Zakład Sierot i Ubogich w Drohowyżu

Zakład Sierot i Ubogich w Drohowyżu

Państwo	brak flagi
brak państwa
Data założenia	1843 (funkcj. od 1875)
Adres	Drohowyż
brak współrzędnych

Zakład Sierot i Ubogich w Drohowyżu^[1], także jako Zakład (Instytut) Drohowyzki – instytucja dobroczynna Fundacji hr. Stanisława Skarbka, powołana w 1843, funkcjonująca od 1875, zapewniająca utrzymanie oraz kształcenie mieszkańcom Galicji z siedzibą pod Drohowyżem (obecnie na obszarze wsi Zakład).

Zakład w Drohowyżu (rys. Napoleon Orda z XIX wieku)

Zakład w Drohowyżu (pocztówka z 1913)

Zabudowania Zakładu (ok. 1934)

Historia

Postanowienia fundatora

Zakład Sierot i Ubogich w Drohowyżu został założony przez hrabiego Stanisława Skarbka aktem fundacyjnym z 1 sierpnia 1843^[2][3]. Z tego samego dnia pochodzi pierwotny Statut Zakładu Drohowyzkiego^[2]. Celem urządzenia tegoż aktem darowizny z 20 lipca 1846 fundator przekazał w całości własne dobra ziemskie Smorze Dolne i Górne, Klimiec, Ostałowice, a tego samego dnia wydał deklarację darowizny całego dóbr inwentarza^[4]. W testamencie z 24 października 1848 hr. Skarbek potwierdził swoją fundację^[5][6]. W myśl tegoż zapisu w Zakładzie miało znaleźć umieszczenie 400 ubogich chrześcian obojej płci i 600 chrześciańskich sierót również płci obojej (…), z których pierwszym dane ma być mieszkanie, odzienie, pożywienie i stosowne do sił ich zatrudnienie; drugim utrzymanie, wychowanie na rzemieślników i usposobienie do pożytecznych domowych zatrudnień^[7][6]. Swoje posiadłości: Rożniatów, Brzozdowce, Żydaczów, Żabie i Stupijka, Drohowyże, Teatr we Lwowie, polecił poświęcić na utrzymanie założonego w Drohowyżu domu ubogich i sierot^[8]. Majątek zajmował obszar w Małopolsce Wschodniej o powierzchni około 33 000 ha (większość stanowiły lasy), ponadto wspomniany teatr we Lwowie i realności w tym mieście, a także kapitał^[9]. Testator dokonał szczegółowych rozporządzeń, m.in. ściśle ustalił zasady ustalania kuratorów zakładu, pochodzących ze swojej rodziny, opisał sposób zarządzania, dobór kadry nauczycielskiej i służbowej^[10].

Zgodnie ze statutem z 1843 zakład jako instytut dobroczynności został przeznaczony dla prowincji Galicji, a tym samym dla mieszkańców urodzonych na tym obszarze, ale też tamże osiadłych^[11][12]. Do Zakładu mogli być przedstawiciele wszystkich stanów, jednak wyznający religię chrześcijańską oraz z zastrzeżeniem podporządkowania się przepisom obowiązującym w Zakładzie^[11][12].

Zgodnie z wolą fundatora do Zakładu mogli być przyjęci:

• Ubodzy, nie mający środków utrzymania i nie mogący (z racji wieku lub ułomności) nic zarobić, zaś wiekiem uprawniającym do przyjęcia było 60 lat u mężczyzn i 55 lat u kobiet^[13][12], osoby musiały być zdolne choćby do najlżejszych pracy, a ich ubóstwo lub niezdolność do zarobku musiała być poświadczona dokumentem urzędowym^[14]. Osoby chore i wymagające opieki lekarskiej nie mogły być przyjęte do zakładu, ale na jego koszt kierowane do szpitala we Lwowie^[14][12].
• Sieroty, nie mające obu rodziców, dzieci zarówno ślubne jak i nieślubne, chłopcy w wieku 7-10 lat, a dziewczęta w wieku 6-8 lat^[14][12], nie posiadający żadnego majątku ani krewnych przeznaczonych do ich utrzymania^[14]. W drodze wyjątku hr. Skarbek dopuścił (w przypadku braku dzieci osieroconych) przyjęcie dzieci, których rodzice nie byli w stanie utrzymać^[14].

