Zapona relikwiarzowa z orłem

Zapona relikwiarzowa z orłem

Autor	nieznany artysta francuski lub czeski
Data powstania	II poł XIV w.
Medium	srebro złocone, grawerowane, lane, kameryzowane
Wymiary	18,5 cm
Miejsce przechowywania
Miejscowość	Paryż
Lokalizacja	Musée de Cluny

Zapona relikwiarzowa z orłem – gotycki relikwiarz typu medalionowego wykonany zapewne w drugiej połowie XIV stulecia. Obecnie eksponowany w paryskim Musée National du Moyen Âge.

Cenny przykład osobistego klejnotu relikwiarzowego, gotyckiego złotnictwa i sztuki dworskiej XIV wieku. Pierwotne dzieje relikwiarza nie są znane. Datowany jest ogólnikowo na drugą połowę XIV stulecia, wiązany z najważniejszymi osobistościami ówczesnego dworu. Wiadomo, że później należał do kolekcji księcia Petra Sołtykowa, znanego kolekcjonera dzieł sztuki dawnej, a następnie trafił do obecnego miejsca.

Wykonany jest ze złoconego srebra i bogato kameryzowany. Ma kształt regularnego rombu otoczonego quasi ośmiolistną obwódką. Na szrafowanym (techniką grawerowania) polu rombu widoczny jest gładki ornament w formie stylizowanych języków płomieni. Pole to wypełnia bogato zdobiony kamieniami szlachetnymi orzeł zwrócony heraldycznie w lewo. Ja jego głowie spoczywa niewielka korona ozdobiona perłą. Kolejne perły orzeł trzyma w szponach i dziobie. Głowa, korpus i szeroko rozpostarte skrzydła są gęsto ozdobione kaboszonowymi kamieniami szlachetnymi o zróżnicowanej wielkości, kształcie. Większość z nich jest gładko szlifowana. Kameryzowana jest również bordiura rombu, gdzie występuje alternacja pereł i kamieni szlachetnych. Uwagę zwraca uporządkowana gra kolorów ametystów, szafirów, rubinów, szmaragdów oraz granatów. Obwódka złożona z ośmiu naprzemianlegle mniejszych i większych łuków tworzących stylizowany typowy dla gotyku motyw wieloliścia. W przeciwieństwie do pozostałej części nie ma tu kamieni szlachetnych. Powierzchnię zdobi emalia z geometryczną dekoracją ornamentalną. Pod ośmioma kryształowymi kaboszonami akcentującymi obwódkę umieszczono relikwie świętych Andrzeja, Marcina, Małgorzaty, Mikołaja, Piotra, Hipolita, Konstantyna i Wawrzyńca.

O dewocyjnym i apotropaicznym charakterze tegoż osobistego klejnotu mówi duża liczba znajdujących się tu relikwii, znaczących dla dziejów Kościoła świętych, reprezentujących zarówno apostołów (św. Piotr i św. Andrzej), męczenników (św. Wawrzyniec i św. Hipolit), biskupów i doktorów (św. Mikołaj i św. Marcin), władców (św. Konstantyn) i dziewic (św. Małgorzata). Wysoką rangę podkreśla olbrzymia liczba starannie oszlifowanych kamieni szlachetnych, zaś związek z kulturą dworską poświadcza motyw stylizowanego orła, którego kształt jest w pełni zgodny z ówczesną tradycją heraldyczną. Najprawdopodobniej stanowił element ekskluzywnego kostiumu – zapony spinającej połacie płaszcza. Zagadkowa jest kwestia kto posiadał ów relikwiarz. Część badaczy wskazuje na związek z królem francuskim Karolem V Mądrym albo królem czeskim i cesarzem Karolem IV Luksemburskim największymi wówczas monarchami będącymi orędownikami kultu relikwii. Karol V Mądry był wielkim kolekcjonerem dzieł złotniczych, za swojego panowania miał zebrać około 3500, głównie wyrobów paryskich, florenckich i nadreńskich. Jeszcze w tym samym stuleciu większość z nich została spieniężona. W kontekście sztuki dworskiej Karola IV Luksemburskiego wiadomo dzięki zapisom inwentarzowym, iż monarcha ten posiadał liczne dzieła złotnicze i tekstylne ozdobione motywem heraldycznego orła, który najczęściej stanowił nawiązanie do Płomienistej Orlicy – godła Przemyślidów, których jedną z ostatnich przedstawicieli była matka Karola – Elżbieta Przemyślidka. Orlica ta była również atrybutem głównego patrona Czech – świętego Wacława. Jego kult szczególnie orędował Karol IV, nazwany podczas chrztu Wacławem, to samo imię nadał jednemu z synów, późniejszemu następcy tronu czeskiego. Imieniem tym nazwano najważniejsze fundacje Karola IV – główną kaplicę w praskiej katedrze oraz koronę królów czeskich. Część badaczy (głównie czeskich) sugeruje, iż relikwiarz był darem Karola IV Luksemburskiego dla Karola V Mądrego. Władcy ci spotkali się w styczniu 1378 roku w Paryżu, nadto cesarz nawiedził m.in. miejscową Sainte-Chapelle oraz pobliskie opactwo Saint-Denis.

Bibliografia

• Johann Michael Fritz, Goldschmiedekunst der Gotik in Mitteleuropa, München 1982
• Marie-Madeleine Gauthier, Émaux du moyen âge occidental, Fribourg 1972
• Jiří Fajt (ed.), Karel IV. Císař z boží milosti. Kultura a umění za vlády posledních lucemburků 1347-1437: Katalog výstavy, Pražský hrad 16. února – 21. května 2006, Praha 2006
• Viviane Huchard (ed.) Musée de Cluny – Musée national du Moyen Âge, Paris 2003
• Les fastes du gothique. Le siècle de Charles V, Paris 1981
• Emanuel Poche: Umělecká řemesla gotické doby, [in:] Dějiny českého výtvarného umění I/2, Praha 1984
• Kinga Szczepkowska-Naliwajek, Relikwiarze średnio-wiecznej Europy od IV do początku XVI wieku. Geneza, treści, styl i techniki wykonania, Warszawa 1996
• Elisabeth Taburet-Delahaye, L’orfèvrerie gothique au Musée de Cluny: XIIIe – début XVe siècle, Paris 1989