Zamek w Dankowie

Zamek w Dankowie

nr rej. A 361/52
Brama zamkowa i bastiony
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Miejscowość	Danków
Adres	Danków 30, Lipie
Typ budynku	zamek bastionowy
Rozpoczęcie budowy	XV wiek
Ważniejsze przebudowy	1632
Zniszczono	XIX
Położenie na mapie gminy Lipie Zamek w Dankowie
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Zamek w Dankowie
Położenie na mapie województwa śląskiego Zamek w Dankowie
Położenie na mapie powiatu kłobuckiego Zamek w Dankowie
50°59′55,10″N 18°48′02,90″E/50,998639 18,800806

Zamek w Dankowie – Brama Krzepicka

Emerencjanna z Warszyckich Pociej

Zamek w Dankowie – ruiny twierdzy bastionowej z XVII wieku, w obrębie której znajdował się nieistniejący obecnie gotycko-renesansowy zamek rycerski.

Historia

Przy przeprawie przez rzekę Liswarta na drodze z Wielkopolski do Małopolski, w średniowieczu powstała osada, która była miejscem wielu spotkań i zjazdów monarchów w średniowiecznej Polsce. Pierwsza wzmianka o Dankowie pochodzi z 1217 roku, gdy spotkał się tu Leszek Biały, książę krakowski z Henrykiem Brodatym, księciem śląskim oraz Władysławem Laskonogim, księciem wielkopolskim. Henryk Brodaty zawarł wówczas sojusz z Leszkiem Białym, Władysław Laskonogi układ o przeżycie z Leszkiem Białym. Oba pakty wymierzone były przeciwko Władysławowi Odonicowi, księciu wielkopolskiemu i wspierały pozycję Władysława Laskonogiego. Kolejny raz Henryk Brodaty pojawił się w Dankowie w 1234 r., wówczas już jako książę śląski i krakowski wystawił dokumenty nadania dla wojewody krakowskiego Teodora. Jan Długosz podaje, że w 1236 r. w Dankowie doszło do zaręczyn córek księcia Henryka Brodatego z synami Konrada Mazowieckiego. Miało to mieć miejsce w Dankowie w dniu 29 czerwca 1236 roku, kiedy zawarto ugodę dotyczącą ślubów córek Henryka, Konstancji i Gertrudy z synami Konrada Bolesławem i Kazimierzem. Historycy jednak wskazują, że kronikarz się pomylił, a śluby wymienionych par odbyły się w innych terminach. Analiza zachowanych dokumentów wykazuje, że nie jest do końca pewne miejsce spotkania książąt (może chodzić też o inną miejscowość o podobnej nazwie – Dańków na Mazowszu). Omyłkowo z Dankowem nad Liswartą, zamiast mazowieckim Dańkowem łączone jest wystawienie przez księcia kujawskiego Kazimierza, syna Konrada Mazowieckiego dokumentu z 1238 r., w którym nadano klasztorowi w Strzelnie cztery wioski. W 1262 r. odbyły się kolejne spotkania Piastów w rejonie Dankowa. 