego, który urodził się tu w 1835 r.
  • kamienice, Grodzka 5 i 5a – na parterze kamienic znajduje się Muzeum Aptekarstwa. Kiedyś stanowiły odrębną własność, od XVII wieku należały do rodziny lubelskich aptekarzy – Lewickich, wobec czego zostały połączone jedną klatką schodową.
  • kamienica, Grodzka 11 – powstała na początku XVII wieku jako plebania kościoła farnego. Po wyburzeniu fary została przejęta przez Skarb Państwowy w 1870 r. i przekazana gminie żydowskiej jako przytułek dla ubogich.
  • kamienica, Grodzka 23 – znajduje się na skraju Starego Miasta od strony południowo-zachodniej na pochyłości skarpy, tuż za dawnym murem obronnym przy Bramie Grodzkiej. Powstała w XVII wieku jako budynek drewniany, a w 1784 roku architekt Jan Tobiasz Heinze pobudował kamienicę murowaną.
  • kamienica przy ulicy Archidiakońskiej 3
  • kamienica przy ulicy Archidiakońskiej 6
  • mansjonaria, Archidiakońska 9 – pierwotnie baszta w murach miejskich, z furtą prowadzącą z zamku do kościoła farnego. Po powołaniu w XVI wieku grupy mansjonarzy (duchownych, których zadaniem było stałe rezydowanie przy farze) przebudowano basztę na kamienicę mieszkalną.
  • kamienica, Złota 3 – siedziba Muzeum Literackiego im. J. Czechowicza, będącego filią Muzeum Lubelskiego. Budynek współgra z otaczającymi go barokowymi kamienicami, choć sam jest wzniesiony w stylu klasycystycznym^[7].
  • kamienica, Złota 4 – jej fasada składa się ze złotych fresków, a kończąca budowlę attyka barokowa została wmurowana w gmach i zlewa się z malowidłami. Posiada dwie bramy, z czym wiąże się lubelska legenda o starym złotniku i jego pięknej córce.
  • Brama Rybna – XV-wieczna brama zrekonstruowana całkowicie po II wojnie światowej. Należała niegdyś do właścicieli kamienic Rynek 5 i Grodzka 2, z którymi sąsiaduje. Prowadzi do Placu Rybnego, gdzie dawniej odbywał się ożywiony handel.
  • kamienica Bractwa Różańcowego, Rybna 3
  • pałac Pawęczkowskich, Rybna 10 – powstały w pierwszej połowie XIX wieku w wyniku przebudowy nieukończonego kościoła i klasztoru trynitarzy, którzy przenieśli się do opuszczonych budynków pojezuickich.
• pałace Na Korcach (ob. ul. Królewska):
  • zespół pałacu biskupiego, ul. Królewska 11. Kompleks składa się z dwóch budynków połączonych ze sobą kaplicą. Jeden z nich jest siedzibą Kurii Metropolitarnej, w drugim rezyduje arcybiskup. Powstał jako rezydencja szlachecka, a w ręce kurii biskupiej, wraz z sąsiednim pałacem Konsystorskim, dostał się w 2. poł. XIX stulecia. W skład zespołu pałacowego wchodzą:
    • pałac Łańcuchowskich, ob. biskupi
    • pałac konsystorski
    • kaplica
    • ogrodzenie
    • ogród
  • pałac Jabłonowskich-Sapiehów
  • pałac Pociejów, ul. Królewska 17 – obecnie siedziba Domu Słów^[8].

