Zamek Królewski w Sanoku

Zamek Królewski
Symbol zabytku nr rej. A-627 z 27 listopada 1952 oraz nr rej. A-1198 z 21 listopada 2013[1]
Ilustracja
Widok zamku (stan 2014)
Państwo

 Polska

Miejscowość

Sanok

Adres

ul. Zamkowa 2

Typ budynku

zamek rezydencyjny

Styl architektoniczny

renesansowo-klasycystyczny

Zniszczono

1915

Odbudowano

1934

Pierwszy właściciel

Kazimierz III Wielki

Kolejni właściciele

 

Położenie na mapie Sanoka
Mapa konturowa Sanoka, w centrum znajduje się ikonka zamku z wieżą z opisem „Zamek Królewski”
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa podkarpackiego
Mapa konturowa województwa podkarpackiego, blisko centrum na dole znajduje się ikonka zamku z wieżą z opisem „Zamek Królewski”
Położenie na mapie powiatu sanockiego
Mapa konturowa powiatu sanockiego, u góry znajduje się ikonka zamku z wieżą z opisem „Zamek Królewski”
Ziemia49°33′44,3″N 22°12′33,8″E/49,562306 22,209389

Zamek Królewski w Sanokuzamek sięgający swoją historią średniowiecza, obecnie będący siedzibą Muzeum Historycznego, znajdujący się przy ulicy Zamkowej w Sanoku, w drugiej połowie XVII wieku należał do starostwa sanockiego[2].

Historia

Gejza II król Węgier[3]

Najstarsza wzmianka o grodzie w Sanoku pochodzi z roku 1150 i została spisana w ruskim Kodeksie Hipackim[4]. Ruski kronikarz wspomina w niej o wyprawie króla Gejzy II na Ruś podczas której zajął grody Sanok i Przemyśl. Obecny zamek położony jest na wzgórzu 317 m n.p.m. nad stromym zboczem od strony wschodniej u podnóża którego przepływała rzeka San, obecnie Potok Płowiecki. Prowadzone prace archeologiczne potwierdziły istnienie wczesnośredniowiecznego grodu obronnego na północnej stronie wzgórza zamkowego.

Starostwo i kasztelania na zamku w Sanoku

1339–1772

Pieczęć konna Władysława Opolczyka z 1378[5]

W 1339 roku piastowski książę Bolesław Jerzy Trojdenowicz wydał przywilej, w którym nadał Sanokowi prawo miejskie magdeburskie. W czasach piastowskich po odzyskaniu przez króla Kazimierza Wielkiego Grodów Czerwieńskich, na obecnym wzgórzu zamkowym stał prawdopodobnie drewniany gród otoczony następnie murem obronnym[6]. Król w okresie swojego panowania gościł na sanockim zamku trzykrotnie. Kilkakrotnie przebywał w Sanoku książę Władysław Opolczyk, fundator klasztoru franciszkanów w tym mieście. Następnie w okresie panowania króla Władysława Jagiełły, na sanockim zamku 2 maja 1417 odbyła się królewska uczta weselna z nowo poślubioną wybranką księżniczką Elżbietą Granowską. Dla kolejnej królowej Zofii zamek sanocki był jej ostatnim domem aż do śmierci w roku 1461. Od czasów króla Władysława Jagiełły zamek królewski w Sanoku stanowił już oprawę małżonek królewskich. Kolejną władczynią zamku była Bona Sforza małżonka króla Zygmunta I Starego, która nigdy w Sanoku nie przebywała, natomiast z jej polecenia marszałek Mikołaj Wolski przebudował gotycki sanocki zamek na styl renesansowy. Prace budowlane trwały w latach 1523–1548, w tym też czasie została rozebrana istniejąca na zamku prawosławna cerkiew pw. św. Dymitra wzmiankowana w roku 1435[7]. W 2005 roku archeolodzy odkryli w miejscu pozostałości przycerkiewnego cmentarza. W latach 1555–1556 zamek był siedzibą królowej Izabeli Jagiellonki po jej ucieczce z Węgier. Od początku XV do połowy XVI wieku na zamku miał siedzibę Urząd Grodzki ze starostą oraz sądy: grodzki, ziemski i sąd wyższy prawa niemieckiego (magdeburskiego)[8]. Zamek był dwukondygnacyjny, w piwnicach odbywały się posiedzenia sądów, natomiast 2 górne piętra przeznaczone były dla oficjalistów. Obok stała wieża w której odbywali kary skazani za przewinienia. Akta grodzkie trzymano w osobnym budynku obok mostu[9]. Na zamku swoje urzędy sprawowali starostowie oraz kasztelani sanoccy. Pod koniec XVI wieku zamek uległ dalszej rozbudowie, dobudowane zostało wówczas skrzydło południowe. Na przełomie XVII/XVIII wieku dobudowano skrzydło północne.

