Zakłady Włókien Chemicznych Chemitex-Celwiskoza

Zakłady Włókien Chemicznych Chemitex-Celwiskoza

Zakłady pod koniec lat 60. XX wieku
Państwo	Polska
Województwo	dolnośląskie
Adres	58-500 Jelenia Góra ul. Karola Miarki 42[a]
Data założenia	1947
Data likwidacji	31 grudnia 1989
Zatrudnienie	niecałe 5000[1]
Położenie na mapie Jeleniej Góry Celwiskoza
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Celwiskoza
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego Celwiskoza
50°53′27″N 15°42′42″E/50,890833 15,711667

Jeden z budynków Celwiskozy z zewnątrz, wejście od ul. Karola Miarki

Gruzy przy Celwiskozie, wejście od strony ul. Karola Miarki

Zakłady Włókien Chemicznych Chemitex-Celwiskoza (Cel[uloza],wiskoza^[2]) – nieczynne zakłady produkcji włókien chemicznych; mieściły się przy ulicy Karola Miarki w Jeleniej Górze. W latach od 1953 do 1956 nosiły imię Klementa Gottwalda. Zostały zlikwidowane w roku 1989 z uwagi na ich wpływ na zanieczyszczenie środowiska, a w ich miejsce powołano Zakłady Chemiczne „Jelchem”^[2].

Obecnie część budynków wykorzystana jest m.in. pod biura, część zaś służy za magazyny, niektóre natomiast pozostają niezagospodarowane i nierozebrane. Zaproponowany pomysł rozbiórki kominów (zakład miał 4 kominy^[2]), w tym najwyższego mierzącego 150 m wysokości (jest to jednocześnie najwyższa budowla w Jeleniej Górze), nie został zrealizowany ze względu na zbyt wysokie koszty^[3].

Wartość wszystkich wyrobów wykonanych w 1970 przekroczyła miliard złotych; tego samego roku zakłady zrealizowały 101,5% planu. Same włókna syntetyczne były na 7. miejscu pod względem dochodowości dla regionu (pierwsze zajęły maszyny papiernicze)^[4]. W ciągu 37 lat produkcji wiskozy (1952-1989) zakłady wyprodukowały 952 600 ton włókna wiskozowego (o wartości ponad 79 mld zł), a największe nasycenie produkcji osiągnęły w 1975 roku (ponad 31 tys. ton włókna). Zakłady wyprodukowały także 19 500 ton włókien poliestrowych, 563 435 ton celulozy, 1034 ton elastonu, 659 ton stilonu, 615 ton granulatu na zbyt i ok. 23 tys. sit poliuretanowych^[2].

Historia

Przed 1945 w tym miejscu znajdowały się Schlesische Zellwolle Aktiengesellschaft Hirschberg, gdzie rozpoczęto produkcję sztucznej wełny. Dokument o przejęciu fabryki przez władze polskie od wojsk radzieckich został podpisany 15 października 1945^[2][5]. Rozpoczęto odbudowę budynków fabryki. Zakłady założono w 1947 w ramach industrializacji ziem odzyskanych^[6]. Jak donosi „Wspólny Cel” z 10 kwietnia 1988, przy opracowywaniu koncepcji technologicznej i aparaturowej do dyskutujących należeli tacy specjaliści jak Atanazy Boryniec, Tadeusz Rosner i Jan Liwowski. Projektowaniem zajęło się Biuro Projektów Przemysłu Włókien Sztucznych w Szczecinie, zaś układem wentylacyjnym Czesi (autor nie wspomina osób czy nazwy biura)^[7].

W 1947 zakłady przekształcono w fabrykę włókien sztucznych^[8]. W styczniu tego roku rozpoczęto produkcję poliamidów. W 1951 połączono zakłady „Wiskoza” i „Celuloza” w jedno przedsiębiorstwo o nazwie będącej połączeniem obu – „Celwiskoza”^[2]. 22 lipca 1952 oddano do użytku zbudowaną od podstaw elektrociepłownię. Wytwarzano również celulozę, a od 15 października 1952 włókna celulozowe. Od 1 kwietnia 1953 Celwiskoza istniała jako „Jeleniogórskie Zakłady Celulozy i Włókien Sztucznych im. Klementa Gottwalda”^[9]; był on patronem tylko do 1956^[8]. Początek funkcjonowania zakładu był bardzo trudny, głównie z powodu braku wykwalifikowanych kadr. Sytuację zmieniło przeniesienie w 1954 około 250 wykwalifikowanym pracowników z terenu całej Polski, głównie z Łodzi i Tomaszowa. Ponadto po uruchomieniu produkcji zepsuła się wentylacja, przez co warunki w hali produkcyjnej stały się ciężkie, a zakład zyskał opinię niebezpiecznego dla zdrowia^[7].