29 stycznia w pobliskich Iwanowicach spotkali się książę wielkopolski Bolesław Pobożny z księciem krakowskim Bolesławem Wstydliwym, a na spotkani był także arcybiskup gnieźnieński Janusz oraz liczni dostojnicy z ziemi krakowskiej i Wielkopolski. Negocjowano wówczas wsparcie dla Bolesława Pobożnego przeciwko Kazimierzowi, synowi Konrada Mazowieckiego. W tym samym roku w czerwcu nad brzegiem Liswarty naprzeciw Dankowa spotkali się Bolesław Pobożny, Bolesław Wstydliwy, a także Henryk III Biały, książę wrocławski oraz Władysław, książę opolski. Na zjeździe radzono o polityce europejskiej i współpracy z królem Czech Ottokarem II przeciwko Węgrom. W 1267 r. znowu w Dankowie zatrzymał się książę Bolesław Pobożny, wystawiając dokument zamiany dóbr z biskupem wrocławskim Tomaszem (biskup otrzymał wsie Zdunki i Dziadkowo). 16 października 1267 odbył się w Dankowie synod prowincjonalny, zwołany przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Janusza, w którym wzięli udział w którym wzięli udział biskupi: krakowski Paweł, kujawski Wolimir i wrocławski Tomasz. Prawdopodobnie jednak synod odbył się w innej wsi o tej samej nazwie, należącej do arcybiskupa gnieźnieńskiego^[1][2]. Z roku 1283 pochodzi dokument wystawiony przez księcia wielkopolskiego Przemysła II, wymieniający Danków w rzędzie miast, obok Wielunia i Bolesławca. Do rozwinięcia się ośrodka miejskiego jednak nie doszło. Nie wykluczone, że rozwój miejscowości zahamowały wojny. Jan Długosz zapisał, że w 1436 r. „miasto Kłobuck i sąsiednie wsie naokoło” zostały spustoszone przez najazd rycerzy śląskich. Kolejne najazdy ze Śląska na ziemię wieluńską miały miejsce w 1452 i 1457 r. Podczas wojny z królem węgierskim Maciejem Korwinem w 1474 pod Dankowem obozował przez 6 tygodni król Kazimierz Jagiellończyk^[2][3]. Z 1419 pochodzi wzmianka o proboszczu dankowskim, jest to pierwsza informacja związana z istnieniem parafii w Dankowie, choć kościół z parafią istniał tam zapewne znacznie wcześniej^[4]. Przypuszczalnie na początku XIV w. miejscowość przeszła w ręce rycerskie, a siedzibą właściciela była fortalicja – gródek stożkowaty we wsi Zbrojewsko, który funkcjonował w XIV w. Pod rokiem 1342 zapisano pierwszą wzmiankę o prywatnym właścicielu wsi, Marcinie z Dankowa^[5][6]. Dokument z 1462 r. jako właściciela Dankowa wymienia Jana Hińczę z Rogowa herbu Działosza, zaufanego rycerza króla Jagiełły. Prawdopodobnie Danków posiadał też jego ojciec Hinczka z Rogowa. Po wymarciu rodu Hinczów, drogą koligacji rodzinnych od 1478 roku właścicielem Dankowa stał się ród Kobylańskich herbu Grzymała. W latach 1540–1565 właścicielem zamku był poeta renesansowy Krzysztof Kobylański związany z dworem hetmana Jana Tarnowskiego^[7][8][9].

