Zator (województwo małopolskie)
| miasto w gminie miejsko-wiejskiej | |||
 Ratusz na rynku w Zatorze (2021) | |||
| |||
| Państwo | |||
|---|---|---|---|
| Województwo | |||
| Powiat | |||
| Gmina | |||
| Data założenia | XII wiek | ||
| Prawa miejskie | 1292 do 1896, odzyskane 1934 | ||
| Burmistrz | Mariusz Makuch | ||
| Powierzchnia | 11,52 km² | ||
| Wysokość | 239 m n.p.m. | ||
| Populacja (31.12.2019) • liczba ludności • gęstość |
| ||
| Strefa numeracyjna | (+48) 33 | ||
| Kod pocztowy | 32-640 | ||
| Tablice rejestracyjne | KOS | ||
Położenie na mapie gminy Zator _location_map.png "Mapa lokalizacyjna gminy Zator") | |||
Położenie na mapie Polski  (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de | |||
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |||
Położenie na mapie powiatu oświęcimskiego  | |||
 49°59′47″N 19°26′17″E/49,996389 19,438056 | |||
| TERC (TERYT) | 1213094 | ||
| SIMC | 0927576 | ||
Urząd miejski Rynek 1032-640 Zator | |||
| Strona internetowa | |||
Zator (staropol. Zatór, niem. Neu(en)stadt, wil. Naojśtaod) – miasto w południowej Polsce, w województwie małopolskim, w powiecie oświęcimskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Zator.
Miasto ma 3664 mieszkańców (31 grudnia 2019)[1].
Położenie
Miasto położone nad Skawą, w Kotlinie Oświęcimskiej. Znane z hodowli ryb – zwłaszcza karpia królewskiego – i cyklicznej imprezy Zatorskie Dni Karpia. Stolica Doliny Karpia.
Miasto zajmuje 11,52 km² (1 stycznia 2011)[2].
Nazwa
Nazwa pochodzi od wyrazu zator oznaczającego „zaparcie toru”, zablokowanie lub znaczne zwężenie drogi lub nurtu rzeki. Osada powstała więc w miejscu, gdzie prosty bieg rzeki został zahamowany, zmuszając do obejścia przeszkody. Taki naturalny zator jest widoczny na północ od miasta, a na południe od wsi Palczowice, gdzie Skawa ostro skręca na zachód. Oprócz naturalnej przeszkody nie brakowało też usypanych ręką człowieka, gdyż miejscowość od dawna słynęła z hodowli ryb, zwłaszcza karpia.
Lustracja z 1564 r. wyliczała w Zatorze 9 stawów, tj. 6 stawów w Łęgu (tzn. na przekopie od Skawy): Niżny, Bonar, Dąbrowny, Olszowy, Trzciany, Podwiesny (dodatkowo 5 odroślisk – gdzie odrastał narybek i 5 tarlisk) i 3 stawy w górnicy (tzn. na przekopie Wieprzówki): Borowy, Szydłowiecki, Nowy[3].
Po raz pierwszy Zator wspomniany został w 1228 r. w dokumencie wystawionym jakoby przez księcia Kazimierza I opolskiego jako darowizna dla Komesa Klemensa z rodu Świebodziców: „Contuli etiam prefate comiti Zator villam cum hominibus super Scauam et omni iure eorum” (dokument uchodzi za sfałszowany). Kasztelan Klemens zaś fundując klasztor Benedyktynek w Staniątkach obdarzył go Zatorem, co potwierdzał Konrad I mazowiecki w 1242 r. wymieniając Zator cum castoribus (z regale bobrowym, a więc prawem do łowienia bobrów). W 1243 r. mamy Zathor. Książę Bolesław V Wstydliwy w dokumencie wystawionym w Sandomierzu 23 lutego 1254 r. kilkukrotnie wymienia Zator[4].
28 maja 1260 r. w łacińskim dokumencie Władysława opolskiego wydanym w Raciborzu miejscowość wymieniona jest jako Zathar[5].
Nazwę miejscowości w zlatynizowanej staropolskiej formie Zathor wymienia w latach (1470–1480) Jan Długosz w księdze Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis[6]. Sebastian Fabian Klonowic pisał w 1595 r. w poemacie krajobrazowo-obyczajowym Flis, to jest spuszczanie statków Wisłą i inszymi rzekami do niej przypadającymi:
gdy coraz dawny zamula a torem mknie Wisła nowym, zowią to zatorem.
