Zapaliczka

Zapaliczka
	; Zapaliczka cuchnąca
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	selerowce
Rodzina	selerowate
Rodzaj	zapaliczka
	Nazwa systematyczna
	Ferula L.; Sp. Pl. 246. 1 Mai 1753
	Typ nomenklatoryczny
	F. communis L.
Synonimy
	Buniotrinia Stapf & Wettst.; Dorema D. Don; Euryangium Kauffm.; Leutea Pimenov; Merwia B. Fedtsch.; Narthex Falc.; Schumannia Kuntze; Scorodosma Bunge; Soranthus Ledeb.; Talassia Korovin;

Zapaliczka pospolita

Ferula gummosa

Ferula lancerottensis

Zapaliczka (Ferula) – rodzaj roślin z rodziny selerowatych. Obejmuje ponad 200 gatunków^[5]. Najwięcej z nich występuje w południowo-zachodniej i centralnej Azji^[6], ale przedstawiciele rodzaju rosną na rozległym obszarze od basenu Morza Śródziemnego wraz z północną Afryką i południową Europą, po Chiny^[7]. Zasiedlają zwykle obszary suche, miejsca nasłonecznione, zbiorowiska trawiaste i stoki wzgórz. Kwiaty zapylane są głównie przez muchówki^[8].

Rośliny te są zasobne w gumy i żywice, dlatego od dawnych czasów wykorzystywane są w ziołolecznictwie, w kadzidłach oraz jako przyprawy^[8]. Ze względu na okazałe rozmiary i efektowny wygląd sadzone są jako rośliny ozdobne w ogrodach^[9]. Największe znaczenie użytkowe mają: zapaliczka cuchnąca, Ferula foetida i F. narthex używane jako przyprawy (w Afganistanie zwane „pokarmem bogów”), w Iranie popularne jest ich wykorzystanie w medycynie^[9]. Zwłaszcza w przeszłości szeroko ceniono ich tzw. „czarne łajno” – gumożywicę pozyskiwaną z grubych korzeni i stosowaną zwłaszcza w przypadku konwulsji^[10]. Z zapaliczki galbanowej i F. rubricaulis pozyskuje się galbanum, także stosowane w medycynie. Z F. moschata pozyskuje się żywicę sumbul stosowaną do aromatyzowania pomieszczeń i jako przyprawę. Korzenie F. hermonis po zaparzeniu dają napar zwany „libańską” lub „ziołową viagrą” (kwas ferulowy wraz z pochodnymi mają rozszerzać naczynia krwionośne). Zapaliczka pospolita jest uprawiana głównie jako roślina ozdobna; stanowi motyw zdobniczy w meblarstwie cypryjskim. Jej suchy pęd, po nasadzeniu na jego końcu szyszki sosnowej, wykorzystywany był jako tyrs (laska Dionizosa). Według mitologii greckiej właśnie takiego tyrsu miał użyć Prometeusz do sprowadzenia ognia dla ludzi. Pęd zapaliczki pali się powoli, zachowując tkankę naczyniową^[9].

Do tego rodzaju należał też prawdopodobnie mityczny sylfion – roślina współcześnie już nieznana, która stanowiła kluczowy produkt eksportowy Cyrenajki^[9], ceniona w starożytności na równi z cennymi kruszcami, używana jako panaceum i środek wczesnoporonny^[11].

