Zamek w Człuchowie

Zamek w Człuchowie

nr rej. A-35/89 z 25.05.1955
(c) Almondox, CC BY 3.0
Państwo	Polska
Miejscowość	Człuchów
Adres	ul. Kościelna 8
Typ budynku	Zamek krzyżacki
Styl architektoniczny	gotyk
Rozpoczęcie budowy	1325
Ukończenie budowy	1365
Ważniejsze przebudowy	1826-1828
Pierwszy właściciel	Zakon krzyżacki
Obecny właściciel	Muzeum Regionalne w Człuchowie
Plan budynku
Położenie na mapie Człuchowa Zamek w Człuchowie
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Zamek w Człuchowie
Położenie na mapie województwa pomorskiego Zamek w Człuchowie
Położenie na mapie powiatu człuchowskiego Zamek w Człuchowie
53°39′50″N 17°21′46″E/53,663889 17,362778
Strona internetowa

Zamek człuchowski – zamek krzyżacki położony w Człuchowie, drugi po Malborku pod względem wielkości zamek Zakonu. Był siedzibą komtura i konwentu krzyżackiego. Rezydował w nim m.in. Konrad von Wallenrode i Ulrich von Jungingen.

Historia

Chorągiew komturii człuchowskiej w Banderia Prutenorum

Od XII wieku Człuchów wchodził w skład kasztelanii w Szczytnie, w której od 1299 roku kasztelanem był wojewoda kaliski Mikołaj z Ponieca. Po aneksji Pomorza Gdańskiego w 1308 roku synowie kasztelana Mikołaja sprzedali Człuchów Zakonowi Krzyżackiemu, który po 1340 roku^[a] wybudował w Człuchowie zamek dla ochrony szlaku prowadzącego z krajów niemieckich do Prus. W czasie wojen z Zakonem wojska polskie próbowały bezskutecznie zdobyć zamek w 1414 roku i 1433 roku. Zamek w rękach krzyżackich pozostał do Wojny trzynastoletniej, gdy został opanowany w 1454 roku przez wojska królewskie. W tym samym roku Krzyżacy próbowali bezskutecznie odbić zamek, a następnie w roku 1455 i 1456, jednak załoga polska odparła ataki. Kolejne ataki na zamek przeprowadzono w 1520 w czasie wojny pruskiej, kiedy zamek zaatakowały wspierające Krzyżaków wojska Dytrycha Schoenberga. Odtąd zamek był w rękach polskich aż do rozbiorów. Z ramienia Królestwa Polskiego na zamku rezydował starosta królewski wraz z załogą. Wśród starostów występowali przedstawiciele najsłynniejszych polskich rodów, takich jak Wejherowie, Sanguszkowie i Radziwiłłowie. W 1627 roku bezskutecznie próbowali zdobyć zamek Szwedzi. W czasach Potopu Szwedzi nie potrafili zająć zamku od wczesnej jesieni 1655 roku i udało im się to, dopiero gdy wykorzystali zimą zamarznięte wody jeziora, dzięki czemu udało im się wedrzeć na zamkowe mury. Po zakończeniu wojny zamek z powrotem trafił w polskie ręce.

Po I rozbiorze Polski w 1772 roku zamek został przekazany przez Kazimierza Sorokę władzom pruskim, których działania doprowadziły do jego prawie całkowitego zniszczenia. W latach 80. XVIII w. obniżono lustro jeziora o 4 metry osuszając system fos wokół zamku^[1]. Ołtarz z kaplicy zamkowej wywieziono do kościoła w Chrząstowie, ambonę do Krępska. Po pożarach w latach 1786 i 1793, które zniszczyły drewnianą zabudowę Człuchowa, wydano zgodę na całkowitą rozbiórkę zamku w celu pozyskania materiałów budowlanych na odbudowę miasta^[2]. Rozbiórka trwała do 1811 roku, kiedy ukazało się rozporządzenie rejencji o ochronie ruin zamku. W efekcie po budowli pozostały tylko główna wieża i kamienne mury. W latach 1826-1828 w miejscu kaplicy Zamku Wysokiego wybudowano neogotycki kościół ewangelicki według projektu inspektora budowlanego Salzmanna, który został poprawiony przez Karla Friedricha Schinkela^[3]. W 1842 r. na przedzamczu zachodnim zlokalizowano cmentarz ewangelicki, który podobnie jak kościół funkcjonował do 1945 r.^[4].

Architektura

Zamek w Człuchowie obecnie

Wieża zamkowa

Wieża zamkowa

Widok ogólny od strony jeziora

(c) jusiak, CC BY-SA 3.0

Widok zamku zimą

Widok zamku nocą

Szczyt wieży zamkowej

Zamek zbudowany został u nasady półwyspu między dwoma jeziorami. Składał się z czterech części: Zamku Wysokiego oraz trzech przedzamczy. Każda część zamku otoczona była murem z głazów granitowych i cegieł. Łączyły je mosty zwodzone, przerzucone nad fosami. Zamek posiadał 11 bram i 9 baszt.

Zamek Wysoki

Założony był na planie kwadratu, posiadał cztery skrzydła, wewnętrzny dziedziniec i wieżę w północno-zachodnim narożniku. Znajdowały się w nim pomieszczenia dla rycerzy zakonnych i księży, sypialnie, jadalnie oraz kaplica. Najpotężniejszą jego częścią i jedyną zachowaną w całości jest wieża typu bergfried o wysokości prawie 50 metrów i murze o grubości do 5 metrów. Prowadziło do niej jedno wejście, 16 metrów nad ziemią (dziś wykute u podstawy), z poddasza sąsiedniego skrzydła. W podziemiach wieży znajdowały się lochy dla więźniów i studnia. Sama wieża miała służyć jako miejsce ostatniego oporu załogi w przypadku zdobycia pozostałych części zamku przez nieprzyjaciela.

