Zamek w Sztumie

Zamek w Sztumie

nr rej. A-1864 z 23.07.2010
Skrzydło mieszkalne zamku w Sztumie
Państwo	Polska
Województwo	pomorskie
Miejscowość	Sztum
Adres	ul. Galla Anonima 16, 82-400 Sztum
Typ budynku	Zamek
Styl architektoniczny	Gotyk
Rozpoczęcie budowy	po 1377
Ukończenie budowy	pocz. XV w.
Ważniejsze przebudowy	1415–1420, poł. XVI - pocz. XVII w.
Pierwszy właściciel	Zakon krzyżacki
Obecny właściciel	Muzeum Zamkowe w Malborku
Położenie na mapie Sztumu Zamek w Sztumie
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Zamek w Sztumie
Położenie na mapie województwa pomorskiego Zamek w Sztumie
Położenie na mapie powiatu sztumskiego Zamek w Sztumie
Położenie na mapie gminy Sztum Zamek w Sztumie
53°54′54″N 19°02′24″E/53,915000 19,040000

Zamek w Sztumie – średniowieczny zamek krzyżacki w Sztumie w województwie pomorskim położony nad Jeziorem Sztumskim (Zajezierskim), mieszczący się przy ulicy Galla Anonima. W przeszłości pełnił funkcje siedziby wójta zakonnego, a także rezydencji wielkiego mistrza, dostojników zakonu oraz zakonnych gości.

Historia

Zamek zbudowany w stylu gotyckim przez zakon krzyżacki w drugiej połowie XIV wieku na planie wielokąta z trzema wieżami. Z początkiem założenia wiąże się fundację fortalicium w Sztumie, której dokonał książę austriacki Albrecht III Długowłosy, po zbrojnej wyprawie u boku Winricha von Kniprode przeciwko pogańskim Żmudzinom i Litwinom w 1377 roku. Zamek był siedzibą wójta krzyżackiego. W 1410 po bitwie pod Grunwaldem przejęły go wojska polskie, a następnie odzyskały oddziały krzyżackie pod wodzą Heinricha von Plauena. Wówczas zniszczeniu uległa najwyższa, zachodnia wieża zamku.

Brama na zamek

Podczas wojny trzynastoletniej w 1454 roku, sztumski zamek przeszedł w ręce pierwszego starosty, gubernatora Prus Jana Bażyńskiego. Wkrótce jednak wrócił we władanie Krzyżaków. Na mocy II pokoju toruńskiego stał się siedzibą polskich starostów, w latach 1468–1772, wśród których znaleźli się przedstawiciele rodu Bażyńskich, Czemów, Guldensternów i Bielińskich.

Zamek był zdobywany i okupowany podczas wojen polsko-szwedzkich w XVII wieku. Miał być schronieniem dla Gustawa II Adolfa po zwycięskiej dla Polski bitwy pod Trzcianą, a po rozejmie w Starym Targu tymczasowo trafił pod zarząd elektora brandenburskiego Jerzego Wilhelma. Licznych zniszczeń i grabieży dokonano podczas potopu szwedzkiego w latach 1655–1660. Mimo napraw prowadzonych przez siedemnastowiecznych starostów z rodziny Guldensternów, zamek zdobyty przez Szwedów po raz trzeci w 1703 roku, ulegał postępującej dewastacji.

Widok na Sztum, 1749

W 1772 roku, w wyniku I rozbioru Polski, zamek przeszedł pod panowanie pruskie. Został wówczas częściowo rozebrany i zaadaptowany przez władze pruskie na siedzibę Zarządu Dóbr Skarbowych. W końcu XVIII i w XIX wieku rozebrano m.in. wieżę w narożu północno-wschodnim, część skrzydła wschodniego z dawnym domem wielkich mistrzów, budynki gospodarcze, skrzydło zachodnie, część murów wieży bramnej i bramy wjazdowej. Osuszono i zagospodarowano tereny dawnej fosy otaczającej zamek. Przebudowano skrzydło południowe na potrzeby intendentury i siedziby sądu. W 1824 roku sąd przeniesiono do skrzydła wschodniego.

Od lat sześćdziesiątych XIX wieku zamek stał się przedmiotem badań architektonicznych^[1], na podstawie których powstały pierwsze opracowania^[2]. W drugiej połowie lat sześćdziesiątych XIX wieku przebudowie uległo skrzydło południowe, a w północno-wschodniej części zamku wzniesiono budynki dla sądu, prokuratury, więzienia i mieszkań urzędników. Elewacjom skrzydła wschodniego nadano neogotyckie formy. Na przełomie XIX i XX wieku powstał wolnostojący dom mieszkalny dla kierownictwa i pracowników sądu, a w skrzydle południowym zamku umieszczono przytułek dla sierot fundacji Kalksteina, prowadzony przez siostry Katarzynki z Braniewa.

Skrzydło południowe zamku w Sztumie

Po II wojnie na zamku znajdował się sąd powiatowy i prokuratura. Od początku lat siedemdziesiątych funkcjonowało tu Muzeum Powiśla, a w latach dziewięćdziesiątych Sztumskie Centrum Kultury. Na przełomie 2017 i 2018 zamek w Sztumie stał się siedzibą oddziału Muzeum Zamkowego w Malborku^[3].

Przypisy

Bibliografia

• Sławomir Jóźwiak, Janusz Trupinda: Zamek krzyżacki w Sztumie w średniowieczu w świetle źródeł pisanych [w:] 600 lat Sztumu: studia z dziejów miasta i parafii św. Anny / pod redakcją Radosława Biskupa i Andrzeja Starczewskiego, Wydawnictwo Bernardinum, Pelplin 2017, ISBN 978-83-8127-018-2.

Linki zewnętrzne

• Informacja o rejestrze zespołu zamkowego w PDF