1772–1939

Franciszek Ksawery Krasicki, obrońca zamku sanockiego w 1809 roku, portret pędzla Józefa Pitschmanna z lat 1794–1806

Ostatnia obrona zamku miała miejsce w roku 1809 w okresie wojen napoleońskich, w czasie której męstwem odznaczył się Franciszek Ksawery Krasicki, ostatni obrońca zamku, który fortelem powstrzymał nacierające oddziały austriackie. W okresie zaborów zamek był również siedzibą urzędu obwodu sanockiego[10], potem starostwa powiatu sanockiego. Upadek zamku nastąpił pod koniec XIX oraz na początku XX wieku. W 1915 po inwazji rosyjskiej, rozebrane zostało skrzydło południowe. Od tego okresu do 2010 zamek zachował się w niezmienionej formie.

W 1908 ustanowiono na budynku zamku tablicę upamiętniającą wizytę cesarza Franciszka Józefa I w dniach 31 października i 1 listopada 1851[11]. W XIX wieku zamek posiadał numer 1 w mieście (od zamku rozpoczynała się numeracja budynków)[12].

Podczas I wojny światowej w trakcie okupacji rosyjskiej Sanoka w grudniu 1914 pomieszczenia na zamku zajmował krótkotrwale gradonaczelnik Rodionow, a na początku 1915 jego następca Popow[13].

Mianowany w maju 1933 biskupem ordynariuszem nowo utworzonej diecezji dla Łemków w Sanoku bp Grzegorz Łakota[14] otrzymał siedzibę urzędu w sanockim zamku[15]. W okresie międzywojennym od 1934 zamek pełnił funkcję Muzeum Ziemi Sanockiej, a badania z zakresu historii ziemi sanockiej prowadził Adam Fastnacht. W latach 30. II Rzeczypospolitej w budynku mieścił się Powiatowy Zarząd Drogowy, Rada Szkolna Powiatowa[16]. Na zamku mieściło się mieszkanie starosty sanockiego[17].

1939-1945

Zamki Sobień, Sanock i Lesko na mapie Wacława Grodeckiego „Poloniae finitimarumque locorum descriptio”. Antwerpia, 1579
Zamek królewski w Sanoku (1846)
Zamek królewski w Sanoku (okres 1918–1939)
Zamek królewski w Sanoku (widok w 2007)
Widok zamku z dziedzińca po przebudowie (2013)

We wrześniu 1939 zamek został splądrowany[18], później w okresie okupacji urządzono na zamku Muzeum Łemkowszczyzny. W tym czasie do czerwca 1941 sanocki zamek znajdował się naprzeciwko Linii Mołotowa, ponieważ granica radziecko-niemiecka została wytyczona wzdłuż wschodniego podnóża zamku nad rzeką San. Niemcy wybudowali na wzgórzu zamkowym jeden z elementów systemu obrony przygranicznej – betonowy bunkier pod placem zamkowym, który wchodził w skład umocnień tzw. „Pozycji Granicznej Galicja”. Wejście do bunkra znajduje się po wschodniej i zachodniej stronie wzgórza zamkowego. W sierpniu roku 1944 lokalne władze niemieckie wywiozły z sanockiego zamku ocalałe najstarsze pamiątki kultury polskiej, część z nich została odnaleziona po wojnie w okolicach Legnicy, a następnie przekazana do AGAD i archiwum rzeszowskiego.

1945–2019

Do 1946 w zamku mieścił się szpital wojskowy, a następnie rusznikarnia.

