Zaratusztrianizm

Faravahar, symbol opisujący drogę duszy ludzkiej od narodzin do śmierci
Święty Ogień w Świątyni Ognia w Jazdzie. Według tradycji, pali się już 500 lat.

Zaratusztrianizm (zaratustryzm, zoroastryzm, zoroastrianizm, awest. Daēnā Vañuhi; pers. آيين زرتشتی Âjin-e Zaratoszt-i) – religia irańska wywodząca się od Zaratusztry[1][2], powstała pomiędzy 628 a 551 rokiem p.n.e.[2]

Zaratusztrianizm wywodzi się z dawnych wierzeń ludów indoeuropejskich, żyjących na terenach obecnego północnego Iranu. Muzułmanie nazywają jej wyznawców czcicielami ognia. Świętą księgą zaratusztrian jest Awesta, której najważniejszą część tworzą Gathy, zgodnie z wierzeniami napisane przez samego Zaratusztrę (zobacz: język awestyjski). Zaratusztrianizm był religią państwową w istniejącym na terenie współczesnego Iranu i Iraku imperium Sasanidów. Między innymi wywarł on wyraźny wpływ na judaizm, a poprzez niego także na chrześcijaństwo oraz islam w związku z tym mogą istnieć przesłanki do twierdzenia, że takie podstawowe zasady tych religii jak Sąd Ostateczny, wędrówka duszy po śmierci do piekła lub nieba, wiara w istnienie diabła i nadejście mesjasza powstały pod silnym oddziaływaniem zaratusztrianizmu[3][4]. Historycy duchowni są zdania, że pogląd ten jest przestarzały, niewiarygodny i bierze swoje źródło w oświeceniowej krytyce chrześcijaństwa, sprzeciwiającej się wszelkiej jego oryginalności[5].

Świątynia Ognia w Jazdzie, w środkowym Iranie
Świątynia w Chak Chak koło Jazdu

Upadek tej religii wiąże się z ekspansją islamu, na który po podboju arabskim przeszła większość Irańczyków. W samym Iranie pozostało obecnie ok. 40 tys. zaratusztrian, cieszących się statusem konstytucyjnej mniejszości, w praktyce administracyjnej jednak często dyskryminowanych. Najliczniejszą grupę współczesnych zaratusztrian stanowią indyjscy Parsowie (ok. 150 tys.), którzy przybyli do Indii po najeździe arabskim. Poza tym znaczniejsze wspólnoty istnieją jedynie w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Łącznie na świecie jest obecnie nie więcej niż 250 tys. wyznawców zaratusztrianizmu. W ostatnich latach notuje się spadek liczby wiernych (na rzecz bahaizmu, islamu i hinduizmu) oraz spadek aktywności religijnej.

Teologia zaratusztrianizmu

Przedstawiona tu teologia pochodzi z najstarszej wersji zaratusztrianizmu, zawartej w Gatach.

Ahura Mazda i Angra Mainju

Ahura Mazda (Pan Mądrości) i jego przeciwieństwo Angra Mainju (Zły Duch) tworzą stale splecioną parę, która toczy z sobą bezustanny bój o władzę nad światem.

Angra Mainju był w późniejszej, pahlawijskiej wersji zaratusztrianizmu, nazywany Arymanem, a Ahura Mazda – Ormuzdem.

Amszaspandowie

Ahura Mazda, pozostając jednością, posiada sześć Amesza Spentów (aw. ameša „nieśmiertelny”, spenta „posiadający moc”) – emanacji tworzących duchową osnowę świata, zwanych także świetlistymi Istotami. Wraz z nimi tworzy tzw. „Świętą Siódemkę”. Ich imiona można rozumieć jako nazwy podstawowych atrybutów Ahury Mazdy i jednocześnie podstawowych cnót, którymi powinien cechować się każdy wyznawca:

Heptada Ahura Mazdy

Zwykle podaje się taki skład heptady, której część stanowią Amesza Spentowie wraz z ich atrybutami:

  • Ahura Mazda – Dobry Bóg
Wieża Milczenia (Ciszy) w Jazd w Iranie. Do lat 70, XX wieku, tradycyjne miejsce pochówku wyznawców Zaratusztranizmu.

