Zbiegostwo chłopów

Zbiegostwo chłopów – ucieczki chłopów z dóbr ziemskich do miast, do innych dóbr czy też poza granice kraju, jako forma obrony przed uciskiem w okresie feudalizmu.

Historia

Chłop w dybach, XVI wiek

Zbiegostwo chłopów występowało na ziemiach polskich od XII wieku aż do upadku I Rzeczypospolitej w XVIII wieku. Aby zapobiec częstym przypadkom ucieczek chłopów z dóbr kościelnych administratorom tychże dóbr nakazywano ludzkie traktowanie pracujących poddanych^[1]. Najczęściej chłopi uciekali do dóbr królewskich lub poza granice kraju, do Prus, na Litwę lub Ruś (między innymi na Zaporoże). W XVI wieku zbiegostwo stało się zjawiskiem powszechnym, któremu nie zdołały zapobiec żadne ustawy. Ucieczki chłopów na ziemie wschodnie Rzeczypospolitej ograniczył dopiero na początku XVII wieku rozwój i na tych terenach systemu folwarczno-pańszczyźnianego. Gdy zbiegostwo przestało radykalnie poprawiać dolę chłopów, coraz częściej zaczęły wybuchać powstania chłopskie^[2].

Zdarzały się przypadki zbiegostwa dotyczące całych wsi (tereny Rumunii), wynikające z ucisku feudalnego oraz samowoli i nadużyć panów oraz przedstawicieli administracji^[3]. Terenem zbiegostwa chłopów, głównie pochodzenia słowiańskiego (zwanych później kurucami) było pogranicze między Górnymi Węgrami a Wołoszczyzną^[4]. Zbiegostwo było formą obrony i walki chłopów ze wzrostem ucisku ze strony feudałów. Feudałowie zabezpieczali się przed zbiegostwem, zawierając między sobą układy o wydawaniu uciekinierów, wprowadzając specjalną procedurę sądową. Stosowali też środki ekonomiczne – zamianę pańszczyzny na czynsz, oraz przyznawali chłopom tak zwane prawa zakupne^[5].

W XV wieku podjęto prawne próby ograniczenia zbiegostwa chłopów. W 1420 roku wprowadzono kary 15 grzywien wobec osób ukrywających zbiegłych chłopów^[6]. W 1454 roku zabroniono feudałom świeckim i duchownym, dzierżawcom królewszczyzn, a także mieszczanom przyjmowania chłopów, którzy zbiegli^[7]. Za ucieczki karano. Wypalano piętno na czole, podcinano ścięgna, stosowano odpowiedzialność zbiorową. Piotr Skarga wspomina nawet o karaniu chłopów śmiercią. Były to jednak przypadki sporadyczne, bowiem feudał karząc zbiega śmiercią pozbawiał się darmowych rąk do pracy w posiadanym przez siebie majątku ziemskim^[8]. W 1707 roku zbiegostwo chłopów stało się w Rosji jedną z przyczyn wybuchu powstania Buławina^[9].

W dobie reform oświeceniowych sytuacja polskiego chłopa uległa poprawie. Za empiryczne potwierdzenie tej tezy może służyć zbiegostwo rosyjskich chłopów na terytorium Rzeczypospolitej w drugiej połowie XVIII wieku. Zjawisko to mogłoby ulec intensyfikacji, gdyby utrzymała się Ustawa Rządowa z 3 maja 1791 r. Jeden z jej punktów dawał wolność wszystkim chłopom, którzy przedostaną się na obszar Polski. Punkt ten wywołał oburzenie Katarzyny II. Carowa obawiała się, że ucieknie „do Polski większa część chłopów z Białej Rusi, a resztę by u mnie bałamucili”^[10].

Przypisy

Bibliografia

• Adam Leszczyński: Ludowa historia Polski. Historia wyzysku i oporu. Mitologia panowania. Wyd. 1. Warszawa: Grupa Wydawnicza Foksal Sp. z o.o., 2020. ISBN 978-83-280-8347-9.
• Adam Kersten: Historia powszechna 1648-1789. Wyd. 1. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1971.