Przyjęte do Zakładu dzieci miały otrzymać utrzymanie, a także naukę religii, czytania, pisania, rachunków, języka polskiego, języka niemieckiego oraz rzemiosł odpowiadających ich zdolnościom^[14]. Zgodnie z zamierzeniem fundatora w przypadku chłopców przy zakładzie mieli zamieszkać majstrowie uczący ich rzemiosł i rękodzielnictwa, a dla dziewcząt były przewidziane nauczycielki robot ręcznych oraz gospodynie od przyuczenia do prac w gospodarstwie domowych^[15]. Po zakończeniu wykształcenia i stwierdzeniu zdolności do samodzielnego utrzymania się sieroty miały otrzymać świadectwo i być odprawione z Zakładu, a dobrze sprawujący się mogli liczyć na wyprawę i zaliczkę pieniężną^[15].

Działalność Zakładu od 1875

Stanisław hr. Skarbek zmarł 27 października 1848^[6]. Przez wiele lat założenie Zakładu pozostawało niezrealizowane^[16]. Z dnia 17 marca 1875 pochodzi ostateczny kształt Statutu organizacyjnego dla Zakład Sierót i Ubogich w Drohowyżu, a także dokument zawierający powody i uzasadnienia postanowień w nim zawartych^[17]. Według zapisu Statutu wyznaczonymi celem Instytutu Drohowyzkiego było: wychowywać sieroty na rzemieślników, usposabiać ich do pożytecznych domowych zatrudnień i dawać im odpowiednie wykształcenie oraz dawać przytułek niezdolnym do ciężkiej pracy ubogim^[18][3]. Główną podstawą wychowania sierot miała być praca^[18]. Prócz potwierdzenia pierwotnych zasad wyznaczonych przez fundatora, wyrażono zamiar stopniowego przyjmowania sierot w taki sposób, aby osiągnąć liczbę 600 dzieci obojga płci, przy czym według stanu z 1875 Zakład był gotowy umieścić 250 chłopców i 150 dziewcząt^[19]. Przyjęcia do Instytutu zaplanowano dwa razy w roku: w lutym i w sierpniu^[20].

Wychowankowie podczas pracy (ok. 1934)

Lekcja w klasie (ok. 1934)

Lekcja gimnastyki (ok. 1934)

Warsztaty w Zakładzie (ok. 1938)

Dla sierot przewidziano cztery lata nauki elementarnej^[20] (potem sześć lat^[12]). Pierwsze dwa lata nauki były wspólne dla dziewcząt i chłopców, a dwa kolejne osobne^[21]. Sieroty miały się oddawać pracy, albo w warsztatach albo w gospodarstwie^[21]. Chłopcy pracowali od wieku 14 lat, a dziewczęta od 12 roku życia^[22]. W ciągu dnia praca trwała 5 godzin, a nauka 3-4^[22]. Po odbyciu nauki elementarnej wychowankowie przystępowali do pracy warsztatowej^[23]. Zaliczano do niej dziedziny: kowalstwo, ślusarstwo, blacharstwo, stolarstwo, bednarstwo, stelmastwo, siodlarstwo z rymarstwem i lakiernictwem, krawiectwo, szewstwo (pierwsze siedem wyłącznie dla chłopców, a dwa ostatnie dla dziewcząt i chłopców)^[24]. Dziewczęta miały być nauczane przede wszystkim zajęć związanych z prowadzeniem gospodarstwa domowego, a ponadto uczyły się kobiecych robót ręcznych szyć bieliznę, prząść, tkać, gotować, piec, prać, prasować^[25]. Dyrektor Zakładu decydował (według życzenia samego wychowanka bądź polegając na obserwacji uzdolnień) o przypisaniu każdego z nich do ostatecznego kształcenia w określonej pracy warsztatowej^[23]. Okres trwania pracy warsztatowej wyznaczono na trzy lata^[26]. Jednocześnie przewidziano dla nich kurs techniczny z innych przedmiotów^[27]. Tym niemniej wszyscy wychowankowie uczyli się uprawiania ogrodnictwa i sadownictwa^[23]. W Statucie opisano też nadzór i karność^[28]. Czas odprawienia sierot z Zakładu, wraz z wydaniem świadectwa, przewidziano na wiek co najmniej 15 lat u chłopców i co najmniej 14 lat u dziewcząt^[29]