Trzy męskie (nijakie) Moce

  • pers. Bahman – aw. Wohu Manah, czyli Dobra Myśl; królestwo zwierząt
  • pers. Ardibeheszt – aw. Asza Wahiszta, czyli Najlepsza Prawda, Ład Należyty; królestwo ognia, ciepło, światło boże
  • pers. Szachriwar – aw. Chszatra Warija, czyli Królewskość Zwycięska, „Pożądane Panowanie”; królestwo metali

Trzy żeńskie Moce

  • pers. Spandarmat – aw. Spenta Aramaiti, czyli Święta Cierpliwość; królestwo ziemi, kobiecość
  • pers. Chordad – aw. Haurwatat, czyli Zdrowie, integralność; królestwo wody
  • Infografika – Heptada Ahura Mazdy i 21 ważniejszych Jazatów
    pers. Mordad – aw. Ameratat, czyli Nieśmiertelność; królestwo roślin

Jazata i Dewa

Oprócz tego Ahurze Maździe pomagają Jazatowie (awestyjskie yazatåŋhō) godni czci lub godni głębokiego kuliu” czasem nazywani także Jazata Spenta – Wielka liczba świętych bytów stworzonych przez Ahura Mazdę, do których Zaratusztra zaliczył część bogów z panteonu mazdaizmu. W Gathah Zaratusztry wymienieni są Sraosza (Sędzia na moście Czinwat), Aszi jako hipostaza „nagrody”, „zapłaty” lub „kapryśnego szczęścia”, Atar Święty ogień, hipostaza światłości Ahura Mazdy, Geusz Taszan „Twórca krowy”, boski rzemieślnik, Geusz Urwan „Dusza Krowy”, „Duszą Stworzenia”, hipostaza zwierząt, wszystkich istot żywych, Tusznamaiti „Cisza umysłu”, „Boski Umysł” hipostaza oświecenia i Iza – w późniejszych tekstach zaratusztriańskich wysoką pozycję zajmują jazatowie tacy jak Mitra, bóstwo przymierza , światła , przysięgi , sprawiedliwości i słońca, wszechwidzący obrońca prawdy oraz strażniki bydła, żniw i wód. Mitra jest jednym z trzech sędziów na moście Czinwat, „Most Oddzielenia” obok Sraoszy i Rasznu (personifikacja sprawiedliwości). Czczona była także powszechnie jazatka Anahita opiekunka wód, źródeł, rzek, kobiet[6]

Angra Mainju nie posiada takich emanacji jak Ahura Mazda, posiada jednak korpus złych duchów, tzw. Dewów, zwanych w wersji pahlawijskiej demonami, które pomagają mu w dziele zniszczenia. W Gathah prawie nie są omawiane osobowości poszczególnych dewów; są traktowani jako kolektyw fałszywych bogów, którzy podążają za Kłamstwem i prowadzą swoich wyznawcy do czynienia zła i przemocy. Późniejsze teksty średnioperskie prezentują bardziej złożoną i szczegółową demonologię, wymieniają wielu dewów i opisując ich atrybuty i siły zła, które ucieleśniają w najdrobniejszych szczegółach. Ostatecznie oznacza to zmianę ich konceptualizacji przez stanie się dosłownymi przeciwnikami odpowiadających im przeciwstawnym bytom stworzonym przez boga.[7]