W roku 1613 śląski regionalista i historyk Mikołaj Henel z Prudnika wymienił miejscowość w swoim dziele o geografii Śląska pt. Silesiographia podając jej łacińską nazwę: Zatoria[7]. Staropolską nazwę Zatór w 1867 roku podał Jan Nepomucen Gątkowski w książce Rys dziejów księstwa oświęcimskiego i zatorskiego.
Funkcjonująca w średniowieczu nazwa niemiecka Neustadt (Neuenstadt) znaczy nowe miasto.
Historia
W 1179 roku prawdopodobnie powstał w miejscu lokalizacji Zatora gródek graniczny mający strzec szlaku handlowego prowadzącego z Krakowa na Śląsk. W 1228 notowane są pierwsze zapiski o wsi Zator. W 1292 uzyskał prawa miejskie z nadania księcia cieszyńskiego Mieszka. Zator otrzymał prawo składu w 1292 roku[8]. Zasadźcami nowego miasta byli Rydygier i Piotr, wcześniej biorący udział w zakładaniu pobliskich Kęt. Tym razem również sprowadzili osiedleńców z Niemiec, a obok nazwy polskiej używano niemieckiej nazwy Neustadt (Newenstadt, Neestad)[9], dlatego czasem zaliczano miejscowość do bielskiej wyspy językowej.
Od 1315 roku miasto było częścią księstwa oświęcimskiego[10]. W latach 1445–1564 stolica księstwa zatorskiego powstałego z podziału księstwa oświęcimskiego.
W 1513 włączona do Korony Królestwa Polskiego. W 1564 roku wraz z całym księstwem oświęcimskim i zatorskim leżała w granicach korony w powiecie śląskim województwa krakowskiego jako siedziba starostwa niegrodowego. Po unii lubelskiej w 1569 księstwo Oświęcimia i Zatora stało się częścią Rzeczypospolitej Obojga Narodów, w której pozostawało do I rozbioru w 1772[10]. W XVI i XVII w. – centrum reformacji. W XV i XVI w. w Zatorze zbierał się sąd ziemski ławniczy zwany gajonym. Po inkorporacji, wprowadzono prawo ziemskie polskie, na podstawie którego utworzono w mieście sąd ziemski, który orzekał przez blisko sto lat, do połowy XVII w. Po stuletniej przerwie, w 1765 r. wznowił działalność, jednak władze zaborcze zlikwidowały go w 1784 r.[11]
Po rozbiorach Zator znalazł się w zaborze austriackim, wchodząc w skład Królestwa Galicji i Lodomerii. W 1786 r. Ewaryst Andrzej, hr. Kuropatnicki w swym "Opisaniu królestw Galicyi i Lodomeryi" podał: Zator. Tu bywały sejmiki, sądy ziemskie i grodzkie. Akta tych xięstw w zamku, który znakomicie ozdobił i mieszkalnym uczynił teraz dziedzic JW. hrabia Dunin, przedtem starosta tutejszy, kawaler orderu ś. Stanisława[12]. W latach 1772–1918 cesarze austriaccy tytułowali się książętami Zatora (Herzog von Zator).
W latach 1815–1866 – na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego Zator został włączony do Związku Niemieckiego. Od XIX w. rozwijał się w mieście drobny przemysł, jednak coraz bardziej odstawało ono gospodarczo od sąsiednich, większych ośrodków. W roku 1896 Zator został pozbawiony praw miejskich, które odzyskał dopiero w roku 1934. Podczas II wojny światowej wcielony do III Rzeszy. Wyzwolony spod okupacji niemieckiej 26 stycznia 1945 r. W latach 1975–1998 w woj. bielskim.
