Zarzecze (powiat cieszyński)

Zarzecze

wieś
Dawna strażnica i kaplica św. Antoniego w Zarzeczu-Rykalcu
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Powiat	cieszyński
Gmina	Chybie
Liczba ludności (31/12/2012)	312[1]
Strefa numeracyjna	33
Kod pocztowy	43-520[2]
Tablice rejestracyjne	SCI
SIMC	0050989
Położenie na mapie gminy Chybie Zarzecze
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Zarzecze
Położenie na mapie województwa śląskiego Zarzecze
Położenie na mapie powiatu cieszyńskiego Zarzecze
49°54′50″N 18°50′04″E/49,913889 18,834444

Nieoficjalny herb wsi Zarzecze

Zarzecze (cz. Zářičí, niem. Zarzitz, Zarzitsch, Zarzetsch) – wieś w Polsce położona w województwie śląskim, w powiecie cieszyńskim, sołectwo gminy Chybie, na południowym brzegu Jeziora Goczałkowickiego. Wieś leży w historycznych granicach regionu Śląska Cieszyńskiego, geograficznie zaś leży w regionie Dolina Górnej Wisły, będącej częścią Kotliny Oświęcimskiej^[3]. Powierzchnia sołectwa wynosi 337 ha, a liczba ludności 312^[1], co daje gęstość zaludnienia równą 92,6 os./km². Dawniej wieś zajmowała większy obszar, jednak w znacznym stopniu uległ on zalaniu w 1955 przez wody utworzonego goczałkowickiego zbiornika, zaś całe jezioro włączono w granice administracyjne Goczałkowic.

Historia Zarzecza

Kościół NMP Śnieżnej wybudowany w 1789 i zalany w 1955

Zarzecze to jedna z najstarszych miejscowości na Śląsku Cieszyńskim. Miejscowość została po raz pierwszy wzmiankowana w dokumencie protekcyjnym biskupa wrocławskiego Wawrzyńca z dnia 25 maja 1223 roku wydanym na prośbę księcia opolsko-raciborskiego Kazimierza dla klasztoru premonstrantek w Rybniku, w którym to wymieniono około 30 miejscowości mających im płacić dziesięcinę. Pośród 14 miejscowości kasztelanii cieszyńskiej wymienione jest również Zarzecze jako Zasere^[4][5][6]. Jednakowoż ta oraz następne wzmianki źródłowe dają pewne wskazówki dotyczące starszych dziejów. Po pierwsze sama nazwa Zarzecze wskazuje, że osadnicy pochodzili z drugiej strony rzeki, czyli z okolic Pszczyny, najpewniej ze wzmiankowanej w tym samym źródle osady Vizla (późniejsza Wisła Niemiecka, obecnie Wisła Mała)^[6]. Najprawdopodobniej Zarzecze należało później także do parafii w Wiśle Niemieckiej po raz pierwszy wzmiankowanej w 1326^[7], początkowo należącej do dekanatu Oświęcim, a od ok. 1350 do obwodu dekanalnego pszczyńskiego, przy czym oba były podległe diecezji krakowskiej^[7]. Pomimo tego, że w XII i XIII wieku tutejsza granica pomiędzy diecezjami wrocławską i krakowską ciągle się zmieniała, można założyć, że okolice późniejszej Pszczyny, ale także Strumienia i Zarzecza zostały podarowane wraz z Oświęcimiem i Bytomiem około 1177 Mieszkowi I Plątonogiemu, powiększając jego księstwo raciborskie. Początkowo wieś znajdowała się więc w granicach piastowskiego (polskiego) księstwa opolsko-raciborskiego. Brak jest źródeł o Zarzeczu po 1223, z XIII i XIV wieku, co może być pokłosiem prawdopodobnego jego zniszczenia podczas najazdu Tatarów w 1241^[6]. Kolejne źródła o Zarzeczu są dopiero proweniencji nowożytnej, aczkolwiek ich analiza nie pozostawia wątpliwości, że chodzi o wieś o wiele starszą^[4]. W 1290 w wyniku trwającego od śmierci księcia Władysława opolskiego w 1281/1282 rozdrobnienia feudalnego tegoż księstwa powstało nowe Księstwo Cieszyńskie, a jego granica została ustanowiona najpewniej na rzece Wiśle, zostawiając Zarzecze po stronie cieszyńskiej, a Wisłę (Niemiecką) i Strumień po stronie raciborskiej. Od 1327 księstwo cieszyńskie stanowiło lenno Królestwa Czech, a od 1526 roku w wyniku objęcia tronu czeskiego przez Habsburgów wraz z regionem aż do 1918 roku w monarchii Habsburgów (potocznie Austrii).

