Zawilec

Zawilec
Ilustracja
Zawilec wieńcowy
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

jaskropodobne

Rząd

jaskrowce

Rodzina

jaskrowate

Rodzaj

zawilec

Nazwa systematyczna
Anemone L.
Sp. Pl. 1 Mai 1753 1753
Typ nomenklatoryczny

Anemone coronaria L.[3]

Synonimy
  • Abelemis Raf. ex Britton
  • Anemanthus Fourr.
  • Flammara Hill
  • Hartiana Raf.
  • Pulsatilloides (DC.) Starod.[4]
Zawilec dłoniasty

Zawilec (Anemone L.) – rodzaj roślin z rodziny jaskrowatych. Jego klasyfikacja jest problematyczna i w zależności od ujęcia obejmuje ok. 64 gatunki[4] lub ok. 150[5][6][7] gatunków. Niezależnie od ujęcia systematycznego rodzaj jest szeroko rozprzestrzeniony niemal na całym świecie, głównie w strefie klimatu chłodnego i arktycznego półkuli północnej[7][4], w strefie międzyzwrotnikowej na obszarach górskich. Rośliny te zasiedlają różne siedliska – lasy, zarośla, łąki górskie i suche murawy[5]. W wąskim ujęciu systematycznym rodzaj ten nie ma przedstawicieli we florze Polski (poza uprawianym zawilcem wieńcowym). W szerszym, tradycyjnym, obejmuje cztery gatunki dziko rosnące w Polsce: zawilec gajowy A. nemorosa, narcyzowy A. narcissiflora, wielkokwiatowy A. sylvestris i żółty A. ranunculoides[8].

Zawilce są popularnie uprawianymi roślinami ozdobnymi[9]. Wiele gatunków to rośliny trujące, niektóre wykorzystywane jako rośliny lecznicze[5].

Morfologia

Zawilec karoliński
Organy podziemne
Zimują w postaci kłącza lub bulwy.
Łodyga
Do 60 cm wysokości.
Liście
Pojedyncze lub złożone, całobrzegie lub wcinano-ząbkowane, ogonkowe. Podsadki trwałe, podobne do działek kielicha lub liści.
Kwiaty
Zebrane po 2 do 9 w kwiatostan (wierzchotka lub baldach) na szczycie pędu, ewentualnie kwiat pojedynczy na szczycie pędu. Kwiaty są obupłciowe, o symetrii promienistej. Listki okwiatu w liczbie 4 do 20 (rzadko do 27) o różnej barwie (białe, niebieskie, fioletowe, zielone, żółte, różowe lub czerwone) o długości 3,5–40 mm, odwrotnie jajowate lub eliptyczne. Pręcików 10 do 200, słupki z pojedynczymi zalążkami.
Owoce
Niełupki[7].

Biologia i ekologia

Byliny, geofity. Podstawowa haploidalna liczba chromosomów x=7 lub 8[7].

Systematyka

Taksonomia rodzaju pozostaje zagadnieniem problematycznym[7]. We wczesnych systematykach rodzaj ten wyróżniany był w szerokim ujęciu, obejmującym później wyodrębniane: przylaszczka Hepatica, sasanka Pulsatilla, Knowltonia, Barneoudia i Oreithales. Bazując na analizie cech morfologicznych rodzaj zawilec wspólnie z wymienionymi oraz dodatkowo rodzajami powojnik Clematis, Clematopsis i jaskier Ranunculus zaliczone zostały do jednego kladu. Jaskier wyodrębniany jest w plemię Ranunculeae, a pozostałe rodzaje łączone są w plemię Anemoneae, najbliżej spokrewnione z plemionami Ranunculeae i Adonieae[10]. Na podstawie analiz cytotaksonomicznych zaproponowany został podział rodzaju Anemone na kilka mniejszych (Anemonastrum, Anemonidium, Anemonoides i Jurtsevia)[7]. Takie podzielenie rodzaju pozwolić miało na zachowanie w randze odrębnych rodzajów Hepatica, Pulsatilla i Knowltonia, które okazały się być zagnieżdżonymi w obrębie szeroko ujmowanego rodzaju Anemone. Z drugiej strony w wyniku późniejszych analiz filogenetycznych dotyczących cech molekularnych i morfologicznych zaproponowano połączenie wszystkich wymienionych taksonów w jeden rodzaj Anemone sensu lato[7][10]. Na koncepcje klasyfikacji tego i spokrewnionych rodzajów znacząco wpłynęło odkrycie, że wszystkie te rośliny nie tworzą grupy monofiletycznej, lecz stanowią parafiletyczny grad ewolucyjny prowadzący do pary rodzajów powojnik Clematis i Anemoclema[11] (wcześniej uznawano, że cała grupa Anemone sensu lato jest monofiletyczna, ponieważ w badaniach w latach 90. użyto rodzaju Clematis w roli grupy zewnętrznej[10][12]). Ze względu na rozpoznawalność i znaczenie rodzaju Clematis, jego włączenie do rodzaju Anemone uznano za zbyt wywrotowe dla klasyfikacji i w efekcie dla jego zachowania wrócono do koncepcji podziału całej grupy Anemone na drobne, monofiletyczne rodzaje: zawilec Anemone sensu stricto[12], Anemonoides, Anemonastrum[4], Eriocapitella, przylaszczka Hepatica i sasanka Pulsatilla[12].