Akt stworzenia i trzy epoki

Ahura Mazda jest bogiem, który stworzył świat i wszystko, co w nim dobre. W pierwszym etapie Ahura Mazda poprzez swoje Świetliste Istoty stworzył wszystko oprócz ognia, co trwało siedem dni, po czym pozostawił to w stanie bezcielesnym i wstrzymał upływ czasu aby odpocząć. Była to pierwsza epoka świata. Wszystkie twory Ahury były w tym stanie doskonale statyczne i niezmienne – wszystko doskonałe i na swoim miejscu. Następnie Ahura Mazda stworzył ogień i puścił świat w ruch, uruchamiając upływ czasu i nadając wszystkiemu cielesność. Otworzyło to drogę Angra Maju, który natychmiast zaatakował i skaził wszystkie 7 tworów Ahura Mazdy. Zaatakował ziemię, tworząc pustynię, zasolił wodę w morzach, przebił południową stronę nieba, spowodował więdnięcie roślin, śmierć pierwszego byka oraz pierwszego człowieka, a na koniec „popsuł” nieskalaną czystość ognia, tworząc dym. Od tego czasu zaczęła się druga epoka – epoka „zmieszania” – walki dobra ze złem, w której obecnie żyjemy. Pod koniec tej epoki nastanie czas sądu ostatecznego, kiedy to Ahura Mazda zstąpi osobiście na ziemię, oddzieli dobro od zła i ustanowi z powrotem doskonały porządek, jednak z zachowaniem czasu, ognia i cielesności. Nastanie wtedy trzecia epoka, epoka Królestwa Bożego na ziemi.

Życie pośmiertne

Dusze ludzi po śmierci tracą do dnia sądu ostatecznego swoją cielesność i wędrują przez „Most Dzielący” (Czinwat) do piekła, czyśćca lub nieba. Na moście, u wrót nieba, stoi Mitra, który dzierży w swoich rękach szale sprawiedliwości, na których są ważone dobre i złe uczynki, myśli i słowa. Gdy dobro przeważa nad złem w życiu danej duszy – trafia ona do nieba, gdzie może spokojnie oczekiwać na dzień sądu ostatecznego, kiedy to z powrotem uzyska cielesność i wróci na ziemię, aby powiększyć grono „sprawiedliwych”. Gdy zło przeważa nad dobrem – dusza jest strącana do piekła, z którego już nigdy nie wyjdzie i będzie pod kontrolą Angra Mainju cierpiała nieskończone męki. Gdy szale się doskonale równoważą – dusza trafia do krainy umarłych, stając się szarym cieniem, nie mogącym czuć radości ani smutku.

Mesjanizm

Sama idea nadejścia mesjasza jest tylko w Gatach zasygnalizowana, dopiero w Młodszej Aweście zostaje rozwinięta[8]. Bezpośrednio przed dniem sądu ostatecznego do jeziora Kasaoja w Pamirze. ma wejść dziewica, zostać cudownie zapłodniona nasieniem Zaratusztry ocalonym po jego śmierci [9][10] i urodzić Saoszjanta[11], porównywanego do pojęcia mesjasza w chrześcijaństwie, który poprowadzi zastępy sprawiedliwych do ostatecznej walki ze złem.

Zmartwychwstanie, sąd, nieśmiertelność

Wszyscy ludzie, którzy kiedykolwiek żyli, mają zmartwychwstać, sprawiedliwi i grzeszni. Rozpoznają znajomych, krewnych, rodziców i dzieci. Na wielkim zebraniu wszyscy ujrzą swoje uczynki, dobre i złe. Następnie ma nastąpić rozdzielenie dobrych od złych, zbawieni trafią do nieba, a potępieni ponownie do piekła. Zostanie odprawione nabożeństwo, zbawionym będzie dany do wypicia napój z haomy dającej nieśmiertelność.

Etyka i obyczaje zaratusztrian

W etyce zaratusztriańskiej człowiek jest dziełem Ahury Mazdy, ma jednak wolną wolę i może zdradzić swojego stwórcę, stając po stronie sił zła. Z natury człowiek jest jednak dobry i jego powołaniem jest stanąć do walki ze złem w szeregach popleczników Ahury Mazdy. Lapidarnie nakazy zaratusztrianizmu określa formuła: humata, huchta, hwareszta – dobre myśli, dobre słowa, dobre uczynki.

