Zabytkowy Zakład Hutniczy w Maleńcu

Zabytkowy Zakład Hutniczy w Maleńcu

Maleniecka fabryka od strony zasilającego ją w energię jeziora
Państwo	Polska
Miejscowość	Ruda Maleniecka
Adres	Maleniec 54
Zakres zbiorów	hutnictwo
Położenie na mapie gminy Ruda Maleniecka Muzeum Techniki w Maleńcu
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Muzeum Techniki w Maleńcu
Położenie na mapie województwa świętokrzyskiego Muzeum Techniki w Maleńcu
Położenie na mapie powiatu koneckiego Muzeum Techniki w Maleńcu
51°11′14″N 20°11′01″E/51,187222 20,183611
Strona internetowa

Zabytkowy Zakład Hutniczy znajduje się we wsi Maleniec w powiecie koneckim w północno-zachodniej części województwa świętokrzyskiego. Mieści się w zespole budynków fabrycznych dawnej walcowni i gwoździarni. Placówka jest jednostką organizacyjną powiatu koneckiego.

Historia

Drewniany budynek malenieckiej walcowni

„Szaleniec” – koło zamachowe napędzające walcarnię oraz gwoździarnię w Maleńcu

Dziedziniec wewnętrzny zakładu. Przylegająca do walcowni motorownia zasilana wodą oraz murowana gwoździarnia

W 1782 roku kasztelan Jacek Jezierski herbu Nowina nabył od Prażmowskiego za pół miliona złotych dobra malenieckie, znajdujące się niedaleko Końskich w Zagłębiu Staropolskim^[1][2]. Na ich terenie znajdowały się bogate złoża rudy żelaza, natomiast w sąsiedniej Miedzierzy funkcjonował już wówczas wielki piec. Jezierski zamierzał rozwinąć w zakupionym majątku produkcję przemysłową, wiążąc swoje plany z projektem Sejmu Czteroletniego, który uchwalił zwiększenie liczebności armii polskiej do 100 tysięcy^[2]. W 1784 roku kasztelan spiętrzył wody przepływającej przez Maleniec rzeki Czarnej i utworzył istniejący do dnia dzisiejszego staw o pow. 16 ha. Woda miała stanowić źródło energii dla planowanych zakładów oraz warsztatów. Z pomocą upustów wodnych stała się ona później – dzięki kołom wodnym – źródłem energii dla wybudowanych przez Jezierskiego młyna, tartaka oraz fryszerni^[2]. W sąsiednim Kawęczynie kasztelan wybudował także wielki piec^[3][4].

Celem kasztelana Jezierskiego było zaspokajanie krajowego popytu na narzędzia używane w życiu codziennym, takie jak noże czy kosy oraz broń białą, np. szable. Dzięki rozwojowi malenieckich zakładów zamierzał on uniezależnić Polskę od importu tych produktów z zagranicy. W Maleńcu produkowano wówczas surowiec do wyrobu przedmiotów ze stali w postaci sztab, blach, drągów i prętów stalowych oraz drutów^[2]. Wytwarzane były również gotowe przedmioty skierowane do masowego odbiorcy jak narzędzia gospodarskie – topory, siekiery, piły, pilniki, kosy i widły, a także asortyment różnego rodzaju żelaznych naczyń kuchennych i stołowych, młynki, zgrzebła, łyżki blaszane, łopatki^[5]. Manufaktura wytwarzała także broń sieczną jak znane z dobrej jakości pałasze. Jezierski miał jednak kłopot ze zwiększeniem sprzedaży swojej produkcji ponieważ musiał konkurować z dużym importem z zachodniej Europy, a państwo nie wspierało wówczas krajowej produkcji przemysłowej^[2].

15 lipca 1787 roku na zaproszenie Jezierskiego dobra malenieckie odwiedził król Stanisław August Poniatowski, który obejrzał zakłady produkcyjne oraz przedmioty z żelaza wyprodukowane przez polskich fabrykantów pracujących w Maleńcu^[6]. Relację z tych odwiedzin sporządził polski pisarz Adam Tadeusz Naruszewicz:

„Nayiaśniejszy Pan odwiedził naprzód założony tartak o kilku piłach, (...) szedł potym do innych dwóch gmachów z murów wyprowadzonych, z których w iednym mają się ciągnąć druty, w drugim założona była fryszerka na iedenaście młotów. (...) Oglądał dalej Nayjaśniejszy Pan machiny do dźwigania w górę ciężarów i wyrywania drzew z korzenia (...) następnie dom gospodarski, w którym J. Pan Kasztelan prezentował Nayjaśniejszemu Panu różne gatunki żelaznych naczyń gospodarczych, kuchennych i stołowych z domowego żelaza przez domowych fabrykantów sporządzonych. Zdziwiło wszystkich przytomnych to mieysce puste przed trzema laty i niedostępne, które staranna, kosztowna i pożyteczna dla kraiu czynność J. Pana Kasztelana w porządne miasteczko i tak okazałą fabrykę, tudzież stawy, groble, kanały i ogrody zamieniła”^[6] Adam Naruszewicz (1733-1796) polski pisarz

Działalność produkcyjna w Maleńcu została przerwana w 1794 roku z powodu działań wojennych podczas insurekcji kościuszkowskiej, która objęła swoim zasięgiem dużą część ziemi kieleckiej. W roku 1800 kasztelan Jezierski zmuszony został do sprzedaży dóbr malenieckich, które nabył książę hesko-darmsztadzki Karol. Nowy właściciel eksploatował fabrykę, nie wprowadzając w niej żadnych modernizacji^[2][1].