W 1965 podjęto decyzję o restauracji budynku zamku[19]. W 1972 zespół zamkowy (zamek, park zamkowy, umocnienia ziemne, resztki wałów i fosy od strony zachodniej, umocnienia obronne, studnia zamkowa oraz rejon wzgórza zamkowego), zostały włączone do uaktualnionego wówczas spisu rejestru zabytków Sanoka[20]. Do wojewódzkiego rejestru zabytków został wpisany zamek (A-627 z 27 listopada 1952) oraz osobno pozostałości umocnień obronnych i otoczenie zamku (A-1198 z 21 listopada 2013)[1]. Do gminnego rejestru zabytków miasta Sanoka zostały wpisane zamek i studnia[21].

W otoczeniu zamku pod koniec XX wieku powstał budynek, który zyskał przydomek „mały zamek”[22].

W latach 2000–2004 na zamku prowadzone były prace renowacyjno-konserwatorskie, przebudowie uległy wnętrza zamkowe na potrzeby ekspozycji i powiększających się zbiorów muzealnych. Wyeksponowana została w tym czasie stopa fundamentowa posadowienia tzw. Wieży Kazimierzowskiej. W lutym 2010 rozpoczęto odbudowę południowego skrzydła zamku istniejącego w dawnych wiekach. Południowe skrzydło zamku zostało zbudowane przez władze austriackie na potrzeby rozbudowy siedziby cyrkułu sanockiego, a spalone przez wojska rosyjskie w roku 1915 w czasie I Wojny światowej. W kolejnych latach rozebrano ruiny pozostające po latach wojny. Projekt rewitalizacji wzgórza zamkowego z funduszy unijnych w swoich zamierzeniach miał na celu odbudowę wieży oraz skrzydła południowego zamku na potrzeby galerii im. Zdzisława Beksińskiego. Inwestycja realizowana była ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Podkarpackiego. Koszt realizacji projektu wyniósł ponad 5 mln zł.

Do okładziny murów użyto niskiej jakości kamienia, a pewne elementy bryły, jak i sposób w jaki ułożono kamień, są ahistoryczne i spotkały się z powszechną krytyką. Nie udało się też odbudować wieży widokowej, której brak negatywnie wpływa na wygląd całości obiektu.

Wykopaliska archeologiczne

  • w latach 1942–1943 wykopaliska archeologiczne prowadziła Iryna Dobrianska
  • w latach 1961–1963 Antoni Kunysz oraz Adam Vetulani prowadzili badania archeologiczne na cmentarzysku znajdującym się przy kaplicy zamkowej[23].
  • w latach 1977–1978 wykopaliska archeologiczne prowadził M. Sydoruk
  • w latach 1981–1984 wykopaliska archeologiczne prowadziła M. Zielińska, badania architektoniczne J. T. Frazik; konsultacje i opinie specjalistyczne prof. dr Kazimierz Żurowski
  • w latach 1997–2012 M.Zielińska-Durda, Piotr Kotowicz, Marcin Glinianowicz, Anna Orłowska–Synus; konsultacje i opinie specjalistyczne prof. dr hab. Zbigniew Pianowski[a].

W miejscu pod dziedzińcem zamku ulokowane zostały w latach 1940–1941 dwa niemieckie schrony, będące częścią „Pozycji Granicznej Galicja”; do czasu ataku III Rzeszy na Związek Radziecki funkcjonowały w ramach obrony granicy Generalnego Gubernatorstwa[24].

Zobacz też

Uwagi

  1. W sierpniu 2013 na Cmentarzu Południowym w Sanoku dokonano zbiorowego pochówku szczątków ludzkich wydobytych w czasie wykopalisk na Wzgórzu Zamkowym oraz odnalezionych podczas prac archeologicznych w innych miejscach Sanoka – W obecności kapłanów i archeologów. „Tygodnik Sanocki”, s. 3, nr 32 (1131) z 16 sierpnia 2013. 