Śródmieście

Wybrane zabytki znajdujące się na obszarze Śródmieścia:

Grand Hotel Lublinianka przy placu Litewskim

• plac Litewski – ukształtowanie placu z zabudową (m.in. pomnik Unii Lubelskiej)
• plac Władysława Łokietka
• park miejski „Ogród Saski” z neogotyckim „domkiem odźwiernego” i kapliczką
• „Domek Kata” – szubienica miejska
• Teatr im. Juliusza Osterwy

Kościół św. Józefa przy ul. Świętoduskiej

• kościoły:
  • kościół pw. Świętego Ducha
  • kościół fil. pw. św. Jozafata
  • kościół Nawrócenia św. Pawła
  • kościół św. Józefa Oblubieńca NMP
  • kościół Ewangelicko-Augsburski Świętej Trójcy
  • sobór Przemienienia Pańskiego

Pałac Czartoryskich

• pałace i dwory:
  • pałac Czartoryskich
  • pałac Lubomirskich
  • pałac Parysów
  • pałac Pociejów z Domem Słów
  • pałac Potockich
  • pałac Sobieskich
  • pałac Tarłów
  • dwór Gorajskich

Krakowskie Przedmieście

• liczne zabytki przy ul. Krakowskie Przedmieście i pl. Litewskim, m.in.:
  • Nowy Ratusz
  • Grand Hotel Lublinianka, czyli dawny dom Kasy Przemysłowców Lubelskich
  • Hotel Europa
    

    Hotel "Europa"
  • Siedziba Sądu Okręgowego, dawny gmach Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego^[9]
    

    Budynek Sądu Okręgowego
  • Siedziba sądu rejonowego
  • „Bank Państwa” z oficynami
  • Resursa Kupiecka
  • kamienice przy Krakowskim Przedmieściu
  • gmach Rządu Gubernialnego

Widok na Aron ha-kodesz w synagodze-muzeum lubelskiej jesziwy

• Jeszywas Chachmej Lublin:
  • synagoga-muzeum
  • dwuczęściowa mykwa

• zespół cmentarzy miejskich przy ul. Lipowej z 1795 r.:
  • cmentarz rzymskokatolicki
  • cmentarz prawosławny
  • cmentarz ewangelicko-augsburski
  • cmentarz wojskowy
  • ogrodzenie z czterema bramami
  • cerkiew cmentarna
• zespół biblioteki im. Hieronima Łopacińskiego
  • dom dawnego Lubelskiego Związku Pracy Kulturalnej
  • dwie oficyny popijarskie
  • ogród

Wzgórze Czwartek

Kościół św. Mikołaja

Lista zabytków znajdujących się na obszarze Wzgórza Czwartek^[10]:

• kościół św. Mikołaja
  • kościół parafialny
  • dzwonnica
  • cmentarz przykościelny

Kalinowszczyzna

Lista zabytków znajdujących się na obszarze dzielnicy Kalinowszczyzna:

Macewy na starym cmentarzu żydowskim

Kościół św. Agnieszki

• stary cmentarz żydowski
• zespół klasztorny franciszkanów, ob. salezjanów
  • kościół pw. Matki Bożej Anielskiej
  • klasztor
• zespół klasztoru augustianów
  • kościół św. Agnieszki
  • klasztor
  • dzwonnica
  • dawny szpital, obecnie dom mieszkalny
  • studnia drewniana
    

    Studnia przy kościele Św. Agnieszki
  • figura Matki Bożej na kolumnie
  • cmentarz przykościelny
• dwór-muzeum Wincentego Pola
• Czerwona Karczma „Budzyń”

Inne dzielnice

Muzeum Wsi Lubelskiej, dwór z Żyrzyna

• muzeum Wsi Lubelskiej – skansen, ul. Warszawska
• dawny niemiecki obóz koncentracyjny na Majdanku:
  

  Wieże wartownicze na Majdanku
  • niemiecki obóz koncentracyjny, obecnie muzeum
  • Pomnik Walki i Męczeństwa
  • Mauzoleum
• ratusz w Głusku:
  • ratusz miejski
  • fragment dawnego rynku miasta Głuska
• wieża ciśnień przy Alejach Racławickich
• Most Mariana Lutosławskiego

Zobacz też

• Renesans lubelski

Przypisy