Zakład Naukowo-Wychowawczy Ojców Jezuitów w Chyrowie

Zakład Naukowo-Wychowawczy Ojców Jezuitów w Chyrowie

Gimnazjum męskie
Zabudowania placówki przed 1939
Państwo	Polska
Miejscowość	Bąkowice pod Chyrowem
Data założenia	1886
Data zamknięcia	1939
Patron	Św. Józef
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Zakład Naukowo-Wychowawczy Ojców Jezuitów w Chyrowie
49,527°N 22,850°E/49,526667 22,850000

Widok współczesny

Widok współczesny

Zakład Naukowo-Wychowawczy Ojców Jezuitów w Chyrowie – klasztor oraz placówka naukowa, ze szkołą o statusie gimnazjum, założona i prowadzona przez jezuitów w Chyrowie k. Przemyśla w latach 1886–1939. Chyrowski zakład naukowo wychowawczy uważany był czasach II Rzeczypospolitej za czołowe męskie gimnazjum w Polsce.

Historia

Zakład ten nawiązywał do tradycji Akademii Połockiej działającej już od 1580 i prowadzonej przez jezuitów od 1820 funkcjonującej Akademii Tarnopolskiej. Został założony z inicjatywy księży: Mariana Ignacego Morawskiego (1845–1901) i Henryka Jackowskiego (1834–1905)^[1]. W 1883 jezuici zakupili majątek Franciszka Topolnickiego w Bąkowicach pod Chyrowem k. Przemyśla w zaborze austriackim. W 1886 został tam otwarty Zakład Naukowo-Wychowawczy Ojców Jezuitów^[1][2]. Jesienią roku 1918 stanowił kwaterę kompanii Stanisława Maczka, co opisał w swoich pamiętnikach^[3].

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości i nastaniu II Rzeczypospolitej rozporządzeniem Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z 5 grudnia 1925 Gimnazjum Męskie oo. Jezuitów otrzymało pełna prawa gimnazjów państwowych^[4]. W latach 20. Gimnazjum funkcjonowało pod nazwą Konwikt św. Józefa w Chyrowie^[1]. Właścicielem szkoły pozostawała polska prowincja zakonu oo. Jezuitów^[1]. Szkoła posiadała pełne prawa gimnazjum państwowego^[1]. Wówczas Gimnazjum było szkołą typu klasycznego^[1]. W 1926 w Gimnazjum było osiem klas z czternastoma oddziałami, w których uczyło się łącznie 471 uczniów wyłącznie płci męskiej^[1].

Wyposażenie

Zakład był jedną z najlepszych szkół w Polsce i w Europie. Rozległe zabudowania szkoły zawierały przestronne klasy, zaopatrzone znakomicie w pomoce naukowe, pracownie przedmiotowe, bibliotekę z ok. 30 tysiącami książek, bogate zbiory geograficzne i historyczne (w tym archeologiczne i numizmatyczne), przyrodnicze (własny ogród botaniczny), sale gimnastyczne i inne obiekty sportowe (4 korty tenisowe i 8 boisk), wyposażone w sprzęt do różnych dyscyplin sportowych i zabaw. Działał też szkolny teatr. Szkoła miała nawet własne obserwatorium astronomiczne^[5]. Znakomite były warunki socjalne, pomieszczenia sypialne, olbrzymia jadalnia i aula, sieć wodociągowa i kanalizacyjna, własna elektrownia, szpital, młyn z piekarnią, pralnia parowa, ślusarnia, stolarnia, własne folwarki. Wszystko to znajdowało się w znakomicie skomponowanym otoczeniu, pełnym parków, klombów i ogrodów.

Budynki zakładu wzniesiono według projektów Antoniego Łuszczkiewicza, a po jego śmierci Jana Zakrzewskiego. Rozbudowano go w pierwszych latach XX wieku według założeń Edgara Kovatsa. Było w nim 327 pokoi mieszkalnych i sal wykładowych, przeznaczonych dla 400 wychowanków.

Program nauczania

Program nauczania zakładu pokrywał się programem zalecanym dla klasycznych gimnazjów państwowych, jednak w różnych okresach próbowano go rozszerzyć (np. do 1890 w niektórych klasach usiłowano prowadzić w języku niemieckim lekcje z historii powszechnej, jednak wobec braku spodziewanych wyników z innowacji tej zrezygnowano). W latach 1909–1917 wprowadzono na statusie przedmiotów nadobowiązkowych zajęcia z języków ojczystych oraz języków: ukraińskiego, rosyjskiego, francuskiego, angielskiego, a także rysunków odręcznych, kaligrafii oraz gry na instrumentach. Prowadzenie systemu zajęć nadobowiązkowych umożliwiało uczęszczanie do gimnazjum uczniów mniej zamożnych, chociaż liczba uczniów wywodzących się z warstw średnich nie była zbyt liczna.