Statut z 1875 opisał także szczegółowo tryb przyjmowania i przebywania ubogich w Zakładzie, których stanowił dla nich przytułek^[30]. Przy potwierdzeniu ww. pierwotnych postanowień fundatora (wiek, warunki), zapisano plan osiągnięcia liczby 400 pensjonariuszy, przy czym według stanu z 1875 istniała możliwość przyjęcia 50 osób obojga płci^[30]. Przyjęte ubogie osoby w miarę możliwości mieli być angażowani do lżejszych prac jak przędzenie, darcie pierza, pielenie oraz kierowani do lekkich posług jak nadzór nad sierotami^[30].

Sieroty i ubodzy w Zakładzie mieli utrzymać pełne utrzymanie tj. pożywienie i odzież^[31]. Instytut był podzielony na dwa odrębne oddziały: męski i żeński, a w każdym z nich osobno były umieszczone sieroty i ubodzy^[31]. Osobne grupy mogły być gromadzone razem podczas nauki lub wykonywania czynności^[31]. Dla obu oddziałów została ustanowiona kaplica, w której nabożeństwa odprawiali księża obrządku łacińskiego i greckokatolickiego^[31]. W Zakładzie był zatrudniony lekarz, ustanowiono salę dla chorych i aptekę, a także funkcjonowały piekarnia, kuchnia, pralnia, ogród, folwark z oborą^[31].

Instytutem zarządzał dyrektor, a kadra zakładu była szczegółowa przepisana^[32]. Władzę nadzorczą sprawował kurator, który działał pod kontrolą Rady Administracyjnej^[33].

Pierwotnie Zakład miał być zlokalizowany we Lwowie, lecz pertraktacje z władzami miasta nie przyniosły rezultatu^[2]. Przez kilka laty plany realizacji projektu ulegały zmianie, a ostatecznie fundator postanowił umieścić Zakład w swoim majątku w Drohowyżu^[2]. Wyposażył on Zakład w wiele dóbr i majątków^[2]. Przyczyną wieloletniego opóźnienia w realizacji przedsięwzięcia było przeznaczanie kosztów na utrzymanie założonego przez hr. Skarbka jeszcze w 1842 Teatru Miejskiego we Lwowie, którego funkcjonowanie stanowiło ważniejszą rolę dla władz aniżeli zakład w Drohowyżu, mający priorytet zgodnie z wolą fundatora^[34] (teatr otrzymał przywilej teatralny na przedstawienia polskie z zastrzeżeniem jednoczesnego utrzymywania teatru niemieckiego^[35], zaś od 1850 do 1872 koszt jego utrzymania wyniósł 300 000 zł. pochodzących z majątku Fundacji^[35]).

Instytut powstał obok wsi Drohowyże^[36], na terenach łąk i był z dwóch stron otoczony parkiem^[35]. W 1874 budowa Zakładu została zakończona (budynek główny i poboczne)^[35].

