Zajączkoszczurek szerokozębny

Zajączkoszczurek szerokozębny

Mastacomys fuscus[1]
O. Thomas, 1882[2]
Zajączkoszczurek szerokozębny w Parku Narodowym Alpine (Wiktoria)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	gryzonie
Podrząd	Supramyomorpha
Infrarząd	myszokształtne
Nadrodzina	myszowe
Rodzina	myszowate
Podrodzina	myszy
Plemię	Hydromyini
Rodzaj	Mastacomys O. Thomas, 1882[2]
Gatunek	zajączkoszczurek szerokozębny
Synonimy
Pseudomys fuscus (Thomas, 1882) Mastacomys mordicus Thomas, 1922[3] Mastacomys wombeyensis Ride, 1956[4] Mastacomys fuscus brazenori Ride, 1956[4]
Podgatunki
M. f. fuscus Thomas, 1882[5][6] M. f. mordicus Thomas, 1922[5][6]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[7]
bliski zagrożenia

Zajączkoszczurek szerokozębny^[8] (Mastacomys fuscus) – gatunek ssaka z podrodziny myszy (Murinae) w obrębie rodziny myszowatych (Muridae), występujący na południowym wschodzie kontynentu australijskiego^[7][9].

Taksonomia

Rodzaj i gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1882 roku brytyjski zoolog Oldfield Thomas nadając im odpowiednio nazwy Mastacomys i Mastacomys fuscus^[2]. Holotyp pochodził z Tasmanii^[9]. Jedyny przedstawiciel rodzaju zajączkoszczurek^[8] (Mastacomys)^[10].

Mastacomys jest filogenetycznie spokrewniony z Pseudomys. Badania genetyczne z 2004 roku wskazują, że według obecnej definicji rodzaju Pseudomys M. fuscus powinien zostać do niego włączony; jednak różnorodność Pseudomys jest wystarczająca do wydzielenia z niego kilku rodzajów, wśród nich Mastacomys^[10]. Szczególnie bliskie są mu pseudomysz cienkoogonowa (Pseudomys gracilicaudatus) i pseudomysz kasztanowa (P. nanus)^[5][6][11].

Opisany podgatunek brazenori i gatunek M. wombeyensis są uznawane za synonimy^[1][9]. Kontynentalne gryzonie są zaliczane do podgatunku M. fuscus mordicus^[12][13][6], podczas gdy te żyjące na Tasmanii tworzą podgatunek nominatywny M. f. fuscus^[5][6].

Etymologia nazw naukowych

• Mastacomys: gr. μάσταξ mástax „narząd żujący”, „żuchwa” (μασάομαι masáomai „żuć”); μυς mus, μυος muos „mysz”^[2][14];
• fuscus: łac. fuscus „brązowy”^[15];
• mordicus: łac. mordicus „kąsający”^[16].

Nazewnictwo zwyczajowe

W wydanej w 2015 roku przez Muzeum i Instytut Zoologii Polskiej Akademii Nauk publikacji „Polskie nazewnictwo ssaków świata” gatunkowi nadano nazwę zajączkoszczurek szerokozębny, nawiązującą do charakterystycznej cechy uzębienia^[8]. W Australii zwierzę nosi angielską nazwę Broad-toothed Rat oraz aborygeńską Tooarrana^[17].

Kariotyp

Garnitur chromosomowy tego zwierzęcia tworzą 24 pary (2n=48) chromosomów^[5].

Występowanie

Obszar występowania zajączkoszczurka szerokozębnego jest rozdrobniony, obejmuje reliktowe subpopulacje na Tasmanii i w południowo-wschodniej części Australii^[7]. Podgatunek nominatywny jest obecnie ograniczony od północnej i zachodniej części w zachodniej części Tasmanii, ale szczątki subfosylne z wypluwek sów wskazują, że zasięg na wyspie był w przeszłości większy^[5]. Kontynentalna forma M. f. mordicus żyje na wybrzeżu regionu Gippsland, na Wilsons Promontory, w Otway Ranges, Dandenong Ranges, rozrzucone w Wielkich Górach Wododziałowych od okolic Warburton (Wiktoria) do Brindabella Ranges (Australijskie Terytorium Stołeczne), oraz wokół Barrington Tops^[5][7]. W okresie zasiedlania Australii przez Europejczyków gatunek ten miał znacznie szerszy i bardziej spójny zasięg, obejmujący Wyspę Kangura i półwysep Fleurieu w Australii Południowej^[5].

