Zamek w Lublinie

Zamek Królewski

nr rej. A/161 z 24 maja 1956
Zamek królewski w Lublinie, widok z placu Po Farze
Państwo	Polska
Województwo	lubelskie
Miejscowość	Lublin
Styl architektoniczny	Zamek w stylu neogotyckim, romański donżon, gotycka Kaplica Trójcy Świętej
Rozpoczęcie budowy	XII wiek
Ważniejsze przebudowy	XIII wiek, XIV wiek, 1520, 1824–1826, 1954
Położenie na mapie Lublina Zamek w Lublinie
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Zamek w Lublinie
Położenie na mapie województwa lubelskiego Zamek w Lublinie
51°15′01,90″N 22°34′18,24″E/51,250528 22,571733
Strona internetowa

Zamek w Lublinie – zamek królewski w Lublinie, pierwotnie zbudowany w XII wieku^[1], wielokrotnie przebudowywany, w latach 1831–1954 wykorzystywany jako więzienie, od 1957 siedziba Muzeum Narodowego w Lublinie.

W XIII wieku do zamku dobudowano romański donżon (wieżę mieszkalno-obronną). XIV-wieczna kaplica Trójcy Świętej, wybudowana jako fundacja Kazimierza Wielkiego, pokryta rusko-bizantyńskimi freskami z 1418, powstałymi na zamówienie Władysława Jagiełły, jest jednym z najcenniejszych zabytków w Polsce.

Historia

Zamek na rysunku z 1810 roku

Zamek w Lublinie, rok 1860. Litografia Adama Lerue

(c) Grzegorz Kornijów / oktaryna.pl, CC BY 2.5 pl

Front Zamku w Lublinie

Dziedziniec zamkowy

Zamek w Lublinie od strony zachodniej

Dziedziniec zamkowy – kaplica Trójcy Świętej i donżon z XIII wieku

Trasa Niepodległości – wizyta prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego w Lublinie, Zamek Lubelski

Polska przedrozbiorowa

Początki zamku związane są z powstaniem w XII wieku kasztelanii lubelskiej. Za czasów Kazimierza Sprawiedliwego został wzniesiony na wzgórzu gród umocniony drewniano-ziemnym wałem. W 2. połowie XIII lub na początku XIV wieku w obrębie górnej części grodu wybudowano murowaną wieżę obronno-rezydencjonalną (donżon, stołp). Wieża była pierwszym murowanym obiektem zamku.

W XIV wieku za panowania Kazimierza Wielkiego wzniesiono murowany zamek otoczony murem obronnym z bramą od zachodu. Wybudowano pierwszy gotycki pałac dla króla oraz basztę żydowską. Zamek, leżący na królewskim szlaku z Krakowa do Wilna, cieszył się zainteresowaniem i opieką Jagiellonów. Tu pod kuratelą Jana Długosza wychowali się synowie Kazimierza Jagiellończyka.

Około 1520 roku Zygmunt Stary zapoczątkował przebudowę zamku na okazałą renesansową rezydencję królewską, zatrudniając między innymi włoskich mistrzów sprowadzonych z Krakowa. Wybudowano nową bramę z wieżą, czworoboczną basztę, kamienicę Grodzką, podwyższono pałac królewski ozdabiając go attykami.

W 1569 roku w murach zamku obradował sejm, na którym podpisano akt unii polsko-litewskiej – unię lubelską. 19 lipca 1569 na sejmie w Lublinie książę pruski Albrecht Fryderyk Hohenzollern złożył hołd lenny Zygmuntowi II Augustowi, co obecny wówczas Jan Kochanowski opisał w utworze Proporzec albo hołd pruski.

Pomiędzy 1635 a 1642 rokiem pod kierunkiem Jana Cangerle zamek prawdopodobnie wyremontowano. W roku 1648 w zamku kierował działaniami wojennymi król Jan Kazimierz. W latach 1655–1657 zamek zajmowały wojska szwedzkie, węgierskie i moskiewskie, co doprowadziło do jego ogromnych zniszczeń. Ocalały jedynie najstarsze budowle – kaplica i donżon. W 1743 roku starosta Jakub Zamoyski wzniósł nowe budynki kancelarii i archiwum, a w 1773 roku budynek dawnej bramy wjazdowej został przebudowany na cele mieszkalne przez starostę Wincentego Potockiego.