Przeprawy przez rzekę w okolicach Zarzecza i Strumienia były następnie przedmiotem licznych sporów pomiędzy Janem I raciborskim a Przemysławem Noszakiem i Bolesławem I cieszyńskim. Stan ten zmienił się w 1480 roku, kiedy książę cieszyński Kazimierz II wszedł w posiadanie okręgu pszczyńskiego^[8]. Okolice Strumienia zostały następnie podarowane przez księcia Mikołajowi Brodeckiemu, który w 1482 wystarał się o podniesienie Strumienia do rangi miasta, a także zintensyfikował w okolicy gospodarkę stawową. Oba te wydarzenia wywarły znaczący wpływ również na Zarzecze. W 1517 Kazimierz II utracił okręg pszczyński, a tutejsza granica znów stała się przedmiotem sporów. Stosowną umowę podpisano w 1553, a w niej postanowiono również, że w okolicy Strumienia i Zarzecza na Wiśle będzie istnieć zawsze zapora (śluza)^[6]. W latach 1573/1577-1594 Zarzecze znalazło się w granicach wydzielonego z Księstwa Cieszyńskiego skoczowsko-strumieńskiego państwa stanowego^[9]. W 1594 Zarzecze podzielone wówczas na Zarzecze Górne i Dolne stało się ponownie własnością księcia cieszyńskiego^[6].

W ciągu następnych stuleci ludność Zarzecza była kilkukrotnie przetrzebiana, w 1625 w wyniku pomoru, zarazy i głodu, kiedy chleb musiał być wypiekany z żołędzi, trocin i słomy, zaś po najeździe szwedzkim w tym samym roku wybuchła epidemia tyfusu, a w 1740 cholery. W 1742 przez Zarzecze wzdłuż rzeki Starej Wisły przebiegła nowa prusko-austriacka granica państwowa. W 1787 cieszyński dziekan i biskup ks. Alojzy Loehn poświęcił kamień węgielny pod budowę szkoły i kościoła pw. Matki Bożej Śnieżnej, oddanego do użytku w 1789. Kolejny pomór przyszedł w 1831 wraz z wracającymi z powstania listopadowego wojskami rosyjskimi przynoszącymi z sobą choroby tropikalne, z którymi poradziły sobie dopiero wielkie 40-stopniowe mrozy. W 1855 Zarzeczanie pracowali przy budowie kolei Kraków – Wiedeń. W 1892 miało miejsce poświęcenie nowej a obecnej Szkoły nr 1 w Zarzeczu – Dół (późniejsze centrum), a następnie w 1895 oddana do użytku została Szkoła nr 2 w dzielnicy „Górny Koniec”. W 1897 urodził się Ludwik Kobiela – prozaik, dramaturg, poeta, nauczyciel, badacz historii literatury oraz autor powieści „Żabi kraj” i ojciec znanego aktora Bogumiła Kobieli, zmarł w 1945. W 1906 miała miejsce ogromna powódź, zalanych zostało około 80 gospodarstw rolnych, zanotowano również straty w zbiorach. Trzy lata później założony został pierwszy oddział Ochotniczej Straży Pożarnej.