Główny gmach był wybudowany w stylu neoklasycznym, miał trzy piętra, był długi na 200 m, a jego powierzchnia wynosiła przeszło 10 tys. m²^[12]. Miał kształt litery E^[12]. Posiadał doprowadzony wodociąg^[12]. W pomieszczeniach parterowych ulokowano pracowanie, a w piętrowych umieszczono sypialnie, a poza tym istniała tam sala gimnastyczna^[12]. W skład kompleksu zakładu wchodziły także okoliczne tereny tj. park, łąki, lasy, ogrody^[12]. Cały obszar liczył 34 ha^[12]

Zakład został otwarty w sierpniu 1875^[35][12]. Na początek przyjęto 120 dzieci^[12]. Podróżujący po Galicji cesarz Austrii Franciszek Józef I odwiedził zakład 12 września 1880^[37][22]. Założenie Zakładu zostało zatwierdzone został najwyższym tego monarchy z 27 lutego 1884^[3]. 21 maja 1901 w Sejmie Krajowym Galicji VII kadencja C. K. Wydział Krajowy złożył sprawozdanie o Fundacji Stanisława hr. Skarbka za rok 1900^[38]. Na początku XX wieku majątek Zakładu był wyceniany na 2,7 mln złr^[39].

W 1890 w Zakładzie przebywało około 400 osób^[39]. W 1900 odbył się zjazd wychowanków Zakładu z okazji 25-lecia istnienia placówki^[40]. Jednym z wychowanków Zakładu był Adam Marian Bratro^[41]. Według stanu z 30 czerwca 1912 w zakładzie było 347 sierot (220 chłopców i 127 dziewcząt) oraz 37 osób w podeszłym wieku (17 starców i 20 staruszek)^[3]. Wśród dziewcząt 75 było w czteroklasowej szkole żeńskiej oraz 52 na kursie praktycznych robót kobiecych^[3]. Wychowanice czteroklasowej szkoły gospodarstwa domowego uczyły się w pracowni krawieckiej, kuchni, pralni itp.^[3]. Wśród chłopców w roku szkolnym 1911/1912 było 122 uczniów w sześcioklasowej szkole wydziałowej, w szkole rzemiosł kształciło się 82 w warsztatach ślusarskim, kowalskim, stelmachowskim, stolarskim, krawieckim, szewskim i blacharskim (pomocniczo działał też warsztat rymarsko-lakierniczy), a ponadto 16 pobierało nauki w szkole ogrodników^[3].

W 1901 zmarł dyrektor zakładu Michał Stepek^[42]. W 1914 dyrektorem zakładu był Wilhelm Schmidt^[3]. Od 1 października 1880 posady nauczycielek i personelu w szkołach żeńskich zakładu pełniły zakonnice ze Zgromadzenia Sióstr Felicjanek^[3]. Na podstawie umowy z 2 czerwca 1906 zarząd nad warsztatami dla chłopców objął C. K. Wydział Krajowy 1 lutego 1906 na lat 20^[3]. W 1910 założono Uzdrowisko w Żabiem dla 12 chłopców i 12 dziewcząt, a przed 1914 w miesiącach letnich spędzało tam wakacje 24 chłopców i 24 dziewczęta^[3]. Przed 1914 zakład wchodził w skład Fundacji Stanisława hr. Skarbka w Drohowyżu^[3].

Administracją majątku fundacyjnego jako kurator zajmował się od 1848 do śmierci 19 kwietnia 1885 książę Karol Jabłonowski, wyznaczony do tej roli jeszcze przez fundatora, hr. Stanisława Skarbka^[43][3][39]. Następnym administratorem był hr. Henryk Skarbek od 7 maja 1885 do śmierci 2 stycznia 1904^{[43][44][3][39]}. Od 7 stycznia 1904 do 1921 posadę kuratora Administracji Centralnej Fundacji z siedzibą we Lwowie piastował hr. Fryderyk Skarbek^[43][3][39].

Ponadto funkcjonowała Rada Administracyjna Fundacji, na czele której stał przewodniczący (przed 1914 hr. Fryderyk Skarbek), obok którego zasiadało dwóch członków z C. K. Wydziału Krajowego oraz dwóch członków z Rady Miejskiej we Lwowie (w obu przypadkach byli przewidziani dla nich zastępcy)^[3]. Prawo nadzoru nad Radą Administracyjną Fundacji i kontrola gospodarowania finansami przysługiwała C. K. Wydziałowi Krajowemu oraz C. K. Namiestnictwu^[3].