Przedzamcze zachodnie

Położone było najbliżej miasta. W jego północno-zachodniej części znajdował się główny wjazd na teren zamku. Broniły go baszty, kwadratowa w północno-zachodnim narożniku i półkolista w zachodnim licu muru. Mieściło stajnie, wartownie, zbrojownię i spichrze.

Podzamcze północne

Nazywane też przygródkiem lub zamkiem średnim, związane było bezpośrednio z Zamkiem Wysokim i otoczone z nim wspólnym murem. Przeznaczone było na wartownie i mieszkania dla części załogi. Łączyło pozostałe części zamku. W XVII w. wzniesiono na nim pałac starostów.

Przedzamcze wschodnie

Posiadało największą powierzchnię. Z jego północno-wschodniego narożnika prowadziła brama na pozostałą część półwyspu (dzisiaj teren parku). Mieściło zabudowania gospodarcze^[5][6].

Stan obecny

Do dziś przetrwały fragmenty murów obronnych i wieża główna. Od 2008 r. na zamku trwają prace archeologiczne prowadzone przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. W trakcie prac odsłonięto dziedziniec i piwnice dawnych skrzydeł Zamku Wysokiego. Odnaleziono 200 tysięcy eksponatów w tym bullę papieża Grzegorza XI i srebrne monety z połowy XVII wieku^[7].

W latach 2014-2015 przeprowadzono adaptację budynku na potrzeby muzeum. W ramach prac zaadaptowano dodatkowe kondygnacje dawnego kościoła ewangelickiego, przebudowano i zagospodarowano wieżę, dziedziniec bramny i dziedziniec zamkowy. W celu udostępnienia obiektu osobom niepełnosprawnym zainstalowano windy. Przebudowany zamek stał się siedzibą Muzeum Regionalnego^[8]. Całkowita wartość projektu wyniosła ponad 14,9 mln zł, a dofinansowanie unijne ok. 8 mln zł, czyli 70,5 proc. całkowitych kosztów kwalifikowanych.

W okresie od stycznia do końca sierpnia 2014 r. zamek odwiedziło 19,7 tys. zwiedzających, a w analogicznym okresie roku 2015 25,7 tys. osób^[9].

Zobacz też

• Lasek Luizy

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Marian Arszyński: Budownictwo warowne zakonu krzyżackiego w Prusach (1230-1454). Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 1995. ISBN 978-83-231-0625-8.
• Grzegorz Bukal, Iwona Dzierżko-Bukal: Zamek w Człuchowie – funkcja zabytku, jako problem konserwatorski. W: Bogusław Szmygin: Wartość funkcji w obiektach zabytkowych. Warszawa: Polski Komitet Narodowy ICOMOS, Muzeum Pałac w Wilanowie, Politechnika Lubelska, 2014, s. 67-80. ISBN 978-83-940280-0-8.
• Marian Fryda: Inwentarz starostwa człuchowskiego z roku 1753. Człuchów-Gdańsk: Muzeum Regionalne, Instytut Kaszubski, 2008. ISBN 978-83-912814-7-5.
• Sławomir Jóźwiak, Janusz Trupinda. O zamkach konwentualnych państwa zakonnego w Prusach na marginesie najnowszej książki Tomasza Torbusa. „Zapiski Historyczne”. LXXIX (4), s. 174-196, 2014. ISSN 2449-8637. 
• Konstanty Kościński. Inwentarz starostwa człuchowskiego z roku 1748. „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu”. 11, s. 184-245, 1904. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu. 
• Anna Kunzendorf-Smulowska, Edmund Kloskowski, Kazimierz Ślaski: Dzieje Zamku Człuchowskiego. W: Kazimierz Ślaski: Z dziejów Ziemi Człuchowskiej. Poznań-Słupsk: Wydawnictwo Poznańskie, 1967, s. 64-83.
• Lustracja województwa pomorskiego, Lustracje dóbr królewskich XVI-XVIII. W: Stanisław Hoszowski: Prusy Królewskie 1564 r.. Gdańsk: 1961.
• Michał Starski, Maciej Kurdwanowski. Badania archeologiczne zamku krzyżackiego w Człuchowie w 2008 roku. „Merkuriusz Człuchowski”, s. 4-12, 2008. Człuchów: Muzeum Regionalne w Człuchowie. ISSN 1428-0612. 
• Michał Starski, Maciej Kurdwanowski. Badania archeologiczne zamku krzyżackiego w Człuchowie w 2009 roku. „Merkuriusz Człuchowski”, s. 2-7, 2010. Człuchów: Muzeum Regionalne w Człuchowie. ISSN 1428-0612. 
• Michał Starski, Maciej Kurdwanowski: Zamek w Człuchowie. Historia - Architektura - Archeologia. Człuchów-Warszawa: Muzeum Regionalne w Człuchowie, 2015. ISBN 978-83-929474-2-4.
• Jerzy Szwankowski: Zamek w Człuchowie w dobie panowania prusko-niemieckiego 1772-1945. W: Krzysztofa Monikowska: Wokół człuchowskiego wzgórza zamkowego od XIV do XX w. Architektura - administracja - polityka. Człuchów: Muzeum Regionalne w Człuchowie, 2016. ISBN 978-83-929474-4-8.

Linki zewnętrzne

• Zamek w Człuchowie w serwisie zamki.pl
• Zamek w Człuchowie w serwisie zamki.res.pl
• Zamek w Człuchowie w serwisie zabytek.pl
• Zamek w Człuchowie wirtualna wycieczka
• Wirtualna rekonstrukcja zamku krzyżackiego w Człuchowie
• Zamek-Muzeum Człuchów-Oficjalny Film Promocyjny