Kult czystości

W etyce zaratusztrianizmu nie występuje pojęcie grzechu, ale zastępuje je pojęcie "zbrukania". Dusza człowieka może ulec zbrukaniu poprzez kontakt z "brudnymi" tworami Angra Mainju. Silnie zbrukana dusza przejdzie w końcu na stronę sił zła i po śmierci zostanie strącona do piekła. Obowiązkiem człowieka jest zatem dbanie o swoją czystość duchową. Obejmuje to unikanie nieczystych myśli, nieczystego pokarmu i nieczystych ludzi.

Nagrobek na cmentarzu zoroastryjskim w Jazdzie

Zaratusztrianizm ustalił listę „nieczystości”, z którymi kontakt prowadzi do zbrukania.

Zasady tej czystości muszą być przestrzegane na co dzień i dotyczy to określonego sposobu ubierania się, określonej diety (analogicznie do żydowskiego pojęcia koszerności) i dozwolonych form uprawiania życia płciowego. Zbrukaną duszę można oczyścić przez rozmaite, zależne od rodzaju zbrukania zabiegi oczyszczające. Niektóre z nich są bardzo skomplikowane, kosztowne i trwają wiele tygodni.

Śmierć jako twór Angra Mainju jest również nieczysta. Zwłoki człowieka są więc jedną z najbardziej zbrukanych rzeczy. Ze względu na to, że ziemia jest tworem czystym, nie można jej brukać grzebiąc zwłoki, nie można też ich spalić, bo ogień też jest tworem czystym. Zaratusztrianie pozostawiają zwłoki na specjalnych wieżach, tzw. wieżach milczenia, gdzie cała zgnilizna śmierci jest pochłaniana przez sępy – zwierzęta cieszące się szczególnym szacunkiem w zaratusztrianizmie. Dopiero gdy ze zwłok zostają suche, białe kości, doczesne szczątki są zrzucane do specjalnego szybu w wieży. Współcześnie jednak coraz częściej zaprzestaje się tych praktyk, a zwłoki chowane są w betonowych grobach, tak by nie stykały się z ziemią.

Kult ognia

Ogień stanowi szczególny obiekt kultu zaratusztrian. Jest on najczystszym ze wszystkich tworów Ahury Mazdy. Angra Maju zbrukał go co prawda, dodając do niego dym, jednak dym nie miesza się z samym ogniem, lecz ucieka do góry i dlatego płomienie są zawsze doskonale czyste. W centralnym punkcie świątyni pali się stale podtrzymywany święty ogień, który gwarantuje trwanie mocy Ahury Mazdy na ziemi. Świętość ognia wzrasta z czasem jego trwania. Kult ognia zyskał szczególne znaczenie w czasach dynastii Achemenidów, którzy budowali w najważniejszych miastach swojego imperium ołtarze ognia, gdzie podtrzymywany był stale duży, widoczny z daleka płomień. Wokół najstarszych ołtarzy powstawały sanktuaria (świątynie ognia), gdyż wierzono, że ogień, który palił się stale ponad 100 lat, ma ogromną siłę uzdrawiania i spełniania innych życzeń.

Literatura zaratusztriańska

Literatura staroperska

  • Awesta
    • Jasna (zawiera Gathy)
    • Jaszty
    • Njajisan
    • Wendidad
    • Wisparat
  • Fragmenty
  • Młodsza Awesta (Chorda Awesta)

Literatura średnioperska (ważniejsze pozycje)[12]

  • Bundahiszn
  • Czidag Andarz Porjotkeszan
  • Dadestan i Denig
  • Denkard
  • Księga Arta Wirafa
  • Pouczenia Adarbada Mahraspandana
  • Riwajaty
  • Teksty w języku Pazend
  • Wielki Bundahiszn

Zobacz

Bibliografia

  • Mary Boyce, Zaratusztrianie, Bolesław J Korzeniowski (tłum.), Zofia Józefowicz-Czabak (tłum.), Barbara Majewska, Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1988, ISBN 83-218-0683-X, OCLC 749245004.