Pozycja systematyczna według Angiosperm Phylogeny Website (2001...)

Rodzaj z rodziny jaskrowatych z rzędu jaskrowców[2]. W obrębie rodziny klasyfikowany do podrodziny Ranunculoideae Arnott, plemienia Anemoneae[13].

Wykaz gatunków w wąskim ujęciu rodzaju[4]
  • Anemone afghanica Podlech
  • Anemone airei H.Lév.
  • Anemone alaschanica (Schipcz.) Borodina
  • Anemone angustiloba H.Eichler
  • Anemone baissunensis Juz. ex M.M.Sharipova
  • Anemone banketovii Rukšans
  • Anemone begoniifolia H.Lév. & Vaniot
  • Anemone berlandieri Pritz.
  • Anemone biflora DC.
  • Anemone brachystema W.T.Wang
  • Anemone × brecklei Rech.f.
  • Anemone brevistyla C.C.Chang ex W.T.Wang
  • Anemone bucharica (Regel) Finet & Gagnep.
  • Anemone caroliniana Walter – zawilec karoliński
  • Anemone cathayensis Kitag. ex Tamura
  • Anemone coronaria L. – zawilec wieńcowy
  • Anemone cylindrica A.Gray – zawilec walcowaty
  • Anemone decapetala Ard.
  • Anemone drummondii S.Watson – zawilec Drummonda
  • Anemone edwardsiana Tharp
  • Anemone filisecta C.Y.Wu & W.T.Wang
  • Anemone flexuosissima Rech.f.
  • Anemone fulingensis W.T.Wang & Z.Y.Liu
  • Anemone fuscopurpurea H.Hara
  • Anemone glazioviana Urb.
  • Anemone × gokayamensis M.Sugim., Tak.Sato & Naruh.
  • Anemone hokouensis C.Y.Wu ex W.T.Wang
  • Anemone hortensis L.
  • Anemone howellii Jeffrey & W.W.Sm.
  • Anemone imperialis Kadota
  • Anemone koraiensis Nakai
  • Anemone × korzchinskyi E.G.Camus
  • Anemone lacerata (Y.L.Xu) Luferov
  • Anemone laceratoincisa W.T.Wang
  • Anemone liangshanica W.T.Wang
  • Anemone lithophila Rydb.
  • Anemone lutienensis W.T.Wang
  • Anemone milinensis W.T.Wang
  • Anemone motuoensis W.T.Wang
  • Anemone multifida Poir. – zawilec wielosieczny
  • Anemone nutantiflora W.T.Wang & L.Q.Li
  • Anemone ochotensis (Fisch. ex Pritz.) Fisch.
  • Anemone okennonii Keener & B.E.Dutton
  • Anemone orthocarpa Hand.-Mazz.
  • Anemone palmata L. – zawilec dłoniasty
  • Anemone parviflora Michx.
  • Anemone pavoniana Boiss.
  • Anemone pendulisepala Y.N.Lee
  • Anemone petiolulosa Juz.
  • Anemone poilanei Gagnep.
  • Anemone raui Goel & U.C.Bhattach.
  • Anemone robusta W.T.Wang
  • Anemone robustostylosa R.H.Miao
  • Anemone scabriuscula W.T.Wang
  • Anemone seravschanica Kom.
  • Anemone somaliensis Hepper
  • Anemone sumatrana de Vriese
  • Anemone taipaiensis W.T.Wang
  • Anemone tamarae Kharkev.
  • Anemone thomsonii Oliv.
  • Anemone tibetica W.T.Wang
  • Anemone triternata Vahl
  • Anemone truncata (H.F.Comber) Luferov
  • Anemone tschernaewii Regel
  • Anemone tuberosa Rydb.
  • Anemone virginiana L. – zawilec wirginijski
  • Anemone xingyiensis Q.Yuan & Q.E.Yang
Pozycja taksonomiczna spotykanych w Polsce gatunków tradycyjnie zaliczanych do rodzaju zawilec w ujęciu według The Plant List[4] i The Global Flora[12]

Gatunki występujące dziko w Polsce (w tradycyjnym, dominującym w XX wieku ujęciu rodzaju)[8]:

Dziko występujące w Polsce gatunki zawilców należą do rodzaju Anemonoides z wyjątkiem zawilca narcyzowego z rodzaju Anemonastrum.