W 1824 roku dobra nabył eksoficer armii napoleońskiej Tadeusz Bocheński, który osiedlił się w Maleńcu, wprowadzając w miejscowych manufakturach szereg innowacji oraz znacznie rozbudowując potencjał produkcyjny^[7]. Obecny budynek zachowanego zakładu, mieszczący muzeum, został wzniesiony około 1837 roku z inicjatywy Bocheńskiego, który dodatkowo wybudował pudlingarnię i walcownię w sąsiedniej Rudzie Malenieckiej. W Maleńcu natomiast wzniósł walcownię blachy, topornię, fryzownię oraz dwie fryszerki, a kolejne dwie unowocześnił. Dzięki nowym piecom produkcja malenieckich zakładów w 1840 roku zwiększyła się do 40 tys. cetnarów (ok. 2 tys. ton) surówki. W 1844 roku Bocheński zwolnił włościan w swoich dobrach z pańszczyzny i zadbał o opiekę lekarską swoich pracowników, zatrudniając lekarza, któremu przydzielił mieszkanie służbowe w Cieklińsku. W 1844 roku w zakładach Bocheńskiego pracowało w sumie 150 robotników, a wartość produkcji wyniosła 93,2 tys. rubli. Do końca lat czterdziestych XIX wieku były to najnowocześniejsze prywatne zakłady górniczo-hutnicze w Królestwie Polskim^[7].

Po zakończeniu kampanii wrześniowej zakład w Maleńcu przejęli Niemcy. Zakład został częściowo zniszczony przez wybuch min założonych na mostach przez wojsko polskie. Niemcy usunęli szkody i zamontowali silnik spalinowy, ponieważ okresowe niedobory wody uniemożliwiały ciągłą produkcję. Silnik zasilał maleniecki zakład w okresach suchych. Pod niemieckim nadzorem fabryka pracowała przez cały okres niemieckiej okupacji Polski. W 1945 roku wycofujący się z Maleńca Niemcy wysadzili w powietrze mosty oraz wodny system zasilania fabryki^[2].

Okres powojenny

Po II wojnie światowej okoliczna ludność pod kierunkiem inż. Ciopika z Nieborowa z własnej inicjatywy przystąpiła do odbudowy i zakład wznowił działalność częściowo na starym XIX wiecznym parku maszynowym. Już w maju 1945 roku uruchomiono w fabryce produkcję szpadli oraz okuć okiennych pod kierownictwem Władysława Stalmacha. Załoga liczyła wówczas 120 pracowników, którzy pracowali na trzy zmiany. W wyniku nacjonalizacji przemysłu w 1946 roku zakład został upaństwowiony dekretem z dnia 3 stycznia 1946 roku^[8]. Produkcja była kontynuowana przez następne 21 lat do roku 1967. W okresie powojennym zakład produkował miesięcznie ok. 50 tys. łopat i szpadli stając się podstawowym źródłem zaopatrzenia w narzędzia m.in. odbudowującą się ze zniszczeń wojennych Warszawę^[9]. Część produkcji malenieckiego zakładu szła w tym czasie również na eksport. Do roku 1951 zakład produkował również wycinane z blachy gwoździe. W listopadzie 1967 roku zakończono produkcję i został on ostatecznie zamknięty. W momencie tym w jego skład wchodziły budynki produkcyjne, które obejmowały dwie hale – walcownię oraz gwoździarnię pełniącą również funkcje szpadlarni^[2].

W 1967 roku uznany został za zabytek, a rok później pełnił funkcję placówki edukacyjnej dla studentów Politechniki Śląskiej, którzy zajęli się konserwacją oraz zabezpieczeniem parku maszynowego fabryki. W 2004 roku zakład przejął syndyk masy upadłościowej oraz wystawił zakład na sprzedaż w ramach przetargu. Zarząd Powiatu Koneckiego zdecydował się na zakup tworząc w miejscu fabryki muzeum – samorządową instytucję kultury mającą na celu upowszechnianie dziedzictwa narodowego oraz prowadzenie działalności kulturalnej^[2].

