Zakłady Hohenlohego

Zakłady Hohenlohego
Dawna siedziba spółki, wybudowana w 1909 roku, obecnie budynek Sądu Apelacyjnego[1] przy al. Wojciecha Korfantego 117/119 w Katowicach-Wełnowcu (zabytek nr rejestr. A/1664/97) w 2020 roku
Państwo	II Rzeczpospolita
Siedziba	Katowice-Wełnowiec
Data założenia	3 kwietnia 1905
Data likwidacji	około 1939 (przejęcie przez Reichswerke Hermann Göring) 1946 (nacjonalizacja majątku)
Forma prawna	spółka akcyjna
Udziałowcy	Christian Hohenlohe, Ignaz Petschek[2]
Położenie na mapie Katowic siedziba dyrekcji
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de siedziba dyrekcji
Położenie na mapie województwa śląskiego siedziba dyrekcji
50°16′39,1″N 19°01′21,7″E/50,277528 19,022694

Zakłady Hohenlohego (do 30 października 1923 roku niem. Hohenlohe-Werke) – niemiecka spółka akcyjna o cechach holdingu^[3], która powstała na bazie majątku książąt zu Hohenlohe-Öhringen, została założona 3 kwietnia 1905 roku z siedzibą w Wełnowcu^[1][3] (wówczas Hohenlohehütte^[3]), w czasie II wojny światowej przejęta przez Reichswerke Hermann Göring; jej majątek został znacjonalizowany w 1946 roku. Spółka posiadała m.in. kopalnie węgla kamiennego i zakłady przemysłu ciężkiego, położone głównie na Górnym Śląsku^[4]. Była największym kombinatem cynkowo-węglowym w Niemczech obok Georg von Giesches Erben^[5].

Historia

Akcja spółki na kwotę 1000 marek z 1905 roku

Karta tytułowa sprawozdania Hohenlohe-Werke za okres od 1 czerwca 1917 do 31 marca 1918 roku

Założycielem spółki powstałej 3 kwietnia 1905 roku był książę Christian Hohenlohe, który był początkowo jej głównym akcjonariuszem^[6][5] (90% akcji w 1905 roku^[2]). Została ona stworzona w oparciu o przekształcenie majątku książąt zu Hohenlohe-Öhringen. Książę Christian Kraft sprzedał na rzecz spółki swoje zakłady przemysłowe (z wyjątkiem kopalni węgla kamiennego Hoym-Laura w Niewiadomiu^[7], która została przejęta w 1914 roku przez spółkę Czernitzer Steinkohlen-Bergbau AG (Czernickie Towarzystwo Węglowe), której większość akcji była w rękach Hohenlohe-Werke; książę pozostawił sobie również część kuksów kopalni Oheim i Brzozowice^[8]), a także majątki Bytków i Michałowice za łączną sumę 44 mln marek^[1] oraz roczną rentę w wysokości 3 mln marek^[9][10][11]. Spółka została powołana przez konsorcjum 8 niemieckich banków:

• berlińskie: Darmstädter Bank, Deutsche Bank, Disconto-Gesellschaft, Berliner Handels-Gesellschaft, Nationalbank für Deutschland i S. Bleichröder^[12]
• śląskie: bank E. Heimanna i Śląski Związek Bankowy^[12]

Prawdopodobne przyczyny decyzji przekształcenia majątku księcia w spółkę akcyjną to:

• wysokie koszty modernizacji i inwestycji w zakładach, przerastające możliwości finansowe księcia^[13]
• świadomość coraz większego ryzyka prowadzenia tak dużego koncernu w obliczu ewentualnych kryzysów gospodarczych^[14]
• istnienie konkurencji na rynkach zbytu, co wiązało się z koniecznością skomplikowanej i kosztownej walki o pozycję^[12]

W 1905 roku zakłady miały wartość 100 mln marek, roczny zysk netto bez odpisów amortyzacyjnych wynosił około 10,5 mln marek^[9]. Renta księcia została wykupiona przez spółkę w 1910 roku, podniosła ona tym samym swój kapitał akcyjny do 80 mln marek^[3] z wcześniejszych 40 mln^[10]. Spółka zatrudniała około 10 tysięcy pracowników^[15]. Po podziale Górnego Śląska, w 1921 roku spółkę rozdzielono na dwie firmy^[15]:

