Zamek w Rytrze

Zamek w Rytrze
Symbol zabytku nr rej. 11-146-Kr/935 z 1936 oraz 25 z 18 kwietnia 1968[1]
Ilustracja
Ruiny wieży zamku w Rytrze
Państwo

 Polska

Miejscowość

Rytro / Sucha Struga

Ukończenie budowy

XIII/XIV wiek

Ważniejsze przebudowy

XV wiek

Położenie na mapie gminy Rytro
Mapa konturowa gminy Rytro, po prawej nieco u góry znajduje się ikonka zamku z wieżą z opisem „Zamek w Rytrze”
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa małopolskiego
Mapa konturowa województwa małopolskiego, na dole nieco na prawo znajduje się ikonka zamku z wieżą z opisem „Zamek w Rytrze”
Położenie na mapie powiatu nowosądeckiego
Mapa konturowa powiatu nowosądeckiego, w centrum znajduje się ikonka zamku z wieżą z opisem „Zamek w Rytrze”
Ziemia49°29′19,73″N 20°41′12,58″E/49,488814 20,686828
Widok góry zamkowej z ruinami
Góra zamkowa i Zamek w Rytrze

Zamek w Rytrze – ruiny średniowiecznego zamku na wzgórzu koło wsi Rytro w powiecie nowosądeckim w województwie małopolskim.

Zamek królewski Rytter, położony był w drugiej połowie XVI wieku w powiecie sądeckim województwa krakowskiego[2].

Historia

Zamek, położony na wysokim wzgórzu (463 m n.p.m.[3]) na prawym brzegu Popradu, na północ od wsi Sucha Struga (obecnie w jej granicach administracyjnych), został zbudowany prawdopodobnie na przełomie XIII i XIV wieku[4]; niektórzy XIX-wieczni autorzy sugerowali, że początki najstarszej części budowli, czyli kamiennej wieży, mogą sięgać XII wieku[5]; obecnie datuje się ją na XIII wiek[6].

W dokumentach źródłowych nie ma informacji, kto zbudował zamek. Pierwsza wzmianka pochodzi z przywileju Władysława Łokietka z 17 kwietnia 1312 roku, który pozwolił zakonowi klarysek ze Starego Sącza na pobieranie cła "pod zamkiem Ritter" (łac. prope castrum Ritter). Wzmianka o zamku w Rytrze pojawia się również w dyplomie Władysława Łokietka z 1331 roku, który nadał mieszczanom sądeckim las (łac. silvam) "obok zamku Rither" (łac. ultra Rither castrum sitam)[5]. W XV wieku zamek w Rytrze stanowił rezydencję starostów sądeckich i został przebudowany[4].

Zamek już od XIII wieku należał z pewnością do domeny królewskiej[3]. Pozostawał w rękach tenutariuszy: Jakusza z Boturzyna herbu Czewoja, rodu Toporczyków herbu Topór, którzy przyjęli nazwisko Ryterskich; w XVI wieku administratorem został Piotr Kmita. Wkrótce potem zamek popadł w ruinę, o czym świadczy relacja Marcina Bielskiego oraz lustracje z lat 1616–1617[3]. Według lokalnych podań uległ zniszczeniu w 1657 roku w czasie najazdu Jerzego Rakoczego[7].

Plan zamku

Zamek składał się z zamku właściwego, usytuowanego na szczycie góry, wzniesionego na planie nieregularnego pięcioboku, oraz z przygródka usytuowanego od strony północnej i bronionego przez wał ziemny. Dziedziniec zamku był z trzech stron otoczony murami; z czwartej strony zamykał go dwuczęściowy budynek mieszkalny wzniesiony na planie prostokąta. Do muru zachodniego przylegała od wewnątrz kamienna wieża o średnicy zewnętrznej u podstawy 9,5 m i wewnętrznej 2,4 do 2,6 m, zbudowana z piaskowca, zachowana do wysokości około 10 m[3]. Wskazywano, że wieża zamku w Rytrze wykazuje pewne podobieństwo do wieży zamku w Czchowie[5].

Zamek w Rytrze i zamek w Czchowie to typowe założenia zamku typu wyżynnego bergfridowego, gdzie stojąca w czole obwodu obronnego zamku wieża broni swoim masywem domu mieszkalnego, ulokowanego w przeciwległym, najbardziej bezpiecznym miejscu warowni. Pojawienie się tego typu zamków przypisuje się wpływom niemieckim (Hesja, Turyngia), które poprzez Czechy, Morawy i Śląsk dotarły do Małopolski.

Stan obecny

Z zamku zachowały się ruiny wieży i resztki muru, prawdopodobnie budynku mieszkalnego[8].

Rytro w literaturze, sztuce i historii języka polskiego

W "Księdze uposażeń diecezji krakowskiej" (Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis, 1470–1480) Jana Długosza wspomniany został testament Piotra Wydżgi herbu Janina, kasztelana sądeckiego, pisany na zamku w Rytrze i przekazany klaryskom ze Starego Sącza. Tekst ten, zawierający opis drogi do ukrytego skarbu, stanowi jeden z najdawniejszych zabytków języka polskiego[9].