Przypisy

  1. a b Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków – stan na 30 czerwca 2021 r. Woj. podkarpackie. nid.pl. s. 147. [dostęp 2021-09-25].
  2. Lustracja województwa ruskiego 1661-1665. Cz. 1, Ziemia Przemyska i Sanocka, wydali Kazimierz Arłamowski i Wanda Kaput, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970, s. 240.
  3. Zapis w kronikach ruskich w Kodeksie Hipackim z roku 1150, mówiący, że król węgierski Gejza II „przeszedł góry i wziął gród Sanok i posadnika jego i wiosek w Przemyskiem wiele zajął.”.
  4. Na terenie obecnego miasta Sanoka nie znaleziono śladów większej osady, grodu czy warowni sprzed XIII wieku, przeprowadzone badania archeologiczne sugerują, że gród „Sanok”, wzmiankowany w Kodeksie Hipackim z 1150 oraz miejsce zawarcia tzw. „Umowy Sanockiej” z 1209 znajdowały się na terenie Horodnej i Horodyszcza w obrębie wsi Trepcza.
  5. W zamku gościł dwukrotnie książę Władysław Opolczyk 27 lutego 1377 przywilejem księcia Władysława Opolczyka darowano franciszkanom lwowskim drewniany kościół Matki Bożej poza murami miasta i dworek na klasztor. Wizyty księcia w Sanoku jako Namiestnika Rusi odnotowano jeszcze 14 grudnia 1372, 24–31 maja 1373, 23 listopada 1374, 15 marca 1376, 23 listopada 1376, 14 października 1377, oraz w roku 1378.
  6. Janko z Czarnkowa (zob. Kronika Janka z Czarnkowa).
  7. Pierwsza sanocka cerkiew prawosławna pw św. Dymitra była usytuowana na zamku w Sanoku. Cerkiew ta została rozebrana w 1550 r. Oprócz tej cerkwi w Sanoku były jeszcze cztery cerkwie prawosławne [m.in. cerkiew pw. Narodzenia NMP, rozebrana w 1790] oraz monaster żeński św. Onufrego [z drugiej połowy XVII w.; na Przedmieściu Sanockim, zwanym później Posadą Sanocką, cerkiew przedmiejska (predhradska), o czym świadczą rejestry podatkowe ziemi sanockiej, w których jest o niej wzmianka pod rokiem 1507. Powiązanie między obydwiema cerkwiami było ścisłe, aż do ich połączenia pod koniec XVIII w jedną parafię.]. Po zajęciu Sanoka przez Kazimierza Wielkiego w 1340 mnichów prawosławnych usunięto, a na ich miejsce ulokowano zakon franciszkanów. Ludność Sanoka postanowień Unii Brzeskiej z 1596 nie przyjęła. [w:] Szematyzm: katalog świątyń i duchowieństwa prawosławnej diecezji przemysko-nowosądeckiej. stan na 31.11.1999 r In-t Kultury Prawosławnej, 1999, s. 38.
  8. Edward Zając, Szkice z dziejów Sanoka, Sanok 1998, s. 155.
  9. „Według lustracji z roku 1765 do zamku prowadził most na murowanych filarach, za nim stała wielka brama, a przy niej archiwum grodzkie i kancelaria. Na dziedzińcu zamkowym znajdowała się wieża ad paenalitates skazańców”. [w:] Michał Baliński, Tymoteusz Lipiński Starożytna Polska. 1845. t.II, cz. 2, s. 676.
  10. Zamek w Sanoku. „Przyjaciel Dzieci”. Nr 66, s. 105, 3 kwietnia 1869. 
  11. Portal von Schloss Sanok in Sanok, Österreich-Ungarn ( heute: Polen). onb.ac.at. [dostęp 2018-01-24]. (niem.).
  12. Wojciech Sołtys. Z dziejów Sanoka pod zaborami. „Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku”. 27, s. 94, 98, 1981. Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. 
  13. Karol Zaleski, Pamiętnik dr Karola Zaleskiego, (zespół 25, sygn. 13), Archiwum Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, s. 33, 36, 99.
  14. Nowe biskupstwo greckokatolickie. Sanocka diecezja dla Łemków. „Echo Sieradzkie”, s. 1, Nr 123 z 7 maja 1933. 
  15. Po co to biskupstwo?. „Wolnomyśliciel Polski”, s. 535, Nr 20 z 20 czerwca 1933. 
  16. Spis abonentów Państwowych i Koncesjonowanych Sieci Telefonicznych w Polsce (z wyjątkiem m. st. Warszawy) 1931/32 r.. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Poczt i Telegrafów, 1931, s. 491.
  17. Spis abonentów sieci telefonicznych państwowych i koncesjonowanych w Polsce (z wyjątkiem m. st. Warszawy). Warszawa: Ministerstwo Poczt i Telegrafów, 1932, s. 514.
  18. „Za ten stan dewastacji zbiorów polskiego muzeum regionalnego w Sanoku odpowiedzialność ponoszą okupanci hitlerowscy. Dla ścisłości należy dodać, że wielką przysługę w dziele zniszczenia oddali Niemcom ukraińscy nacjonaliści, którzy w chwili wkroczenia Niemców do Sanoka pozdzierali i poniszczyli polskie godła i pamiątki, i korzystając ze sposobnej chwili uchwycili w swe ręce administrację”, „W połowie 1940 Kreisschulrat Willy Huber polecił przenieść „Muzeum Łemkiwszczyna” z pomieszczeń plebanii greckokatolickiej do gmachu zamkowego, w którym dotychczas mieściło się Muzeum Ziemi Sanockiej. Nowa placówka, działająca pod auspicjami Niemców otrzymała nazwę Ukraińskie Muzeum Łemkiwszczyna w Sanoku. Kustoszem muzeum mianowany został Ukrainiec, malarz Leon Getz. Adamowi Fastnachowi i Aleksandrowi Rybickiemu pracy w nowym, odpowiednio ukierunkowanym muzeum nie zaproponowano”. [w:] Edward Zając. Zarys dziejów Muzeum Historycznego w Sanoku. s. 272., i 273.
  19. Restauracja sanockiego zamku. „Nowiny”, s. 2, Nr 154 z 1 lipca 1964. 
  20. Artur Bata. Działalność Powiatowego Konserwatora Zabytków w Sanoku w 1972 r.. „Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku”. Nr 17-18, s. 91, 1973. 
  21. Zarządzenie Burmistrza Miasta Sanoka nr 42/2015 z 9 marca 2015. bip.um.sanok.pl, 2015-03-09. s. 3. [dostęp 2016-10-20].
  22. Stefan Stefański: Sanok i okolice. Przewodnik turystyczny. Warszawa: Zarząd Oddziału PTTK w Sanoku, 1991, s. 37.
  23. Seminarium Trepczańskie. Muzeum Historyczne w Sanoku. 2017, ISBN 978-83-60380-11-6
  24. Oficjalna strona Miasta Sanoka


Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Sanok location map.png
Autor: OpenStreetMap contributors, Licencja: ODbL
OpenStreepMap location map of Sanok, Poland:
  • top = 49.5905
  • bottom = 49.5234
  • left = 22.1468
  • right = 22.2844
Subcarpathian Voivodeship location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Podkarpackie Voivodeship. Geographic limits of the map:
  • N: 50.9 N
  • S: 48.95 N
  • W: 21.03 E
  • E: 23.66 E
Powiat sanocki location map.png
Autor: Smat, Licencja: CC BY-SA 2.0
Location map
Distinctive emblem for cultural property.svg
Blue Shield - the Distinctive emblem for the Protection of Cultural Property. The distinctive emblem is a protective symbol used during armed conflicts. Its use is restricted under international law.
Sanok Castle 2014 Bony Street 1.jpg
Autor: Lowdown, Licencja: CC BY-SA 4.0
Zamek w Sanoku 2014
Władysław Opolczyk seal 1378.PNG
Władysław Opolczyk seal
Sanok1846.jpg
Zamek Królewski w Sanoku
Poloniae finitimarumque locorum descriptio 1579 Sobien Lesko Sanok.jpg
"Poloniae finitimarumque locorum descriptio". One piece Małopolskie district map of Wacław Grodecki, from "Theatrum orbis terrarum" by Abraham Ortelius. Antwerpen 1579.
Legenda zamek.svg
Symbol zamku do legendy mapy
Géza II.jpg
Géza II, king of Hungary
Castle Sanok June 2014.jpg
Autor: Lowdown, Licencja: CC BY-SA 3.0
Zamek w Sanoku czerwiec 2014
Sanok zamek p.jpg
Autor: Przykuta, Licencja: CC BY-SA 3.0
Zamek Królewski w Sanoku
Sanok Castle (1918-1939).JPG
Zamek Królewski w Sanoku. Fotografia z lat 1918-1939