• Hohenlohe-Werke, która działała w Polsce^[15], od 30 października 1923 roku pod nazwą Zakłady Hohenlohego Hohenlohe-Werke Spółka Akcyjna^[16], znacjonalizowane na mocy zarządzenia ministra przemysłu z 29 sierpnia 1946 roku^[17];
• Oehringen Bergbau AG, która działała w niemieckiej części regionu, z siedzibą w Gliwicach^[18] (początkowo w Berlinie^[19])^[20] odkupiła od Hohenlohe-Werke następujące zakłady^[21]:
  • kopalnie węgla kamiennego Sosnitza (budowana przez spółkę w latach 1913–1921^[22]) i Oehringen (późniejsza część kopalni Sośnica)^[23];
  • kopalnię glin ogniotrwałych Järischau w Jaroszowie, znacjonalizowaną również w 1946 roku^[17].

W 1924 roku przeprowadzono kontrolę w Zakładach Hohenlohego, która wykazała nadużycia w postaci zaniżania dochodów na szkodę skarbu państwa^[24]. Generalny dyrektor opuścił Polskę w obawie przed aresztowaniem a jego miejsce od 1 września 1924 roku zajął inżynier Aleksander Ciszewski, pierwszy Polak na stanowisku dyrektora w górnośląskim koncernie^[25], za jego kadencji zwiększył się udział polskich urzędników w koncernie^[26].

W listopadzie 1932 roku spółka Fulmen (zajmowała się zbytem węgla^[27]) oraz Czernickie Towarzystwo Węglowe stały się przedsiębiorstwami filialnymi zakładów poprzez wejście w posiadanie akcji obu spółek^[28]. W obie firmy zaangażowana była rodzina książąt Hohenlohe-Öhringen^[15]. Firma Oehringen Bergbau należała do koncernu Ignaza Petschka^[18] do 1938 roku^[21] (koncern Ignaza Petschka był jednym z głównych akcjonariuszy Hohenlohe-Werke, udzielał jej pomocy finansowej, na początku lat 30. XX wieku do koncernu należało 30,3% akcji Zakładów Hohenlohego^[23]). Spółka Oehringen Bergbau została rozwiązana 28 grudnia 1939 roku^[21] i przejęta przez Reichswerke Hermann Göring, a majątek koncernu Petschki został skonfiskowany przez nazistów jako żydowski^[29].

10 czerwca 1939 roku^[30] majątek Zakładów Hohenlohego i spółek filialnych został wzięty przez polski rząd pod zarząd przymusowy^[31] na mocy decyzji sądowej z 22 maja 1939 roku, co było motywowane chęcią niedopuszczenia do przejęcia akcji Petschki przez hitlerowców^[29]. Oficjalną przyczyną takiej decyzji było niezapłacenie 15 mln zł przez spółkę^[32].

Po zajęciu Polski przez Niemców w 1939 roku majątek Zakładów Hohenlohego oraz Czernickiego Towarzystwa Węglowego^[32] przejął koncern Reichswerke Hermann Göring, który należał do państwa niemieckiego^[30]. Zachował on dla siebie kopalnie węgla kamiennego, a huta cynku i kopalnia Nowa Helena zostały sprzedane koncernowi Schlesag i Śląskim Kopalniom i Cynkowniom, jej spółce filialnej^[32].

Majątek spółki

Kopalnia rudy cynku Neue Helene około 1920 roku

Hala pieców destylacyjnych cynkowni Hohenlohego w Wełnowcu około 1930 roku

Huta cynku w Wełnowcu przed 1939 rokiem

Huta cynku Hohenlohe w 1930 roku

Huta Schellera w 1930 roku

Kopalnia rud cynku i ołowiu Brzozowice w Brzozowicach-Kamieniu

Wybudowana przez spółkę kopalnia węgla kamiennego Wujek w Katowicach w 2016 roku

Do spółki w 1911 roku należały^[4]:

• kopalnie węgla kamiennego:
  • Max w Michałkowicach^[7]
  • Kopalnia węgla kamiennego Fanny w Siemianowicach Śląskich-Michałkowicach^[7]
  • Georg w Dąbrówce Małej^[7]
  • Hohenlohe w Wełnowcu^[7] (nazwana na cześć księcia Ludwika Fryderyka^[33], połączona w 1923 roku z kopalnią Fanny pod nazwą Hohenlohe-Fanny^[34])
  • Oheim w Brynowie^[7]
• huta cynku Hohenlohe z walcownią cynku Hohenlohe i prażalnią blendy cynkowej Hohenlohe w Wełnowcu^[7]
• prażalnia blendy i fabryka kwasu siarkowego Johannahütte (Schellera^[35]) w Siemianowicach Śląskich^[11] (budowana przez spółkę w latach 1906–1908^[22])
• zakłady cynkowe Theresiahütte w Michałkowicach^[36][7]
• dobra rycerskie w Michałkowicach
• majątek Brynów

Hohenlohe-Werke zakupiła pola ze złożami rudy cynku w norweskim dystrykcie Hadeland^[37], prowadziła poszukiwania w polu Kierkeby^[38], a do spółek filialnych należały kopalnie rudy cynku w Norwegii^[6]. Do spółki należał pakiet kontrolny dwóch norweskich spółek akcyjnych Hadelandsbergverk i Norge^[3]. Z uwagi na trudności w procesie przeróbki tejże rudy, jak i mniejszą od przewidywanej zawartości cynku w urobku spółka sprzedała udziały w norweskich kopalniach w kwietniu 1918 roku z zyskiem w wysokości 100 700 marek^[31].

Spółka wybudowała także nową kopalnię węgla kamiennego Oehringen, którą uruchomiono w 1916 roku^[10].

W 1921 roku spółka była ponadto właścicielem^[6]:

• kopalń rud cynkowo-ołowiowych Nowa Helena, Brzozowice (złoża eksploatowane od 1892 przez Nową Helenę) i Kramersglück^[39] w Dąbrówce Wielkiej^[40]
• brykietowni przy kopalni Oheim (została unieruchomiona w 1930 roku^[41])

W latach 1925–1927 powstał Zakład Tlenku Cynku Krystyn^[22] w Brzozowicach^[42].

Zaplecze socjalne

W 1925 roku przy zakładach utworzono przedstawicielstwo Polskiego Związku Tenisowego, a spółka objęła patronatem dzielnicowy klub szybowcowy^[43]. Na zlecenie zakładów wybudowano kolonię robotniczą kopalni Oheim (Wujek). Na terenach położonych przy parku hutniczym w Wełnowcu (tzw. Alpy Wełnowieckie), które zostały wynajęte od zakładów, założono cmentarz^[44].

Przypisy

Bibliografia

• Huty, cynkownie, kopalnie. „Górnoślązak”. 27 (8), 2017. Związek Górnośląski. ISSN 23915331 (pol.). 
• Jerzy Jaros: Tajemnice górnośląskich koncernów. Katowice: Śląski Instytut Naukowy, 1988, seria: Śląskie Epizody Historyczne. ISBN 83-7008-077-4.
• Eduard Kubu, Jiří Novotný, Jiří Šouša: Under Threat of Nazi Occupation: The Fate of Multinationals in the Czech lands, 1938–1945. W: European Business, Dictatorship, and Political Risk, 1920-1945. Christopher Kobrak, Per H. Hansen (ed.). New York – Oxford: Berghahn Books, 2004, s. 218. ISBN 1-57181-629-1.
• Arkadiusz Kuzio-Podrucki: Hohenlohe. W Europie, na Śląsku, w Katowicach. Tarnowskie Góry: Oficyna Monos – Krzysztof Kudlek, 2012. ISBN 978-83-923733-4-6.
• Der Oberschlesische Turm. Festschrift den Besuchern des Turmes gewidmet. Berlin – Breslau – Kattowitz: Phönix-Verlag, 1911, s. 48.
• Józef Popkiewicz, Franciszek Ryszka: Przemysł ciężki Górnego Śląska w gospodarce Polski międzywojennej (1922-1939). Studium historyczno-gospodarcze. Opole – Wrocław: Instytut Śląski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1959.
• Lech Szaraniec: Załoga koncernu Hohenlohe i jej walka klasowa w latach 1905–1939. Katowice: Śląski Instytut Naukowy, 1976.