Zamek książąt mazowieckich w Płocku

Zamek książąt mazowieckich w Płocku

nr rej. 250/60 z 26.03.1960
Wieża Zegarowa zamku z czasów Kazimierza Wielkiego z barokowym hełmem z XVIII w.
Państwo	Polska
Województwo	mazowieckie
Miejscowość	Płock
Styl architektoniczny	gotycki
Inwestor	Kazimierz Wielki
Ukończenie budowy	XIV w.
Położenie na mapie Płocka Zamek książąt mazowieckich w Płocku
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Zamek książąt mazowieckich w Płocku
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Zamek książąt mazowieckich w Płocku
52°32′29,10″N 19°41′17,97″E/52,541417 19,688325

Zamek książąt mazowieckich w Płocku – wzniesiony na początku XIV wieku przez Bolesława II mazowieckiego i rozbudowany przez Kazimierza Wielkiego. Do 1495 roku siedziba książąt mazowieckich.

W drugiej połowie XVI wieku zamek królewski położony w powiecie płockim województwa płockiego^[1].

Badania archeologiczne na Wzgórzu Tumskim w Płocku potwierdzają obecność osadnictwa pod koniec X wieku^[2][3]. Za lokalizacją grodu w tym miejscu przemawiało dogodne usytuowanie na skrzyżowaniu szlaków handlowych, również ukształtowanie i znaczne wypiętrzenie skarpy wiślanej (ponad 40 m nad lustro wody). Gród miał umocnienia drewniano-ziemne a wały miały konstrukcję skrzyniowo-przekładkową, a jego wzrost znaczenia przypuszczalnie doprowadził do upadku gród w Proboszczewicach^[4]. Rozbudowa grodu miała miejsce pod koniec XI wieku za panowania Władysława Hermana, gdy powstała na jego terenie romańska katedra^[5]. W 1 połowie XII wieku zastąpiła ją katedra zbudowana przez biskupa Aleksandra z Malonne. Po zniszczeniu grodu przez Litwinów w 1262 roku, odbudował go Bolesław Pobożny^[2].

W 2 połowie XIII wieku Bolesław Pobożny lub Bolesław II mazowiecki zbudował na terenie drewniano-ziemnego grodu kamienną wieżę-donżon^[6], której pozostałości znajdują się pod Wieżą Zegarową (dawniej kamienna wieża była błędnie uznawana za relikt zabudowy z czasów Władysława Hermana)^[2]. Nie jest wykluczone, że już w czasach Bolesława II (zm. 1313) zbudowano Wieżę Szlachecką i Wieżę Zegarową i łączący je mur^[2]. W lipcu 1327 roku miasto i być może zamek zajął Władysław Łokietek, a w 1329 roku przed wojskami czeskimi i krzyżackimi bronił się w zamku książę Wacław^[2]. W XIV wieku król Kazimierz Wielki wzmocnił zamek budując drugi mur obronny, dostosowany kształtem do nieregularnego wzgórza. Po rozbudowie zamek w Płocku był Ważniejsza część zamku – reprezentacyjna – określana była jako castrum. W obrębie murów znajdował się dom mieszkalny władcy, jednak do tej pory nie odkryto jego pozostałości^[2]. Wieża Szlachecka (nazywana początkowo Wielką lub Wysoką^[2]), przez którą prowadziła po moście zwodzonym brama do zamku, pierwotnie była wyższa, ale została obniżona w 1796 roku. W wieży tej mieściło się też więzienie^[2].

Wieża Zegarowa została zbudowana na murach wcześniejszej kamiennej wieży mieszkalnej. Wieża ta została nadbudowana niedługo przed 1492 rokiem w celu umieszczenia w niej dzwonów katedralnych i wtedy też dodano do niej nową kondygnację z wieżyczkami, oraz nieco później, w połowie XVI wieku, murowany aneks na klatkę schodową ze szczytem i zegarem, od której otrzymała nazwę^[2]. Barokowy hełm wieża otrzymała w latach 1723–1735. Oprócz bramy do zamku można było dostać się przez dwie furty, od strony Wisły i obok katedry^[2].

Zamek był rezydencją książąt mazowieckich do 1495 roku, gdy po śmierci Janusza II wszedł w skład dóbr objętych przez polskiego króla Jana I Olbrachta, który przybył na zamek w sierpniu^[2]. W 1509 i 1517 roku Zygmunt I Stary polecił staroście wyremontować zamek, co komisja królewska skontrolowała w 1530 roku potwierdzając dobry stan zespołu zamkowego^[2]. W 1532 południowa część zamku ze stojącym w międzymurzu budynkiem mieszkalnym wykorzystywanym przez władców uległa częściowemu zniszczeniu w wyniku obsunięcia się skarpy podmytej przez Wisłę^[2]. W 1538 król Zygmunt Stary przekazał północno-zachodnią część zamku na potrzeby opactwa benedyktynów. Powstały w tym miejscu kościół św. Wojciecha i barokowy zespół budynków konwentu w znacznym stopniu zmienił wygląd zamku. Nowy wjazd na zamek umieszczono obok dawnej bramy od strony zachodniej i prowadził on przez most wspierający się na pięciu murowanych filarach. W 1552 roku na jeden dzień na zamek przybył król Zygmunt August i w tym samym roku przebywała na nim z córkami królowa Bona. Czterokrotnie na zamku przebywał Zygmunt III Waza^[2].

Zamek został zniszczony podczas potopu szwedzkiego w latach 1655–1660. Ponownie został zniszczony podczas III wojny północnej w 1705 roku podczas szturmu wojsk rosyjskich na broniący się w nim szwedzki garnizon. Po tych wydarzeniach zamek nigdy nie odzyskał już dawnej świetności, a jego ruiny rozebrano w XVIII i XIX wieku, pozostawiając jedynie te, które były wykorzystywane przez klasztor^[2].

Pozostałości dawnej siedziby książąt mazowieckich są wpisane do rejestru zabytków wraz z budynkami dawnego opactwa benedyktyńskiego.

• 

  Kamienny mur romański z XII lub XIII wieku pod Wieżą Zegarową

• 

  Zamek w Płocku w 1627 r., wg A.Boota

• 

  Wzgórze Tumskie z katedrą

• 

  Wieża Zegarowa

• 

  Wieża Szlachecka

• 

  Wzgórze Tumskie

Przypisy

Bibliografia

• Piotr Lasek, Zamek w Płocku. Zarys dziejów budowlanych do 1655 roku [w:] Residentiae tempore belli et pacis. Materiały do badań i ochrony założeń rezydencjonalnych i obronnych, 2019
• M. Trzeciecki, Początki Płocka, [w:] Płock Wczesnośredniowieczny, red. A. Gołembnik, Warszawa 2011
• M. Dulinicz, Sieć grodowa Mazowsza Płockiego w XI wieku, [w:] Lokalne ośrodki władzy państwowej w XI–XII wieku w Europie Środkowo-Wschodniej, red. S. Moździoch, Wrocław 1993

Linki zewnętrzne

• Archiwalne widoki zamku w bibliotece Polona