Według austriackiego spisu ludności z 1888 roku w 262 budynkach w Zarzeczu mieszkało wówczas 2226 osób (1150 mężczyzn oraz 1076 kobiet) z tego 2180 mieszkańców było katolikami, a 40 wyznawcami judaizmu, 2197 było polsko-, 8 niemiecko-, a 1 czeskojęzycznymi^[10]. Kolejny spis ludności z 1900 roku podaje, że w 275 budynkach w Zarzeczu na obszarze 1538 hektarów mieszkało 2414 osób, co dawało gęstość zaludnienia równą 157 os./km². z tego 2366 (98%) mieszkańców było katolikami, 12 (0,5%) ewangelikami a 36 (1,5%) wyznawcami judaizmu, 2328 (96,4%) było polsko- a 33 (1,4%) niemieckojęzycznymi^[11]. Do 1910 liczba budynków wzrosła do 289 a mieszkańców do 2529 mieszkańców, z czego 2470 zameldowanych było na stałe, 19 (0,8%) osób było niemiecko-, 3 (0,1%) czesko- a 2448 (96,8%) polskojęzycznymi. Podział według religii kształtował się następująco: 2509 (99.2%) katolików, 5 (0,2%) ewangelików i 15 (0,6%) wyznawców judaizmu^[12].

I wojna światowa pochłonęła życie około 70 Zarzeczan. Po jej zakończeniu tereny, na których leży miejscowość – Śląsk Cieszyński stał się punktem sporu pomiędzy Polską i Czechosłowacją. W 1918 roku na bazie Straży Obywatelskiej miejscowi Polacy utworzyli lokalny oddział Milicji Polskiej Śląska Cieszyńskiego, który podlegał organizacyjnie 13 kompanii w Strumieniu^[13].

W 1921 miała miejsce ogromna susza i upały, podczas której zniszczonych zostało wiele upraw oraz spłonęło 14 gospodarstw. Według pierwszego spisu polskiego (1921) w 305 domach w Zarzeczu mieszkało 541 rodzin, czyli 3581 osób, wszyscy podali narodowość polską. Klęski żywiołowe nie przestały nękać wsi, w 1924 Wisła wylewała aż 4 razy. W 1933 kościół pw. Matki Boskiej Śnieżnej został uznany za zabytek historyczny. Podczas II wojny światowej 27 maja 1942 w pobliskim Zabrzegu doszło do pokazowej egzekucji, w której hitlerowcy zamordowali m.in. urodzonego w 1905 i pochodzącego z Zarzecza Wilhelma Heroka. Po wojnie przez 3 miesiące w miejscowości stacjonowała Armia Czerwona. W 1948 nastąpiło tragiczne w skutkach dla wsi wydanie decyzji o utworzeniu zbiornika na Wiśle pod Goczałkowicami, mającego zająć większość obszaru Zarzecza. W 1954 rozpoczęły się wysiedlenia zarzeczan do dawnych powiatów bielskiego, pszczyńskiego, cieszyńskiego a rok później zalane zostaje centrum wsi, wraz z kościołem NMP Śnieżnej i kaplicą NMP Gołyskiej.

W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa bielskiego.

Według danych z 1996 wieś Zarzecze posiadała 335 hektarów ziemi, 74 domów i 331 mieszkańców w dzielnicach: Rykalec, Podgrobel i dawny Nowy Staw, co stanowiło jedną szóstą powierzchni, jedną piątą budynków i jedną dziewiątą mieszkańców dawnego, wielkiego Zarzecza^[14].

Miejsce zalania dawnego Zarzecza przez wody Jeziora Goczałkowickiego

Komunikacja

Do Zarzecza przez Strumień oraz jednym kursem przez Drogomyśl kursują busy firmy LINEA TRANS z Zabłocia. Do wsi niegdyś dojeżdżały autobusy PKS Cieszyn. Końcowy przystanek (pętla) znajduje się przy Remizie OSP.

Urodzeni w Zarzeczu

• Wilhelm Kasperlik (ur. 1893), polski duchowny katolicki, wikariusz generalny diecezji katowickiej, wikariusz generalny dla Śląska Cieszyńskiego,
• Jan Kucz (ur. 1936), artysta rzeźbiarz i pedagog, związany z warszawską Akademią Sztuk Pięknych^[15].

Zobacz też

• Zarzecze

Przypisy

Bibliografia

• Wojciech Kiełkowski: Chybie – dzieje gminy od czasów najdawniejszych do współczesności. Chybie: 2009. ISBN 978-83-910611-5-2.
• Jerzy Szczurek: Z wielkich dni Śląska Cieszyńskiego. O milicjach ludowych w latach 1918–1920. Cieszyn: Nakładem Grupy Związku Powstańców Śląskich w Cieszynie, 1933.