Zajączkoszczurek szerokozębny należy do australijskich „starych endemitów”, łożyskowców, których przodkowie dotarli na kontynent przed kilkoma milionami lat^[10][18].

Morfologia

Z wyglądu zajączkoszczurek szerokozębny przypomina mysz, wyróżniają go bardzo szerokie trzonowce, o odmiennym niż u myszy wzorze^[2]. Samica ma także tylko cztery sutki, położone w okolicy pachwinowej^[5]. Wymiary ciała: długość ciała (bez ogona) 142–195 mm, długość ogona 100–135 mm, długość ucha 20–23 mm, długość tylnej stopy 31–35 mm; masa ciała to 97–180 g^[5]. Ciało jest krępe i krótkie, postura przygarbiona; kończyny są krótkie, ogon prawie nagi, krótszy niż reszta ciała^{[2][5][13][19]}. Głowa jest szeroka, pyszczek krótki z szerokimi policzkami^[5][13][20].

Ciało jest barwy czekoladowobrązowej^[20], włosy są łupkowoszare na większej części długości, z wierzchu ciała mają końcówki jasnobrązowe, a na spodzie niemal białe^[2]. Wierzch i spód ciała nie są wyraźnie rozdzielone^[5]. Wibrysy są krótkie Uszy są brązowe jak wierzch ciała, dość duże^[2]. Futro na ciele jest bardzo długie i miękkie^[2][20].

Szczególną cechą uzębienia zajączkoszczurków są szerokie zęby trzonowe, przednie trzonowce są o połowę szersze niż przestrzeń podniebienna między nimi. Trzecie trzonowce są także bardzo długie, równie długie jak pierwsze^[2][5].

Tryb życia

Jest to naziemne zwierzę prowadzące głównie nocny tryb życia^[7], choć za dnia może mieć miejsce do 40% aktywności^[5]. Latem żyje samotnie^[11], sypia w gniazdach na ziemi^[7]. Zimą zmienia tryb życia na bardziej stadny, zapewne dla zabezpieczenia przed chłodem^[11]: gryzonie żyjące na terenach piętra alpejskiego kryją się wspólnie w gniazdach z pociętych traw w gęstym poszyciu lub pod konarami pokrytymi śniegiem^[7]. Buduje korytarze wśród gęstej roślinności, pozwalające mu szybko biegać, które bywają używane przez inne gatunki (takie jak szczur zaroślowy i chutliwiec ciemny)^[13][20]. W obszarach alpejskich i subalpejskich jest aktywny zimą w przestrzeni, którą tworzy roślinność pod pokrywą śnieżną^[7].

Zajączkoszczurek jest zasadniczo osiadły, chociaż niektóre osobniki są przynajmniej lokalnie nomadyczne^[5]. Areał osobniczy zmienia się sezonowo i jest różny dla obu płci; dla samic ma powierzchnię od 0,1 ha zimą do 0,16 ha latem^[5][7]. Areał osobniczy samca ma powierzchnię 0,27 ha i obejmuje areały kilku samic^[5][13]. Rozród ma miejsce sezonowo, samice rodzą młode od października do marca. Mogą mieć jeden lub dwa mioty, po ciąży trwającej 5 tygodni rodzą od 1 do 4 młodych^[7] (zwykle 2–3)^[13]. Młode po narodzeniu są częściowo pokryte futrem, co jest nietypowe^[20]. Zwierzęta osiągają dojrzałość płciową po 6–12 miesiącach, żyją 2–3 lata^[7].

Zajączkoszczurek szerokozębny jest łagodny, ufny i ciekawski^[20]. Jego usposobienie jest porównywane z kawią domową^[13][20].

Ekologia

Jest roślinożercą, główną częścią jego diety są trawy; zjada także liście krzewów, nasiona, grzyby i korę^[7]. Efektem diety są charakterystyczne odchody, duże bobki o zielonej barwie^[13].