Od 1875 do 1885 dyrektorem zakładu był Juliusz Starkel^[45] W 1880 kierownikiem czteroklasowej szkoły elementarnej przy Instytucie w Drohowyżu był o. Berard Bulsiewicz^[46]. W szkole uczył m.in. Arnold Röhring.

Pozostająca pod zarządem Fundacji Stanisława hr. Skarbka odrębna, ustanowiona w 1870 Fundacja Władysława hr. Skarbka miała na celu premiowane wyposażenie rękodzielników, występujących z Zakładu Drohowyskiego i zakładających samodzielny zakład rękodzielniczy^[3].

Wychowankowie i kadra Zakładu (ok. 1934)

Gmach Zakładu w 2011

Wojny i II Rzeczpospolita

W wyniku działań I wojny światowej (1914-1918), następnie wojny polsko-ukraińskiej i wojny polsko-bolszewickiej (1918-1920) powstały szkody w dobrach fundacyjnych, szacowane na kilka milionów koron austriackich^[43]. W 1916 w zakładzie było 238 wychowanków i starców, a w dalszym czasie I wojny stale wzrastała^[47]. Wychowankowie Zakłady wstępowali w szeregi Legionów Polskich, a potem Wojska Polskiego^[39]. Podczas ataku Budionnego w 1920 w Zakładzie sformowano 30-osobowy oddział ochotników, wyprawiony na front^[39]. Straty materialne były odbudowywane własnymi środkami Fundacji, bez pomocy z zewnątrz^[43]. Od 1920 do 1924 wybudowano 37 nowych budynków Fundacji, dokonano restauracji dotychczasowych, w tym zabudowań Zakładu w Drohowyżu^[43]. Jako że zabrakło miejsca na ubogich w Zakładzie Drohowyzkim wzniesiono dom dla starców w Mikołajowie^[43][9]. Przebieg wojen oraz ich skutki wymusiły zmianę sposobu prowadzenia Zakładu^[36].

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości od lat 20. II Rzeczypospolitej, zgodnie z wolą testatora, nadal zarządem Fundacji zajmował się kurator, nad którym kontrolę sparowała i udzielała pomocy Rada Administracyjna, nadzór której sprawował Tymczasowy Wydział Samorządowy, Urząd Wojewódzki we Lwowie, Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej^[9]. Ostatnim kuratorem Fundacji hr. Stanisława Skarbka był oficer Wojska Polskiego Stanisław Skarbek, pełniący stanowisko do lat 30.^{[43][9][36][48]}. W latach 20. w Zakładzie działały dwie szkoły średnio klasowe, męska i żeńska, niższy kurs ogrodnictwa i kurs gospodarstwa domowego dla wychowanek. W 1921 i 1922 prawo publiczności otrzymały prywatna sześcioklasowa szkoła męska oraz prywatna szkoła powszechna żeńska w zakładzie sierot fundacji Stanisława hr. Skarbka otrzymały prawo publiczności z ograniczeniem tego prawa do uczniów i uczennic tego zakładu^[49][50]. W kolejnych latach szkoły były siedmioklasowe^[9].

Wychowankowie po ukończeniu szkoły powszechnej kontynuowali kształcenie we wspieranej przez Fundację Krajowej (Państwowej) Szkole Rzemiosł w Drohowyżu^[43][9]. Tam w pracy warsztatowej kształcono w rzemiosłach: kowalstwo, ślusarstwo, stolarstwo, bednarstwo, stelmacharstwo, rymarstwo i lakiernictwo, krawiectwo^[51]. Nauka w warsztatach trwała trzy lata^[9]. Po jej ukończeniu wychowankowie opuszczali ją jako wyzwoleni czeladnicy^[9]. Istniejące uprzednio warsztaty nauki rzemiosła w Zakładzie zostały zlikwidowane, a wychowankowie byli kształceni w państwowych szkołach rzemieślniczych w innych lokalizacjach (m.in. Lwów, Jaworów, Krosno, Kamionka Strumiłowa)^[36]. Dziewczęta, po ukończeniu szkoły powszechnej kształciły się w szkole gospodarstwa domowego, prowadzonej przez siostry zakonne Felicjanki^[52]. Trzyletnie kursy obejmowały naukę w działach: kuchnia, pralnia, szwalnia bielizny, pracownia sukien, trykotarstwo, gospodarstwo folwarczne^[52].