Muzeum

21 czerwca 1967 roku kompleks został oficjalnie uznany za zabytek techniki i pod pozycją numer 340 wpisany do rejestru zabytków ówczesnego województwa kieleckiego. Opuszczonym obiektem rok później zainteresowała się grupa studentów Wydziału Metalurgicznego Politechniki Śląskiej. Ich działania doprowadziły do podpisania w 1970 roku porozumienia, na mocy którego zakład przeszedł pod opiekę uczelni. Rozpoczęto działania mające na celu ratowanie obiektu, w ramach których wykonano m.in. dokumentację obiektu, remont części maszyn i urządzeń oraz budynków. Prace odbywały się pod nadzorem Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach oraz z pomocą zakładów przemysłowych branży hutniczej (m.in. ZUT Zgoda w Świętochłowicach, POLMO w Końskich, Huty Ostrowiec oraz Huty Katowice w Dąbrowie Górniczej)^[10].

Obecnie patronat nad zabytkiem sprawują Koło Naukowe Studentów Politechniki Śląskiej „Fryszernia” w Gliwicach oraz Stowarzyszenie Przyjaciół Zabytków Techniki „Maleniec”. W muzeum prezentowane są kompletne i sprawne technologicznie linie produkcyjne walcowni oraz produkcji narzędzi gospodarczych (gwoździe, łopaty). Uruchomienie urządzeń jest możliwe przy odpowiednim spiętrzeniu wody w przyzakładowym zbiorniku. W skład wystawy wchodzą również inne urządzenia metalurgiczne oraz wyroby zakładu. Oprócz prezentacji zbiorów techniki, placówka organizuje wystawy czasowe, prezentowane w salach wystawowych. Muzeum jest obiektem czynnym przez cały rok^[2].

Na terenie obiektu odbywają się także imprezy kulturalne oraz historyczne rekonstrukcje. W 2007 roku odbyła się impreza pt. "Kuźnice Koneckie 2007" w ramach której odbył się piknik oraz inscenizacja historyczna przedstawiająca wizytę Króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w Maleńcu jaka odbyła się w roku 1787. Na obozy studenckie do Maleńca co roku przez wiele lat przyjeżdżali w czasie wakacji studenci Politechniki Śląskiej, którzy pracując nad rekonstrukcją maszyn i budynków naprawili, zrekonstruowali oraz uruchomili wiele urządzeń. Fabryczne urządzenia są obecnie w tak dobrym stanie, że park maszynowy jest sporadycznie uruchamiany i prezentowany w ramach pokazów dla turystów^[11].

Ekspozycja

Malenieckie Muzeum Techniki eksponuje stare, historyczne technologie produkcyjne przetwórstwa żelaza z XVIII i XIX wieku, w skład których wchodzą cztery zabytkowe elementy^[2]:

• układ hydroenergetyczny składający się z zapory ziemnej długości 1630 metrów tworzący kilkuhektarowy zbiornik wodny:
  • system jazów wodnych z upustem zasilającym,
  • dwa koryta doprowadzające wodę na koła wodne,
  • wewnętrzny układ napędu fabryki złożony z kół drewnianych i zębatych,
• dwie hale produkcyjne:
  • walcownię wraz z przylegającą do budynku motorownią – o powierzchni 320 m², drewnianą na podmurówce z kamienia, z dwuspadowym dachem o rozpiętości 15 m z wywietrznikiem biegnącym wzdłuż całej długości,
    • „Szaleniec” – koło zamachowe napędzające walcarnię oraz gwoździarnię w Maleńcu. Swój przydomek otrzymał od pracowników ze względu na dużą prędkość obrotową. Otrzymywał tak dużą energię z napędu wodnego, że w trakcie pracy kręcące się szprychy stawały się niewidoczne.
    • trzykomorowy piec grzewczy,
    • walcarka duo nienawrotna wyprodukowana w Starachowicach w 1843 roku,
  • gwoździarnię (zwana też szpadlarnią) – o powierzchni 500 m², murowaną z kamienia,
    • torowisko dla wózków szynowych,
    • pasowy system napędowy głównego wału transmisyjnego,
    • stanowisko kuźnicze wraz z prasą,
    • dwie gwoździarki z 1840 roku,
    • wiertarka z XVIII w. o konstrukcji drewnianej z podnoszonym stołem,
    • młot sprężynowy,
    • nożyce mechaniczne,
    • zespół szlifierek,
• osiedle fabryczne (szczątkowo)
  • dziedziniec na którym eksponowane są maszyny m.in. kafar,
  • budynki mieszkalne, w których prowadzony jest obecnie hotel,
• drogę kasztelańską (szczątkowo)

Zobacz też

• Staropolski Okręg Przemysłowy

Przypisy

Bibliografia

• Zabytkowy Zakład Hutniczu w Maleńcu (pol.). www.pieknywschod.pl. [dostęp 2014-03-25].
• Muzeum Techniki w Maleńcu, Wrota Świętokrzyskie, 8 kwietnia 2013 [dostęp 2014-03-25] [zarchiwizowane z adresu 2014-03-25]  (pol.).

Linki zewnętrzne

• Było... nie minęło. Maleniec, żelazne serce puszczy, Było, nie minęło, vod.tvp.pl.