Morfologia

Ferula tingitana

Pokrój: Byliny zakwitające regularnie lub monokarpiczne (obumierające po wydaniu owoców)^[7]. Zwykle rośliny wysokie^[6] (nawet do 5 m wysokości^[8]), o pędach rozgałęziających się, czasem naprzeciwlegle lub okółkowo, u nasady często osłonięte włóknistymi pozostałościami martwych pochew liściowych, często o zapachu czosnku. Korzeń palowy, zwykle tęgi^[7].
Liście: Liście ogonkowe i z okazałą pochwą. Blaszka liściowa kilkukrotnie pierzastozłożona lub pierzastosieczna (od 2 do 4-krotnie). Dolne liście duże i szerokie, wyższe liście łodygowe coraz mniejsze^[7]. Odcinki liści często włosowato cienkie^[8].
Kwiaty: Zebrane w baldachy, pod którymi brak pokryw i pokrywek lub są odpadające. Centralny baldach w kwiatostanie złożonym ma zawsze kwiaty obupłciowe, podczas gdy w brzeżnych baldachach kwiaty mogą być obupłciowe lub tylko męskie. Poszczególne kwiaty drobne. Kielich z drobnymi ząbkami, czasem całkiem zredukowanymi. Korona kwiatu żółta, jasnożółta lub zielonkawożółta^[7], tworzona przez pięć^[8] płatków jajowatych, na końcach zaostrzonych i zagiętych do środka kwiatu^[7]. Pręcików 5. Zalążnia dolna, dwukomorowa, w każdej komorze z pojedynczym zalążkiem^[8].
Owoce: Duże^[8], eliptyczne do jajowato-kulistych, silnie spłaszczone i ożebrowane rozłupki, z boków żebra oskrzydlone^[7].

Systematyka

Rodzaj z podplemienia Ferulinae w obrębie plemienia Scandiceae w podrodzinie Apioideae z rodziny selerowatych Apiaceae^[4].

Wykaz gatunków (tylko nazwy zweryfikowane)^[5]