Zajączkoszczurek szerokozębny w obrębie swojego zasięgu zamieszkuje różnorodne siedliska, ale zwykle w danym regionie preferuje jeden typ siedlisk. Należą do nich alpejskie i subalpejskie wrzosowiska, tereny trawiaste przylegające do występów skalnych, mokradła, turzycowiska, wydmy nadmorskie porośnięte trawą lub krzewami, a czasami lasy z trawiastym runem^[7]. Jego obszar występowania jest naturalnie rozdrobniony, ale też wiele sprzyjających siedlisk pozostaje niezasiedlone; zdolność do kolonizowania nowych obszarów może być u tego gatunku ograniczona^[7]. Decydująca jest dostępność kryjówek, bliskość wód płynących i dostępność traw^[7]. W obszarach alpejskich zajączkoszczurek preferuje siedliska ze skałami i zaroślami (w tym kleszany i Phebalium). Na Tasmanii jego występowanie jest ograniczone do formacji tussock, tworzonej przez Gymnoschoenus sphaerocephalus (ang. button-grass) i sąsiednich ekotonów, oraz wilgotnych turzycowisk i wrzosowisk, zaś w obszarach piętra alpejskiego występuje na izolowanych terenach trawiastych powyżej zasięgu zgryzania przez kangury^[7].

Populacja i zagrożenia

Zajączkoszczurek szerokozębny jest zagrożony przez utratę i postępującą degradację środowiska. Pożary buszu mogą stanowić bezpośrednie zagrożenie lub prowadzić do utraty siedlisk. Przewiduje się, że postępujące ocieplenie klimatu zwiększy częstotliwość susz i pożarów, a także zmniejszy dostępność ochronnej pokrywy śnieżnej zimą, co zwiększy presję drapieżniczą^[7]. Gatunek występuje na obszarach chronionych, w tym w Parku Narodowym Kościuszki, Parku Narodowym Alpine, Wilsons Promontory i Parku Narodowym Great Otway. W Tasmanii więcej niż połowa jego zasięgu jest objęta przez miejsce światowego dziedzictwa UNESCO Tasmanian Wilderness^[7].

Relacje międzygatunkowe

Na gryzonie te polują zdziczałe koty domowe, szczególnie w pobliżu ośrodków narciarskich, oraz introdukowane lisy rude. Zdziczałe króliki, zające, konie, świnie i jelenie degradują ich siedliska i konkurują o pokarm^[7][13].

Zagrożeniem dla siedlisk zajączkoszczurka jest także ekspansja introdukowanych roślin, takich jak wierzba, jeżyna, kłosówka wełnista i żarnowiec miotlasty^[7][13]. Lokalnie wrzosowiska atakuje także pasożyt Phytophthora cinnamomi, powodując zanikanie sprzyjającej gryzoniom roślinności^[7].

Relacja z człowiekiem

Gatunek ten nie ma ekonomicznego znaczenia dla człowieka^[7]. W schroniskach narciarskich i budynkach może zostać pomylony z obcymi gatunkami gryzoni, uznawanymi za szkodniki^[13]. Także ludzka działalność rekreacyjna może stanowić dla niego zagrożenie^[7].

Zajączkoszczurek szerokozębny jest przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody uznawany za gatunek bliski zagrożenia^[7]. W Australii jest uznawany za gatunek narażony, ale uznaje się, że obecnie nie jest potrzebny osobny plan ratowania gatunku^[12][13]. Rekomendowana jest natomiast kontrola populacji obcych gatunków roślin i zwierząt, lepsze określenie miejsc występowania zajączkoszczurka, a także wykorzystanie żywołapek zamiast trucizn i pułapek zabijających gryzonie^[13].

Przypisy

Bibliografia

• Bill Breed, Fred Ford: Native Mice and Rats. CSIRO Publishing, 2007, s. 185. ISBN 978-0-643-09166-5.
• E.C. Jaeger: Source-book of biological names and terms. Wyd. 1. Springfield: Charles C. Thomas, 1944, s. 1–256. (ang.).