![Martin Waldseemüller, fragment mapy Małopolski z zaznaczonym Zatorem (Sator), 1507 r.[13]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/33/Mapa_Wegier%2C_Polski%2C_Prus_i_Woloszczyzny%2C_1525._czwarte_strassburskie_wydanie%2C_ptolemejskiej_mapy_Waldseem%C3%BCllera_z_1507_r.zamieszczone_w_wydaniu_dziela_Claudii_Ptolemaei_Geographicae_enarrationis..jpg/402px-thumbnail.jpg)
Martin Waldseemüller, fragment mapy Małopolski z zaznaczonym Zatorem (Sator), 1507 r.[13]
Zator w granicach Korony Królestwa Polskiego na mapie Wacława Grodzieckiego wydanej w 1592 roku
Zator na starej mapie Księstwa Oświęcimskiego i Księstwa Zatorskiego – Abraham Ortelius (1603)
Zabytki
- Kościół parafialny pw. św. Wojciecha i św. Jerzego z 1393 r. Gotycki z elementami neogotyku. Kilkukrotnie restaurowany, ostatnio w latach 1959–1973 z częściową przebudową wnętrza. Wewnątrz kościoła liczne pamiątki. Obok kościoła grobowiec księżnej Apolonii Poniatowskiej, właścicielki dóbr zatorskich w XVIII / XIX w. W krypcie pod kościołem spoczywają kolatorzy zatorskiej świątyni m.in. Anna z Tyszkiewiczów Potocka-Wąsowiczowa i jej mąż gen. St. Wąsowicz, adiutant Napoleona I oraz Maurycy i Ludwika Potoccy. Wewnątrz kościoła neogotycki ołtarz z obrazem Matki Boskiej Śnieżnej okrytym srebrną sukienką oraz droga krzyżowa autorstwa słowackiego malarza Bohuna. Obraz Chrystusa w koronie cierniowej, dwa inne w nawie prawej. Tył wnętrza kościoła nowoczesny, żelbetonowy. Chór organowy modernistyczny. Organy dwuwieżowe, piszczałkowe o barokowym brzmieniu, nowoczesne. Jest to kościół dziekański.
- Zamek pierwotnie o cechach obronnych, książęcy z 1445 r., przebudowany na rezydencję magnacką. Gruntownie odrestaurowany przez Potockich w 1836 r. według projektu F.M. Lanciego, następnie po wojnie w latach 1960–1970. Sale na parterze udostępnione zwiedzającym.
- Relikty fortyfikacji miejskich – zachowane fragmenty średniowiecznych obwarowań miejskich w zachodniej części miasta.
- Kompleksy stawów rybnych o średniowiecznej genezie.
- Cmentarz komunalny z 1784 r.
- Cmentarz żydowski z poł. XIX w.
- Aleja lipowa – pomnik przyrody.
- Folwark „Podlipki”.
- Figury (m.in. św. Jana Kantego, św. Jana Nepomucena i wiele innych) oraz liczne krzyże przydrożne
- Park z XIX w.
- Około 50 budowli na terenie miasta posiada cechy zabytkowe.
Gospodarka i przemysł
.jpg)
W latach 2009–2012 oddano pod inwestycje blisko 40 ha uzbrojonych infrastrukturalnie terenów z zaprojektowanym dogodnym rozwiązaniem komunikacyjnym, w tym 30 ha na działalność przemysłową i 8 ha pod usługi. Wydzielone 4,9 ha zatorskiej strefy zostało włączone w Specjalną Strefą Ekonomiczną, podstrefę Krakowskiego Parku Technologicznego. Docelowo SAG-SSE Zator obejmie ponad 100 ha terenów inwestycyjnych.
Turystyka
- Lunapark „Zatorland” w skład którego wchodzi Park Ruchomych Dinozaurów, Park Mitologii, Park Świętego Mikołaja, Park Bajek i Stworzeń Wodnych oraz Park Owadów. Na terenie Lunaparku znajduje się między innymi kino 5D.[14]
- Największy w Polsce rodzinny park rozrywki „Energylandia”, otwarty 14 lipca 2014 r.
- Łowiska wędkarskie, m.in.: Podlipki, Zakole A, Zbiornik Piastowski, Zbiornik Tęczak.
- Trasy rowerowe o różnym stopniu trudności m.in.: Dookoła Doliny Karpia, Dookoła Stawów Pełnych Karpia, Szlak Wiślany.
- Ośrodek wypoczynkowy stylizowany na dziki zachód Western Camp Resort.
Sport
- piłka nożna – LKS Zatorzanka Zator
- siatkówka – Sokół Zator
- kolarstwo – UKS Sokół Goodman Zator
- zapasy – UKS Start Zator
Transport
- 28 Droga krajowa nr 28: Zator – Nowy Sącz – Krosno – Przemyśl – Medyka – granica państwa
- 44 Droga krajowa nr 44: Gliwice – Tychy – Oświęcim – Kraków
- 781 Droga wojewódzka nr 781: Chrzanów – Zator – Andrychów – Łękawica
Współpraca międzynarodowa
Miasta i gminy partnerskie:
Zobacz też
- Parafia św. Wojciecha i św. Jerzego w Zatorze
Przypisy
- ↑ a b Wyniki badań bieżących, Baza Demografia – Główny Urząd Statystyczny [dostęp 2020-07-31].
- ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r., Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 26 lipca 2013, ISSN 1505-5507.
- ↑ Stanisław Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław 1984, s. 447.
- ↑ Zbigniew Perzanowski, Dawny Zator, [w:] Cracovia, Polonia, Europa, Kraków 1995, s. 387–400, ISBN 83-86077-67-0.
- ↑ Franciszek Kulczycki, Monumenta mediiaevi historica res gestas Poloniae illustrantia, t. IX, Kraków 1886, XL.
- ↑ Joannis Długosz Senioris Canonici Cracoviensis, Liber Beneficiorum, Aleksander Przezdziecki, Tom II, Kraków 1864, s. 229.
- ↑ Detlef Haberland: Die „Silesiographia” und „Breslo-Graphia” von Nicolaus Henel von Hennenfeld. Arkadiusz Cencora, Diana Codogni-Łańcucka. Wrocław: Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, 2011, s. 182. ISBN 978-83-910595-2-4.
- ↑ Stan Lewicki, Historja handlu w Polsce na tle przywilejów handlowych, Warszawa 1920, s. 134.
- ↑ Krzysztof Koźbiał. Wadowice na tle osad starostwa zatorskiego : zarys dziejów do 1772 roku. „Wadoviana”. 3, s. 38, 1999.
- ↑ a b Jan Nepomucen Gątkowski, Rys dziejów księstwa oświęcimskiego i zatorskiego, Lwów 1867.
- ↑ M. Pawlikowski, Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012.
- ↑ Ewaryst Andrzej Kuropatnicki: "Geografia albo dokładne opisanie królestw Galicyi i Lodomeryi", Przemyśl 1786, s. 8
- ↑ Karte von der, Germania, Kleinpolen, Hungary, Walachai u. Siebenbuergen nebst Theilen der angraenzenden Laender z „Claudii Ptolemaei geographicae enarrationis libri octo”, 1525, Strassburg
- ↑ Dinozatorland.
- ↑ Strona miasta i gminy Zator.
Linki zewnętrzne
- Zator, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV: Worowo – Żyżyn, Warszawa 1895, s. 457.
- Archiwalne widoki i publikacje związane z miejscowością w bibliotece Polona
Media użyte na tej stronie
(c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de
Location map of Poland
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Lesser Poland Voivodeship, Poland. Geographic limits of the map:
- N: 50.59 N
- S: 49.07 N
- W: 18.92 E
- E: 21.55 E
Autor: Wenceslaus Godreccius (cartographer), Abraham Ortelius (print editor), Licencja: CC0
Map of Poland, researched and probably drawn by Wenceslaus Godreccius, printed by Abraham Ortelius in his Theatrum Orbis Terrarum in 1592 (first edited perhaps in 1578). An interesting feature are Polish names even outside the Polish Commonwealth, especially in Silesia.
Autor: Kamil Czaiński, Licencja: CC BY-SA 4.0
Park Mitologii – jeden z parków rozrywki w Zatorze.
The Dukedomes of Oswitz and Zator. Lawrence H. Slaughter Collection of English maps, charts, globes, books and atlases . Abraham Ortelius his epitome of the theater of the worlde. Nowe latlye ... renewed and augmented ... / by Micheal Coignet, mathematitian of Antwarpe.
A fragment of Poland, Hungary and Germany map [Claudii Ptolemaei Geographicae enarrationis] by Martin Waldseemüller (1507), published in 1525 (Strassburg). Displays also Red Ruthenia, Galicia, Sanok, Lesser Poland, Beskids. Prominently labeled: Polonia Minor, Russia, Transsylvania.
Staloryt "Zamek w Zatorze" z pracy C.Forstera, „Pologne”, Paryż 1840, sygnowany Ch. Lataisse
Autor: Kamil Czaiński, Licencja: CC BY-SA 4.0
Nowy blok mieszkalny przy ul. Jana Pawła II 9-11 w Zatorze.
Autor: Kamil Czaiński, Licencja: CC BY-SA 4.0
Nowo budowana Strefa Aktywności Gospodarczej Zachodniej Małopolski w Zatorze – ulica Grabskiego.