Ferula afghanica Gilli
Ferula akitschkensis B.Fedtsch. ex Koso-Pol.
Ferula alaica Pimenov & Melibaev
Ferula alliacea Boiss.
Ferula amanicola Hub.-Mor. & Pesmen
Ferula anatolica Boiss.
Ferula angreni Korovin
Ferula armandi Mouterde
Ferula arrigonii Bocchieri
Ferula assa-foetida L. – zapaliczka cuchnąca
Ferula atlantica Elalaoui & Cauwet
Ferula badrakema Koso-Pol.
Ferula baluchistanica Kitam.
Ferula barbeyi Post
Ferula behboudiana (Rech.f. & Esfand.) D.F.Chamb.
Ferula bilasi Post
Ferula biverticellata J.Thiébaut
Ferula blanchei Boiss.
Ferula botschantzevii Korovin
Ferula brevipedicellata Peșmen ex Sağıroğlu & H.Duman
Ferula bungeana Kitag.
Ferula calcarea Pimenov
Ferula canescens (Ledeb.) Ledeb.
Ferula caspica M.Bieb.
Ferula caucasica Korovin
Ferula ceratophylla Regel & Schmalh.
Ferula clematidifolia Koso-Pol.
Ferula communis L. – zapaliczka pospolita
Ferula conocaula Korovin
Ferula coskunii H.Duman & Sağıroğlu
Ferula costata Korovin ex Nasir
Ferula cupularis (Boiss.) Spalik & S.R.Downie
Ferula cypria Post
Ferula czatkalensis Pimenov
Ferula daninii Zohary
Ferula decurrens Korovin
Ferula dictyocarpa Rech.f.
Ferula dissecta (Ledeb.) Ledeb.
Ferula diversivittata Regel & Schmalh.
Ferula drudeana Korovin
Ferula dshizakensis Korovin
Ferula dubjanskyi Korovin
Ferula duranii Sağıroğlu & H.Duman
Ferula elaeochytris Korovin
Ferula elbursensis (Mozaff.) Spalik & S.R.Downie
Ferula equisetacea Koso-Pol.
Ferula euxina Pimenov
Ferula fedoroviorum Pimenov
Ferula fedtschenkoana Koso-Pol.
Ferula ferganensis Lipsky ex Korovin
Ferula ferulioides (Steud.) Korovin
Ferula flabelliloba Rech.f. & Aellen
Ferula foetida (Bunge) Regel
Ferula foetidissima Regel & Schmalh.
Ferula fontqueri Jury
Ferula fukanensis K.M.Shen
Ferula gabrielii Rech.f.
Ferula ghorana Rech.f.
Ferula gigantea B.Fedtsch.
Ferula glaberrima Korovin
Ferula glabra Rech.f. & Riedl
Ferula glauca L.
Ferula glaucopruinosa (Rech.f.) Akhani
Ferula gouliminensis Elalaoui & Cauwet
Ferula gracilis (Ledeb.) Ledeb.
Ferula grigoriewii B.Fedtsch.
Ferula groessingii Riedl & Riedl-Dorn
Ferula gummosa Boiss. – zapaliczka galbanowa
Ferula gypsacea Korovin
Ferula halophila Peșmen
Ferula haussknechtii H.Wolff ex Rech.f.
Ferula hedgeana Pimenov & Kljuykov
Ferula heratensis Rech.f.
Ferula hermonis Boiss.
Ferula heuffelii Griseb. ex Heuff.
Ferula hexiensis K.M.Shen
Ferula hezarlalehzarica Ajani
Ferula hindukushensis Kitam.
Ferula huber-morathii Peșmen
Ferula iliensis Krasn. ex Korovin
Ferula inciso-serrata Pimenov & J.V.Baranova
Ferula jaeschkeana Vatke
Ferula juniperina Forovin
Ferula kandaharica Rech.f.
Ferula karakalensis Korovin
Ferula karatavica Regel & Schmalh.
Ferula karataviensis (Regel & Schmalh.) Korovin ex Pavlov
Ferula karategina Lipsky ex Korovin
Ferula karelinii Bunge
Ferula kashanica Rech.f.
Ferula kelifi Korovin
Ferula kelleri Koso-Pol.
Ferula kingdon-wardii H.Wolff
Ferula kirialovii Pimenov
Ferula kokanica Regel & Schmalh.
Ferula korshinskyi Korovin
Ferula koso-poljanskyi Korovin
Ferula krylovii Korovin
Ferula kuhistanica Korovin
Ferula kyzylkumica Korovin
Ferula lancerotensis Parl. ex Hartung
Ferula lapidosa Korovin
Ferula laseroides (Akhani) Spalik & S.R.Downie
Ferula latiloba Korovin
Ferula latipinna A.Santos
Ferula latisecta Rech.f. & Aellen
Ferula lehmannii Boiss.
Ferula leiophylla Korovin
Ferula leucographa Korovin
Ferula licentiana Hand.-Mazz.
Ferula linczevskii Korovin
Ferula lipskyi Korovin
Ferula lithophila Pimenov
Ferula litwinowiana Koso-Pol.
Ferula longipedunculata Peșmen
Ferula longipes Coss. ex Bonnier & Maury
Ferula loscosii (Lange) Willk.
Ferula lutensis Rech.f.
Ferula lycia Boiss.
Ferula macrocolea Boiss.
Ferula malacophylla Pimenov & J.V.Baranova
Ferula marmarica Asch. & Taub. ex Asch. & Schweinf.
Ferula mervynii Sağıroğlu & H.Duman
Ferula microcolea (Boiss.) Boiss.
Ferula mogoltavica Lipsky ex Korovin
Ferula mollis Korovin
Ferula mongolica (V.MVinogr. & Kamelin) V.M.Vinogr. & Kamelin
Ferula moschata (H.Reinsch) Koso-Pol.
Ferula myrioloba Rech.f.
Ferula narthex Boiss.
Ferula negevensis Zohary
Ferula nevskii Korovin
Ferula nuda Spreng.
Ferula nuratavica Pimenov
Ferula nuristanica Rech.f.
Ferula olivacea (Diels) H.Wolff
Ferula oopoda (Boiss. & Buhse) Boiss.
Ferula orbicularis Post ex Beauverd & Zohary
Ferula orientalis L.
Ferula ovczinnikovii Pimenov
Ferula ovina (Boiss.) Boiss.
Ferula pachycaulos Rech.f.
Ferula pachyphylla Korovin
Ferula pallida Korovin
Ferula palmyrensis Post & Beauverd
Ferula parva Freyn & Bornm.
Ferula penninervis Regel & Schmalh.
Ferula persica Willd.
Ferula peucedanifolia Willd.
Ferula pimenovii Lazkov
Ferula plurivittata Korovin
Ferula potaninii Korovin ex Pavlov
Ferula prangifolia Korovin
Ferula pratovii F.O.Khasanov & I.I.Mal'tsev
Ferula pseudalliacea Rech.f.
Ferula racemosoumbellata (Gilli) Rech.f.
Ferula rechingeri D.F.Chamb.
Ferula renardii (Regel & Schmalh.) Pimenov
Ferula rigidula Fisch. ex DC.
Ferula rubricaulis Boiss.
Ferula rubroarenosa Korovin
Ferula rutbaensis C.C.Towns.
Ferula sadleriana Ledeb.
Ferula samariae Zohary & P.H.Davis
Ferula samarkandica Korovin
Ferula sauvagei Elalaoui & Cauwet
Ferula schtschurowskiana Regel & Schmalh.
Ferula seravschanica Pimenov & J.V.Baranova
Ferula serpentinica Rech.f.
Ferula sharifii Rech.f. & Esfand.
Ferula sibirica Willd.
Ferula sinaica Boiss.
Ferula sinkiangensis K.M.Shen
Ferula sjugatensis Bjat.
Ferula songarica Pall. ex Schult.
Ferula sphenobasis C.C.Towns.
Ferula stenocarpa Boiss. & Hausskn.
Ferula stenoloba Rech.f.
Ferula stewartiana O.E.Schulz
Ferula subtilis Korovin
Ferula sugatensis Bajtenov
Ferula syreitschikowii Koso-Pol.
Ferula szowitziana DC.
Ferula tabasensis Rech.f.
Ferula tadshikorum Pimenov
Ferula tatarica Fisch. ex Spreng.
Ferula taucumica Baitenov
Ferula tenuisecta Korovin
Ferula tenuissima Hub.-Mor. & Pesmen
Ferula teterrima Kar. & Kir.
Ferula thomsonii C.B.Clarke
Ferula tingitana L.
Ferula trachelocarpa Rech.f.
Ferula trachyphylla Rech.f. & Riedl
Ferula transiliensis (Herder) Pimenov
Ferula tschimganica Lipsky ex Korovin
Ferula tschuiliensis Bajtenov
Ferula tuberifera Korovin
Ferula tunetana Pomel ex Batt.
Ferula turcomanica (Schischk.) Pimenov
Ferula ugamica Korovin
Ferula varia (Schrenk) Trautv.
Ferula vesceritensis Coss. & Durieu ex Trab.
Ferula vicaria Korovin
Ferula violacea Korovin
Ferula xanthocarpa Rech.f.
Ferula xeromorpha Korovin
Ferula xylorhachis Rech.f.