Ruiny zamku w Rytrze są tematem jednego z rysunków Macieja Bogusza Stęczyńskiego[10].

Opis ryterskiego zamku i ludową opowieść o jego powstaniu zamieścił w Sądecczyźnie (1863) Szczęsny Morawski; pisali o nim Żegota Pauli w Wyimkach z podróży po Galicyi w r. 1831 ("Rozmaitości", 1835), Franciszek Kmietowicz w Z Podkarpacia Zachodniego (1936) i Jan Wiktor w Pieninach i ziemi sądeckiej (1958). Jako motyw literacki zamek w Rytrze pojawia się w opowiadaniu W starem zamczysku Walerii Szalay (1904), w dramacie Jana Joachima Czecha Na ryterskim zamku i w powieści Rogaś z Doliny Roztoki (1957) Marii Kownackiej.

Ryterski zamek w filatelistyce

Znaczki personalizowane Poczty Polskiej.

Zobacz też

Zamek w Rytrze i panorama widokowa
Zamek w Rytrze i panorama widokowa

Przypisy

  1. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo małopolskie, Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2021.
  2. ↑ Corona Regni Poloniae. Mapa w skali 1:250 000, Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk i Pracownia Geoinformacji Historycznej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego
  3. ↑ a b c d Leszek Kajzer, Stanisław Kołodziejski, Jan Salm: Leksykon zamków w Polsce. Warszawa: Arkady, 2002, s. 439-441. ISBN 83-213-4158-6.
  4. ↑ a b J. Marszałek, Katalog grodzisk i zamczysk w Karpatach, Wydawnictwo Stanisław Kryciński, Warszawa 1993, str. 193
  5. ↑ a b c Rytro, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. X: Rukszenice – Sochaczew, Warszawa 1889, s. 117.
  6. ↑ M. Rams, Zamek w Rytrze – historia, stan obecny i pewna koncepcja odtworzenia charakteru miejsca [1]
  7. ↑ Rytro, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. X: Rukszenice – Sochaczew, Warszawa 1889, s. 117. oraz J. Marszałek, Katalog grodzisk i zamczysk w Karpatach, Wydawnictwo Stanisław Kryciński, Warszawa 1993, str. 193
  8. ↑ G. Leńczyk, Katalog grodzisk i zamczysk z terenu Małopolski, Muzeum Archeologiczne w Krakowie, Kraków 1983, str. 29
  9. ↑ "Testament Piotra Wydżgi o zakopanym skarbie", [w:] Najdawniejsze zabytki języka polskiego, opracował W. Taszycki, wyd. V, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1975, str. 237–240
  10. ↑ "Ostatki zamku w Rytrze", [w:] Maciej Bogusz Stęczyński, Tatry w dwudziestu czterech obrazach skreślone piórem i rylcem, Księgarnia i Wydawnictwo Dzieł Katolickich, Naukowych i Rolniczych, Kraków 1860, str. 18 [2]

Bibliografia

  • J. Leśniak, A. Leśniak, Encyklopedia Sądecka, Urząd Miejski, Nowy Sącz 2000
  • L. Kajzer, S. Kołodziejski, J. Salm, Leksykon zamków w Polsce, red. nauk. L. Kajzer, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 2002
  • G. Leńczyk, Katalog grodzisk i zamczysk z terenu Małopolski, Muzeum Archeologiczne w Krakowie, Kraków 1983
  • J. Marszałek, Katalog grodzisk i zamczysk w Karpatach, Wydawnictwo Stanisław Kryciński, Warszawa 1993
  • Rytro, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. X: Rukszenice – Sochaczew, Warszawa 1889, s. 117.
Panorama z Zamku w Rytrze
Panorama z Zamku w Rytrze

Media użyte na tej stronie

Lesser Poland Voivodeship location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Lesser Poland Voivodeship, Poland. Geographic limits of the map:
  • N: 50.59 N
  • S: 49.07 N
  • W: 18.92 E
  • E: 21.55 E
Distinctive emblem for cultural property.svg
Blue Shield - the Distinctive emblem for the Protection of Cultural Property. The distinctive emblem is a protective symbol used during armed conflicts. Its use is restricted under international law.
Legenda zamek.svg
Symbol zamku do legendy mapy
Zamek w Rytrze BS4.JPG
Autor: Jerzy Opioła, Licencja: CC BY-SA 4.0
Zamek w Rytrze i panorama widokowa
ZamekRytro (3).jpg
Autor: Waraciła, Licencja: CC BY-SA 4.0
Widok na wieżę i dziedziniec, zamek w Rytrze.
Rytro3.jpg
Autor: Jerzy Strzelecki, Licencja: CC BY-SA 3.0
Rytro
Rytro (gmina) location map.png
Autor: Smat, Licencja: CC BY-SA 2.0
Location map
Zamekw Rytrze panorama BS4-1.JPG
Autor: Jerzy Opioła, Licencja: CC BY-SA 4.0
Widok z Zamku w Rytrze na południową i zachodnią stronę
Rytro Castle BS2.jpg
Autor: Jerzy Opioła, Licencja: CC BY-SA 4.0
Rytro Castle. Zamek w Rytrze, widok z Pasma Radziejowej