Dotychczas sądzono, że w Dankowie istniał w XIII w. gród obronny, będący obiektem nadania na rzecz biskupa wrocławskiego Tomasza. Nowsze badania wskazują, że takie zdarzenie nie miało miejsca, a w zapiskach historycznych brak jest jakiejkolwiek wzmianki o istnieniu grodu^[10]. Encyklopedie i pamiętniki XIX-wieczne podają, że zamek w Dankowie istniał już od średniowiecza. Brak na to dowodów. Przypuszcza się, że w XV-XVI w. mogła na terenie zamku znajdować się niewielka rycerska siedziba obronna w typie murowanej wieży lub tzw. renesansowej kamienicy^[9][11][12].

W 1581 r. Danków przeszedł na własność rodu Warszyckich. Według tradycji w 1609 roku podczas Rokoszu Zebrzydowskiego podskarbi koronny Stanisław Warszycki przez trzy miesiące gościł w Dankowie króla Zygmunta III Wazę wraz z dworem. Nie są to informacje potwierdzone i nie wykluczone, że wieś należała wówczas do brata podskarbiego Andrzeja Warszyckiego^[13]. Kolejny z rodu Stanisław (III) Warszycki (syn wspomnianego Andrzeja) według niepotwierdzonych informacji XIX-wiecznych, miał w 1632 roku zakończyć budowę nowożytnych fortyfikacji zamku. Wzniósł nowożytną twierdzę otoczoną bastionami wg założeń szkoły staroholenderskiej i francuskiej. Obwarowania te są odosobnionym przykładem w Polsce zastosowania zasad fortyfikacji miast, które sformułował francuski fortyfikator Jean Errard de Bar le Duc^[14]. Od wschodu zamek był zupełnie niedostępny, gdyż osłaniało go duże sztuczne jezioro. Na zamku nie było murowanej rezydencji, a główny budynek mieszkalny właścicieli wzniesiono z drewna. Prawdopodobnie drewniany pałac/dwór powstał przed wzniesieniem fortyfikacji bastionowych i był dziełem ojca, bądź stryja kasztelana krakowskiego. Wiadomo, że na zamku znajdował się ponadto murowany lamus, który być może wykorzystywał mury starszej budowli oraz kuchnia. W zabudowie wyróżniał się znaczną wielkością murowany kościół św. Stanisława, który powstał z fundacji kasztelana krakowskiego. Sądzić można, że Stanisław (III) Warszycki nie dokończył budowy zamku i dlatego nie powstał murowany pałac właściciela^{[15][16][17][18]}.

W 1655 r. zamek prawdopodobnie nie był atakowany przez Szwedów i był jednym z nielicznych miejsc w Polsce, które nie zostały zajęte przez nich podczas Potopu (obok Łańcuta, Gdańska, Jasnej Góry, Zamościa). Przyczyną tego stanu rzeczy mogły być ewentualne rokowania kasztelana krakowskiego Stanisława (III) Warszyckiego z okupantem, jednak na uwagę zasługuje fakt, że twierdza była wówczas silnie umocniona, niezwykle nowoczesna i bardzo dobrze zaopatrzona, a więc zupełnie nieosiągalna dla zbyt nielicznych na tym terenie oddziałów wojsk szwedzkich. W 1657 roku Warszycki na zamku w Dankowie gościł powracającego do kraju króla Jana Kazimierza, królową Marię Ludwikę, Stefana Czarnieckiego i senatorów. Na zamku przez kilka miesięcy znajdował się cały dwór i centrum polityczno-administracyjne Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Tu toczyły się negocjacje polityczne z udziałem przedstawicieli cesarza, tu znajdowała się generalicja, tu przyjmowano poselstwa zagraniczne, stąd wydawano rozkazy i wysyłano listy królewskie. Według tradycji jasnogórskiej, przed sławetnym oblężeniem klasztoru, kasztelan krakowski wsparł zakonników 12 ciężkimi działami, które przesłał z Dankowa oraz stadem wołów. Podobne wsparcie z zamku dankowskiego, uzyskał klasztor na początku XVIII w. podczas III Wojny Północnej (Wielkiej Wojny Północnej)^[19][20].

Następnym właścicielem zamku był miecznik łęczycki Michał Warszycki, a po nim odziedziczył zamek Stanisław (IV) Warszycki, miecznik koronny. Jego córka Emercjanna, wniosła w wianie zamek hetmanowi litewskiemu Ludwikowi Konstantemu Pociejowi (zm. 1730), po śmierci którego sprzedała zamek rodzinie Ponińskich herbu Łodzia. Następnie właścicielami była rodzina Wesslów^[21]. W 1768 roku inwentarz opisał zamek jako zrujnowany, czy raczej porzucony i nieużytkowany. Wewnątrz fortyfikacji, oprócz okazałego murowanego kościoła istniała wówczas kuchnia, zniszczony lamus oraz murowane piwnice. W 1767 r. reszta zabudowań spłonęła od pioruna. W XIX wieku zadłużone dobra przejął Joachim Kempner. W 1823 roku był opisany jako ruina^[22].