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-05-01] (ang.).
↑ ^a ^b Ferula. W: Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2018-12-20].
↑ ^a ^b Genus: Ferula L.. W: Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2018-12-20].
↑ ^a ^b Ferula. W: The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2018-12-20].
↑ ^a ^b Ferula Linn.. W: Flora of Pakistan [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2018-12-20].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g She Menglan; Mark F. Watson: Ferula Linnaeus. W: Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2018-12-20].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 313. ISBN 0-333-74890-5.
↑ ^a ^b ^c ^d David J. Mabberley: Mabberley's Plant-Book. Cambridge University Press, 2017, s. 362. ISBN 978-1-107-11502-6.
↑ Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe 1. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 269. ISBN 83-7079-778-4.
↑ Carol Downer: Natural Liberty: Rediscovering Self-Induced Abortion Methods. 2008, s. 81.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-05-01] (ang.).

[ing-3] Ferula. W: Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2018-12-20].

[grin-4] Genus: Ferula L.. W: Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2018-12-20].

[tpl-5] Ferula. W: The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2018-12-20].

[pakistan-6] Ferula Linn.. W: Flora of Pakistan [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2018-12-20].

[china-7] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g She Menglan; Mark F. Watson: Ferula Linnaeus. W: Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2018-12-20].

[philips-8] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 313. ISBN 0-333-74890-5.

[mabb-9] David J. Mabberley: Mabberley's Plant-Book. Cambridge University Press, 2017, s. 362. ISBN 978-1-107-11502-6.

[encyk-10] Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe 1. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 269. ISBN 83-7079-778-4.

[11] Carol Downer: Natural Liberty: Rediscovering Self-Induced Abortion Methods. 2008, s. 81.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

Navigation

Nawigacja

Portale tematyczne

Zapaliczka

Morfologia

Systematyka

Przypisy

Media użyte na tej stronie