  • zawilec gajowy Anemone nemorosa L. ≡ Anemonoides nemorosa (L.) Holub
  • zawilec narcyzowy, z. narcyzowaty Anemone narcissiflora L. ≡ Anemonastrum narcissiflorum (L.) Holub
  • zawilec wielkokwiatowy, z. leśny Anemone sylvestris L. ≡ Anemonoides sylvestris (L.) Galasso, Banfi & Soldano
  • zawilec żółty Anemone ranunculoides L. ≡ Anemonoides ranunculoides (L.) Holub

Z gatunków uprawianych do rodzaju Anemonoides należą[14][4]:

  • zawilec górski Anemone baldensis L. ≡ Anemonoides baldensis (L.) Galasso, Banfi & Soldano
  • zawilec grecki Anemone blanda L. ≡ Anemonoides blanda (Schott & Kotschy) Holub
  • zawilec trójlistny Anemone trifolia L. ≡ Anemonoides trifolia (L.) Holub

Z gatunków uprawianych do rodzaju Anemonastrum należą[14][4]:

  • zawilec kanadyjski Anemone canadensis L. ≡ Anemonastrum canadense (L.) Mosyakin
  • zawilec widlasty Anemone dichotoma L. ≡ Anemonastrum dichotomum (L.) Mosyakin

Z gatunków uprawianych do rodzaju Eriocapitella należą[14][4]:

  • zawilec chiński Anemone hupehensis (É.Lemoine) É.Lemoine ≡ Eriocapitella hupehensis (É.Lemoine) Christenh. & Byng
  • zawilec japoński Anemone japonica (Thunb.) Siebold & Zucc. ≡ Eriocapitella japonica (Thunb.) Nakai
  • zawilec omszony Anemone tomentosa (Maxim.) C.Pei ≡ Eriocapitella tomentosa (Maxim.) Christenh. & Byng

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-26] (ang.).
  2. ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-07] (ang.).
  3. ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-20].
  4. ↑ a b c d e f g h i Anemone L.. W: Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-04-18].
  5. ↑ a b c Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 43. ISBN 0-333-74890-5.
  6. ↑ Anemone. W: The Plant List [on-line]. [dostęp 2013-03-27].
  7. ↑ a b c d e f g Anemone Linnaeus (ang.). Flora of North America. [dostęp 2010-03-03].
  8. ↑ a b Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 32, ISBN 978-83-62975-45-7.
  9. ↑ zawilec, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2022-04-29].
  10. ↑ a b c Sara B. Hoot, Anton A. Reznicek, Jeffrey D. Palmer. Phylogenetic Relationships in Anemone (Ranunculaceae) Based on Morphology and Chloroplast DNA. „Systematic Botany”. 19, 1, 1994. DOI: 10.2307/2419720. 
  11. ↑ Samuli Lehtonen, Maarten J. M. Christenhusz, Daniel Falck. Sensitive phylogenetics of Clematis and its position in Ranunculaceae. „Botanical Journal of the Linnean Society”. 182, 4, s. 825–867, 2016. DOI: doi.org/10.1111/boj.12477. 
  12. ↑ a b c d Maarten J.M. Christenhusz, Michael F. Fay, James W. Byng, The Global Flora, Plant Gateway, 2018, s. 73, ISBN 978-0-9929993-5-3.
  13. ↑ Anemone (ang.). Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-01-10].
  14. ↑ a b c Gawryś Wiesław: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina Botanica, 2008, s. 129. ISBN 978-83-925110-5-2.

Media użyte na tej stronie

Wikispecies-logo.svg
Autor: (of code) -xfi-, Licencja: CC BY-SA 3.0
The Wikispecies logo created by Zephram Stark based on a concept design by Jeremykemp.
Anemone palmata1SierraMadrona2015.jpg
Autor: Javier martinlo, Licencja: CC BY-SA 3.0 es
This is a photography of a Special Area of Conservation in Spain with the ID:
Anemone-caroliniana.jpg
Autor: Jim Evans, Licencja: CC BY-SA 4.0
Found in Pasadena, Texas
Anemone coronaria - Popy anemone 04.jpg
Autor: Zeynel Cebeci, Licencja: CC BY-SA 4.0
A group of red popy anemones (Anemone coronaria). Balcalı, Adana - Turkey.