Stan obecny

Do dzisiaj w dość dobrym stanie przetrwały wały fortyfikacji bastionowych, wykonane w formie wałów ziemnych oblicowanych od czoła murem, ruina głównej bramy zamkowej, tzw. Bramy Krzepickiej, brama tylna (północna) w formie tunelu przez wał, zwana poterną, pojedyncza ściana z kamienia, będąca pozostałością prostokątnego budynku dawnego lamusa, a nazywanego „Domem kasztelanowej”, część szerokich fos. Najbardziej okazałą zachowaną budowlą zamkową jest duży kościół św. Stanisława, wzniesiony przez kasztelana krakowskiego Stanisława Warszyckiego prawdopodobnie w drugiej tercji XVII w. Według tradycji w jego murach zachowały się szczątki średniowiecznego zamku. Niestety dotychczasowe badania tego nie potwierdzają. W kościele znajduje się m.in. okazały nagrobek Andrzeja Warszyckiego (zm. 1615), ojca budowniczego zamku nowożytnego, kasztelana krakowskiego Stanisława Warszyckiego.

W latach 70. XX wieku częściowo oblicowano najbardziej zniszczone ceglane elewacje bastionów. Wówczas też zlikwidowano sztuczne jezioro, które istniało w Dankowie od XV wieku. Do tej pory nie wiadomo, gdzie znajdował się wcześniejszy zamek gotycko-renesansowy^[14][23][24]. Warto zaznaczyć, że brak wiarygodnych źródeł pisanych wskazujących na jego istnienie. Jedynie w literaturze XIX-wiecznej przy opisach Dankowa wskazywano, że zamek istniał tam od średniowiecza. W 2014 r. prowadzone badania archeologiczne na terenie zamku^[25]. Podczas wykopalisk odkryto m.in. ślady użytkowania terenu sprzed budowy twierdzy bastionowej^[26].

Przypisy

Bibliografia

• Janusz Bogdanowski, Twierdza r. 1632 w Dankowie koło Krzepic, Arsenał. r. I. nr 1. Kraków 1957.s. 89 i n.
• Maria Dayczak-Domanasiewicz, Teresa Holcer, Danków, woj. katowickie, pow. kłobucki,. Historia zamku opracowana w oparciu o kwerendę archiwalną i ikonograficzną. (maszynopis). PP. Pracownie Konserwacji Zabytków Oddział w Krakowie. Pracownia Dokumentacji Naukowo-Historycznej., w zbiorach; Archiwum WUOZ w Katowicach, Delegatura w Częstochowie. Sygn, A-146.
• Wojciech Dudak, Radosław Herman, Badania archeologiczne zamku w Dankowie nad Liswartą, „Rocznik Wieluński”, t. 15, 2015, s. 59–72.
• Marek Gedl, Badania archeologiczne w Dankowie pow. kłobucki, Sprawozdania Archeologiczne, t. VI. s. 27.
• Marek Gedl, Osada z okresu wpływów rzymskich w Dankowie w pow. Kłobuckim, Przegląd Archeologiczny, t. XI, s. 62–67.
• Andrzej Gruszecki: Bastionowe zamki w Małopolsce. Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1962, s. 155–169.
• Fakty i mity z historii Dankowa, red. Wojciech Dudak, Tadeusz Grabarczyk, Lipie-Łódź 2015, ISBN 978-83-942446-0-6.
• Radosław Herman, „Zamek w Dankowie. Tajemnice przeszłości od średniowiecza do XVII wieku”, Lipie-Łódź 2015. ISBN 978-83-942446-1-3.
• Tomasz M. Janowski, Danków nad Liswartą, Wydanie drugie, poprawione i uzupełnione, Danków 1999.
• Leksykon zamków w Polsce. Arkady, 2004. ISBN 83-213-4158-6.Sprawdź autora:1 oraz 3.
• Wojciech Dudak, Radosław Herman, Andrzej Kobus, Twierdza w Krzepicach i Dankowie w świetle najnowszych badań., [w:] Twierdze osiemnastowiecznej Europy. Studia z dziejów nowożytnej sztuki wojskowej, red. Maciej Trąbski, Oświęcim 2016, s. 322–361.