Okres zaborów

W latach 1823–1826^[2], z inicjatywy Stanisława Staszica i według projektu S. Stompfa, wzniesiono na wzgórzu nową budowlę w stylu neogotyku angielskiego, przeznaczoną na więzienie Królestwa Kongresowego. Funkcję więzienia zamek pełnił przez 128 lat. W latach 1831–1915 było tu więzienie carskie, głównie dla uczestników walk o niepodległość, m.in. powstańców styczniowych 1863 roku.

Od 1918

W okresie 1918–1939 obok więźniów kryminalnych odbywali tu karę członkowie ruchu komunistycznego, za przynależność do nielegalnej Komunistycznej Partii Polski. II wojna światowa i okupacja (1939–1944) to okres funkcjonowania niemieckiego więzienia, przez które przeszło 40 tys. osób, głównie członków ruchu oporu. Duża część więzionych zginęła w egzekucjach i obozach śmierci. 22 lipca 1944 roku, przed opuszczeniem Lublina, funkcjonariusze SS dokonali masowego mordu 300 więźniów zamku.

Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej w sierpniu 1944 roku zorganizowano na zamku polityczne więzienie karno-śledcze, podległe władzom sowieckim, a następnie Urzędowi Bezpieczeństwa Publicznego. W latach 1944–1954 więziono tu około 35 tys. ludzi. Spośród 515 wydanych wyroków śmierci życie straciły 333 osoby.

Po likwidacji więzienia w dniu 13 stycznia 1954 roku więźniów politycznych przewieziono do więzienia w Chełmie, a po przeprowadzeniu prac remontowych zamek przeznaczono na cele kultury. Od 1957 roku jest siedzibą główną Muzeum Narodowego w Lublinie, założonego w 1906 roku.

Kompleks zamkowy

Najprawdopodobniej w XIV wieku powstał gotycki kościół zamkowy pod wezwaniem Trójcy Świętej, który pełnił funkcję kaplicy królewskiej. Z fundacji Władysława Jagiełły gotyckie wnętrza kaplicy pokryto malowidłami bizantyjsko-ruskimi. Prace ukończono w 1418 roku. Dzięki malowidłom, zachowanym do czasów współczesnych, Kaplica Trójcy Świętej stanowi zabytek w skali międzynarodowej.

Cennym zabytkiem sztuki romańskiej i jedną z najstarszych budowli na Lubelszczyźnie jest wieża zamkowa. Powstała w XIII wieku jako budowla obronno-mieszkalna (donżon). Stanowiła część grodu kasztelańskiego. Wzniesiona przy południowym zboczu wzgórza. Posiada trzy kondygnacje nadziemne. Grubość muru do 3,4 m, wewnątrz którego biegnie spiralna klatka schodowa. Dolne partie muru wzniesione z łamanego wapienia, wyższe z cegły. W czasie budowy gmachu przeznaczonego na więzienie (XIX wiek) wieża znalazła się w obrębie jego murów. Z tego okresu pochodzi wieńczący ją krenelaż. Na uwagę zasługuje zachowane romańskie okno biforyjne na III kondygnacji.

Zobacz też

• Muzeum Narodowe w Lublinie
• Zabytki Lublina
• Mieczysław Kwarciński
• Zamachy na Bolesława Bieruta i Edwarda Osóbkę-Morawskiego

Przypisy

Bibliografia

• Irena Buczkowa: Zamek Lubelski. Lublin: KAW, 1997. ISBN 83-03-03475-8.
• Hunicz A., Wyniki badań na Wzgórzu Zamkowym w Lublinie w 1973 r., „Wiadomości Archeologiczne”, nr 40 (1973), z. 1.
• Koziejowski W., Późnoromańskie formy stylowe w architekturze wieży na Zamku Lubelskim, „Studia i Materiały Lubelskie”, t. 9, Lublin 1982.
• Kutyłowska I., Nowe spojrzenie na dzieje Zamku Lubelskiego w średniowieczu, „Rocznik Lubelski” 1987, nr 2 (4).
• Rolska-Boruch I., Renesansowy zamek królewski w Lublinie – siedziba króla i sejmu, „Roczniki Humanistyczne”, nr 47 (1999), z. 4 [zeszyt specjalny].
• Stronczyński K., Opisy zabytków starożytności przez Delegację wysłaną z polecenia Rady Administracyjnej Królestwa, zebrane w Guberni Lubelskiej w latach 1844 i 1846, „Dziennik Powszechny” 1863, nr 114.
• Żywicki J., Architektura neogotycka na Lubelszczyźnie, Lublin 1998.

Linki zewnętrzne

• Archiwalne widoki zamku w bibliotece Polona