W wolnej Polsce w Zakładzie uruchomiona została straż pożarna, założono chór, orkiestrę, hufiec skautowy, kurs przysposobienia wojskowego^[47][12]. Działała nadal kaplica, szpital ze stałym lekarzem zakładowym^[52]. W 1926 Fundacja utrzymywała 451 osób (367 sierot, 57 starców oraz 27 starców eksternistów poza zakładem)^[47]. Po opanowaniu trudności związanych z ogólnym kryzysem gospodarczym w 1934 wprowadzono zmiany^[36]. Powołano wtedy ponownie warsztaty: krawiecki, szewski i stolarski^[36]. W wyniku reorganizacji struktury Zakładu została tam założona szkoła dokształcająca zawodowa^[36]. Otworzono nowe warsztaty: ślusarki, kołodziejski, kowalski^[36]. Pod koniec lat 30. sieroty otrzymywały w Zakładzie opiekę rodzicielską, podstawowe kształcenie w siedmioklasowej szkole powszechnej oraz gruntowe zawodowe wyszkolenie rzemieślnicze^[36]. Hasłami Zakładu były: miłość Ojczyzny, niesienie w świat kultury rzemieślnika polskiego i pełna świadomość solidnego wykonywania swego zawodu^[36].

W 1921 zakładem kierował Władysław Kucharski^[53]. Pod koniec 1936 dyrektorem Zakładu był Rudzki^[54], a od kwietnia 1937 Kazimierz Malczewski^[36].

Byli wychowankowie-rzemieślnicy byli skupieni w organizacji społeczno-rzemieślniczej „Ognisko Drohowyżakow” (założonego pod protektoratem kuratora Fundacji), której koła działały w różnych miastach, a członkowie pielęgnowali kult fundatora^[36]. Ponadto działał niezwiązany z Fundacją Związek b. Wychowankow Zakładu Drohowyskiego^[55]. W tym czasie Fundacja była uważana za jedną z największych w Europie, zarówno pod względem liczebności wychowanków, jak też z uwagi na wielkość substancji użytkowej^[36]. W 1939 w Zakładzie przebywało około 500 osób^[39]. Według szacunków do tego czasu Zakład opuściło około 3000^[56] do 4000 wychowanków obojga płci^[36]. Placówka istniała do 1939^[56].

Przypisy

Bibliografia

• Dokumenta Fundacyi Stanisława hr. Habdank Skarbka tworzącej Zakład sierót i ubogich w Drohowyżu. Lwów: 1875, s. 1-66.
• (Kadencja VII, sesja VI, al. 21) Alegata do Sprawozdań Stenograficznych z Szóstej Sesyi Siódmego Peryodu Sejmu Krajowego Królestwa Galicyi i Lodomeryi wraz z Wielkiem Księstwem Krakowskiem z roku 1900/901. Alegat 21. Lwów: 1901.
• Fundacja Stanisława hr. Skarbka dla ubogich i sierót w Drohowyżu. W: Seweryn Przybylski: Kresy wschodnie Rzeczypospolitej. Opisy i obrazy przeszłości. Lwów: Polski Czerwony Krzyż. Okręg Lwowski, po 1926, s. 225-227.
• Opisy. Fundacja Stanisława hr. Skarbka dla ubogich i sierót w Drohowyżu. W: Dziesięciolecie Polski Odrodzonej. Księga pamiątkowa 1918-1928. Kraków, Warszawa: Ilustrowany Kurier Codzienny, 1928, s. 1160-1161.
• Wołodymyr Kemiń. Mecenasostwo hrabiego Stanisława Skarbka w tradycji wychowawczej Galicji. „Studia Gdańskie. Wizje i rzeczywistość”. Tom 14, s. 21-30, 2017.