Przypisy

  1. Zaratusztrianizm, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-07-30].
  2. a b Grzegorz Musik, Zaratusztrianizm jako czynnik inicjujący zmiany ustawodawstwa dotyczącego niewolnictwa w państwie Cyrusa Wielkiego, Wrocław 2019 [dostęp 2022-01-28] (pol.).
  3. Jacques Duchesne-Guillemin Zoroastrianizm w Encyclopaedia Britannica (ang.); Gherardo Gnoli Dualism w Encyclopaedia Iranica. (ang.); Shaul Shaked Eschatology in Zoroastrianizm and Zoroastrian Influence w Encyclopaedia Iranica (ang.)
  4. Kazimierz Banek, Słownik Wiedzy o Religiach, Bielsko-Biała 2007, s. 373, ISBN 978-83-7266-595-9.
  5. Tomasz Jelonek, Kultura Perska a Biblia, Kraków: Petrus, 2010, s. 158.
  6. Boyce, Mary (1972), History of Zoroastrianism, vol. I, Leiden: Brill, s. 195, ISBN 978-9004104747
  7. THE DAEVAS IN ZOROASTRIAN SCRIPTURE A Thesis presented to the Faculty of the Graduate School at the University of Missouri-Columbia, In Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree Master of Arts in Religious Studies, by CHRIS GHAN Dr. Signe Cohen, Thesis Supervisor, pdf, may 2014 s. 71, https://mospace.umsystem.edu/xmlui/bitstream/handle/10355/44270/research.pdf?sequence=1
  8. A. Eustace Haydon, Book Review:Our Perfecting World. Maneckji Nusservanji Dhalla, „Ethics”, 42 (2), 1932, s. 228, DOI10.1086/207959, ISSN 0014-1704 [dostęp 2022-07-06].
  9. Mary Boyce, A History of Zoroastrianism, The Early Period, BRILL, s. 188, ISBN 978-90-04-29400-4 [dostęp 2022-07-06].
  10. Mary Boyce, A History of Zoroastrianism, The Early Period, BRILL, s. 192, ISBN 978-90-04-29400-4.
  11. Encyclopaedia Iranica Foundation, Welcome to Encyclopaedia Iranica, iranicaonline.org [dostęp 2022-07-06] (ang.).
  12. Avesta -- Zoroastrian Archives, www.avesta.org [dostęp 2019-08-18].

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Zoroastriangrave Barry Kent.jpg
Autor: Robert Wielgórski a.k.a. Barry Kent, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Nagrobek na cmentarzu zoroastryjskim koło Jezdu w Iranie
Wieza milczenia.jpg
Autor: Tadeusz Płodzień, Licencja: CC BY-SA 4.0
Wieża milczenia (ciszy) pod Jazdą w Persji.
Faravahar.svg
Autor: Oryginalnym przesyłającym był Ploxhoi z angielskiej Wikipedii, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Author: Kevin McCormick
Chakchak Barry Kent.jpg
Autor: Robert Wielgórski a.k.a. Barry Kent, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Świątynia zoroastryjska w Chak Chak k. Jezdu w Iranie
Yazd fire temple.jpg
Autor: unknown, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Swiety ogien.jpg
Autor: Tadeusz Płodzień, Licencja: CC BY-SA 4.0
Święty Ogień w Świątyni Zaratusztrian w Jaździe
Heptada Ahura Mazda-01.png
Autor: Jacek Szczęsny Kotela, Licencja: CC BY-SA 4.0
Infografika, Heptada Ahura Mazdy: Amszaspandowie i 21 ważniejszych Jazatów.Infografika: Jacek Szczęsny Kotela, na podstawie: M.N. Dhalla: History of Zoroastrianism (1938), part 3. rozdziały XX – XXIII, ISBN 978-0404128067