W 1959 rozpoczęto prace badawcze, by w przyszłości uruchomić produkcję włókien poliestrowych, dokładniej elany. W 1969 zaczęła się produkcja włókien elastycznych. W skład Celwiskozy (wtedy pod nazwą ZWCh „Chemitex-Celwiskoza”) wchodziły^[5]:

1. Wytwórnia Celulozy
2. Wytwórnia Włókien Celulozowych
3. Wytwórnia Włókien Syntetycznych
4. Wytwórnia Energetyczna
5. Zakład Mechaniczno–Remontowy
6. Wydział Gospodarki Wodnej i Ochrony Środowiska
7. Wydział Pomiarów i Automatyki

W okresie najintensywniejszego rozwoju zakłady liczyły niemal 5000 pracowników^[1], z czego ¼ pochodziła z Jeleniej Góry^[5]. Do produkowanych wyrobów należały, prócz wełny, włókna wiskozowe, m.in. argona błysk, textra błysk oraz textra sanitarna^[b]. Intensywnie rozwijająca się Celwiskoza stanowiła wówczas jedyny w Polsce zakład produkujący watę. Miała swoją własną gazetę („Wspólny Cel” od 12.07.1953^[10][5]) i radiowęzeł^[8].

Ze względu na brak możliwości unieszkodliwiania substancji powstających podczas produkcji włókna, okolica, jak i sam teren zakładów był silnie zanieczyszczony związkami siarki (w tym siarkowodoru^[11]). Nieczystości odprowadzano do Kamiennej, skąd trafiały do Bobru, a następnie do Jeziora Pilchowickiego^[8]. Oszacowano, że w ciągu 26 lat działalności zakładu (stan w latach 80. XX w.) do Bobru spłynęło z Celwiskozy 185 mln m³ zanieczyszczeń, zaś w powietrzu znalazło się około 1700 ton tioli. Na Bobrze tworzył się szaro-żółty, pienisty osad^[12].

Na skutek nacisku społeczności 31 grudnia 1980 zlikwidowano wytwórnię celulozy^[2][12]. Decyzją Miejskiej Rady Narodowej i Wojewódzkiej Rady Narodowej z 1988, oraz Decyzją Ministra Ochrony Środowiska i Zasobów Naturalnych z 30 maja 1988 (podtrzymującą decyzję Dyrektora Ochrony Środowiska, Gospodarki Wodnej i Geodezji Urzędu Wojewódzkiego), 31 grudnia 1989 wstrzymano produkcję wiskozy i włókien celulozowych (co przełożyło się na likwidację wytwórni Zarządzeniem Ministra Przemysłu)^[2][5]. Miały na to wpływ m.in. działania Ruchu Ekologiczno-Pokojowego „Wolę być”. Po likwidacji, około 250 byłych pracowników przeszło na wcześniejsze emerytury, 450 do innych zakładów, a 700 miało pozostać przy produkcji kleju i farb do betonu^[13].

Celwiskoza obecnie

Na obszarze dawnej Celwiskozy funkcjonuje 28 przedsiębiorstw (stan w roku 2004), w tym dwie hurtownie i stacja benzynowa; wykorzystano w szczególności niektóre mniejsze hale, o prostej formie i konstrukcji. Prócz tego na obszarze znajduje się siedziba spółki Jelchem-KMC, produkującej karboksymetylocelulozę sodową. Część terenu uporządkowano – niektóre budynki wyburzono, zlikwidowano instalacje wewnętrzne i zewnętrzne (drzwi, okna, rynny i izolacja). Pojawiła się propozycja usunięcia nieużywanych instalacji, obiektów, ramp, zadaszeń i elementów instalacji przemysłowych celem uzyskania zainteresowania inwestorów. Z drugiej strony, powstała na początku XX wieku zabudowa produkcyjna Celwiskozy, ze względu na rozwiązania architektoniczne i konstrukcyjne powinna zostać objęta ochroną jako dziedzictwo kulturowe^[1].

Prócz osadników na terenie zakładu, nieczystości odprowadzano także do osadnika w Staniszowie (do którego spływały również inne zanieczyszczenia komunalne). W latach 2004–2010 objęty był programem rekultywacji poprzemysłowych obszarów zdegradowanych. Osadniki i kanały ściekowe w obrębie zakładów taką rekultywacją nie zostały objęte (stan w 2004)^[c][1].

• 

  Karty identyfikacyjne wyrobów

• 

  Najwyższy komin zakładu od środka

Zobacz też

• Tadeusz Niwiński – generalny projektant w Zakładach
• Jelenia Góra Celwiskoza – nieczynny przystanek kolejowy przy Zakładach

Uwagi

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Galeria z zakładów z 2003/2004 roku - Opuszczone.com