System wychowawczy

Jak wspomina jeden z wychowanków Zakładu Andrzej Rostworowski: Na dwu piętrach były tam w sumie dwa kilometry korytarzy. Każda z klas miała oddzielną sypialnię, salę do nauki, salę do rekreacji. Przemarsze przez korytarze odbywały się w milczeniu w dwóch szeregach. „W milczeniu wchodziło się do jadalni na 550 osób i dopiero na dzwonek prefekta generalnego, który jadał obiad razem z nimi, wolno było rozmawiać. Na koniec obiadu, na sygnał dzwonka trzeba było zamilknąć, co nie zawsze się udawało zrobić równocześnie”. Pobudka była o szóstej rano, cisza nocna o pół do dziesiątej. Lekcje trwały od 9 rano do pierwszej, z trzema kwadransami dużej pauzy i od czwartej do pół do szóstej. Przygotowanie lekcji zajmowało 4 godziny w trzech porcjach, z których pierwsza trwała od 8 do 9 rano. Na rekreację poświęcano dwie i pół godziny w dwu ratach. We wtorki i czwartki zamiast poobiednich rekreacji i lekcji odbywały się wycieczki-spacery. Zimą: łyżwy, narty, sanki. Latem kąpiele w rzece.

Tablica upamiętniająca stulecie powstania konwiktu i gimnazjum Jezuitów w Chyrowie, kościół św. Barbary w Krakowie

Dyrektorzy

• ks. Jacek Stopka^[1]
• ks. Arnold Waszyca^[1]
• ks. Romuald Czeżowski^[1]
• ks. Kazimierz Stefański^[1]
• ks. Maksymilian Kohlsdorfer^[1]
• ks. Jakub Krysa^[1]
• ks. Józef Sawicki^[1]
• ks. Józef Sas^[1]
• ks. Maksymilian Kohlsdorfer^[1]
• ks. Jan Dorda ^[6]
• ks. Błażej Blajer ^[6]
• Ks. Józef Kościsz ^[6]

Wychowawcy

(Na podstawie materiału źródłowego^[7])

• Jan Beyzym – polski duchowny katolicki, jezuita, misjonarz na Madagaskar, błogosławiony Kościoła katolickiego
• Karol Rund – nauczyciel muzyki i dyrygent chóru^[8]
• Władysław Dzikiewicz – jezuita, przełożony w Chyrowie (zwany „generałem”)
• Nikodem Biernacki
• Władysław Filar (1898/1899)
• Adam Kozłowiecki (1933/1934)

Według stanu z 1926 wszyscy nauczyciele gimnazjum byli członkami zakonu oo. Jezuitów^[1].

Wychowankowie

Do chyrowskiego gimnazjum uczęszczali synowie ziemiaństwa, urzędników państwowych i samorządowych z ziem dawnej Rzeczypospolitej, a także Śląska (pruskiego i cieszyńskiego), oraz z Austrii, Czech i Węgier. Przez tę elitarną szkołę męską, która istniała 53 lata, przewinęło się około 6170 uczniów (nazywanych Chyrowiakami, stanowiących trzy pokolenia polskiej inteligencji i ziemiaństwa), w tym 1260 maturzystów. Wychowankowie gimnazjum należeli do elity społeczeństwa polskiego. Działali oni w różnych dziedzinach (duchowni, urzędnicy państwowi, dyplomaci, parlamentarzyści, wojskowi, pracownicy nauki, prawnicy, artyści, literaci), spośród nich rekrutowali się twórcy niepodległego państwa polskiego, uczestnicy kampanii wrześniowej, ruchu oporu, Polskich Sił Zbrojnych, a także osoby tworzące historię zagospodarowania Ziem Zachodnich i Północnych.

Gimnazjum chyrowskie ukończyli m.in.:

• błogosławieni: Stanisław Kostka Starowieyski wojskowy;
• politycy: Eugeniusz Kwiatkowski, Alfred Birkenmayer, Jan Choiński-Dzieduszycki;
• dyplomaci: Leon Koppens, Jerzy Barthel de Weydenthal;
• wojskowi: Roman Abraham, Kazimierz Rafał Chłapowski, Teodor Chmielowski, Bolesław Dunikowski, Adam Epler, Jerzy Kirchmayer, Stefan Kopecki, Wawrzyniec Łobaczewski, Adam Łubkowski, Kazimierz Papara, Witold Scazighino, Władysław Śniadowski, Wiktor Kamieński, Leon Schnür-Pepłowski;
• pisarze: Jan Brzechwa, Franciszek Ksawery Pruszyński, Kazimierz Wierzyński, Józef Garliński, Konrad Rakowski, Kamil Giżycki, Mieczysław Orłowicz;
• działacze społeczni: ks. Mieczysław Kuznowicz, Mieczysław Chłapowski, Tadeusz Łubieński, Feliks Szymanowski, Roman Wajda, Marian Kawski, Hieronim Wierzyński;
• duchowni: kardynał Adam Kozłowiecki (arcybiskup Lusaki), ks. Stanisław Starowieyski, zakonnik ze Zgromadzenia Kapłanów od Najświętszego Sakramentu, przyjaciel Karola Wojtyły z którym wspólnie wyjechał na studia do Rzymu w 1946 r., biskup Kazimierz Tomczak, Edward O’Rourke (pierwszy biskup gdański), Marian Morawski (bratanek założyciela, teolog, męczennik Oświęcimia), Stanisław Styś (jezuita, biblista, profesor), Bruno Wolnik (jezuita, misjonarz);
• naukowcy: Aleksander Birkenmajer, Mieczysław Jerzy Gamski, Stanisław Łoś, Paweł Siwek, Franciszek Tokarz;
• lekarze: Marian Garlicki;
• artyści i działacze kulturalni: Adam Styka, Antoni Wiwulski (twórca Pomnika Grunwaldzkiego w Krakowie), Witold Bełza;
• aktorzy: Kazimierz Junosza-Stępowski^[9], Włodzimierz Ziembiński;
• nauczyciele: Jan Radożycki;
• urzędnicy: Józef Trznadel;
• filozofowie: Julian Edwin Zachariewicz.

Tymczasowo uczniem zakładu był późniejszy ks. Zdzisław Peszkowski^[10].

Administratorem Zakładu w latach 1930–1933 był Paweł Dzieduszycki, wcześniejszy ordynat Ordynacji Dzieduszyckich, dochody której przeznaczone były na utrzymanie i rozwój Muzeum Przyrodniczego im. Dzieduszyckich we Lwowie.

II wojna światowa i okres powojenny

W czasie pierwszej okupacji sowieckiej (wrzesień 1939 – czerwiec 1941) w pomieszczeniach zakładu były koszary Armii Czerwonej, po zajęciu tych terenów przez Niemców (w czerwcu 1941) umieszczono tam obóz jeniecki, zaś od drugiej połowy 1943 do końca okupacji niemieckiej (sierpień 1944) – szpital wojskowy.

Po wojnie Chyrów znalazł się poza granicami Polski, więc gimnazjum nie mogło być reaktywowane. W obiektach zakładu mieściły się do 1992 koszary wojsk sowieckich, a do 2004 ukraińskich. Budynki poklasztorne, jak i późniejsze koszary wojskowe wymagają obecnie generalnego remontu. Władze Chyrowa zgodziły się początkowo na utworzenie tam ukraińsko-polskiego instytutu badawczego. Radni Chyrowa przyjęli uchwałę popierającą koncepcję utworzenia instytutu, jednak później zmienili zdanie i wydzierżawili budynki prywatnemu przedsiębiorcy, który chce tam otworzyć ośrodek wypoczynkowy lub park rozrywki. 4 lutego 1996 kaplicę Zakładu konsekrowano jako greckokatolicką cerkiew pod wezwaniem św. Mikołaja.

24 marca 2018 w zabudowaniach dawnego kolegium wybuchł pożar^[11]

Zobacz też

• Zakład Naukowo-Wychowawczy Sióstr Niepokalanek w Jazłowcu

Przypisy

Bibliografia

• Sprawozdanie Zakładu Naukowo-Wychowawczego OO. Jezuitów w Bąkowicach pod Chyrowem za rok szkolny 1914/15 i 1915/16. Przemyśl: 1916, s. 98.
• Karol Lewicki - Chyrowskie popioły, Wrocław 1989.
• ks. Jan Niemiec, Zakład Naukowo-Wychowawczy OO. Jezuitów w Chyrowie 1886–1939, Rzeszów-Kraków 1998.
• Chyrowiacy, pod red. Ludwika Grzebienia SJ, Kraków 1990.
• Słownik biograficzny wychowanków Zakładu Naukowo-Wychowawczego OO. Jezuitów w Chyrowie, 1886–1939, Kraków 2000.
• Maciej Żurek, Zakład Naukowo-Wychowawczy OO. Jezuitów w Chyrowie 1886–1939, Papieska Akademia Teologiczna, Wydział Historii Kościoła.

Linki zewnętrzne

• Sprawozdania szkolne gimnazjum w Bąkowicach pod Chyrowem zdigitalizowane i opublikowane w Podkarpackiej Bibliotece Cyfrowej
• Społeczeństwo, kultura, wychowanie w poglądach polskich jezuitów okresu II Rzeczypospolitej, 2012
• Z dziejów szkolnictwa jezuickiego. bethania.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-10-08)].
• Zdjęcie