Zbigniew Antoni Kruszewski

Zbigniew Kruszewski

Prof. Zbigniew Antoni Kruszewski w trakcie obchodów 78-rocznicy powstania warszawskiego (2022)
Pełne imię i nazwisko	Zbigniew Antoni Kruszewski
Data i miejsce urodzenia	27 czerwca 1928 Warszawa
Zawód, zajęcie	politolog
Miejsce zamieszkania	El Paso
Tytuł naukowy	profesor
Alma Mater	Uniwersytet Chicagowski
Małżeństwo	June Maria Sadowska-Kruszewska (1959–2015; jej śmierć)
Krewni i powinowaci	Antoni Grabowski
Odznaczenia

Zbigniew Kruszewski

Jowisz

kapral
Data i miejsce urodzenia	27 czerwca 1928 Warszawa
Przebieg służby
Siły zbrojne	Szare Szeregi Armia Krajowa Polskie Siły Zbrojne
Jednostki	72 Pułk Piechoty AK Batalion AK „Miłosz” 1 Dywizja Pancerna 12 Pułk Ułanów Podolskich Polski Korpus Przysposobienia i Rozmieszczenia
Stanowiska	hufcowy, zwiadowca, łącznik
Główne wojny i bitwy	powstanie warszawskie
Późniejsza praca	nauczyciel akademicki, publicysta

Zbigniew Antoni Kruszewski (ur. 27 czerwca 1928 w Warszawie) – polski politolog, filozof, profesor nauk politycznych, publicysta naukowy, działacz polonijny i na rzecz praw człowieka, powstaniec warszawski.

Życiorys

Młodość i okres II wojny światowej

Syn Tadeusza i Ireny z Grabowskich, wnuk esperantysty Antoniego Grabowskiego. Podczas II wojny światowej uczęszczał na tajne komplety Gimnazjum im. Tadeusza Czackiego w Warszawie.

W 1943 wstąpił do Szarych Szeregów, gdzie przyjął pseudonim „Jowisz” i pełnił funkcję hufcowego. Uczestniczył w małym sabotażu i akcjach szkół bojowych, a także realizował zadania zwiadowcze. Był dowódcą drużyny obserwującej ruchy wojsk niemieckich na linii wschód-zachód. Przeszedł szkołę podoficerską, krótko przed powstaniem warszawskim, w maju 1944 roku, jako instruktor „Zawiszy” został zaprzysiężony na rotę Armii Krajowej. Po wybuchu powstania warszawskiego walczył w Śródmieściu Południowym, a następnie został przeniesiony do „Pasieki” – Głównej Kwatery Szarych Szeregów, gdzie powierzono mu organizację poczty polowej^[1]. Aresztowany przez Gestapo w Wilanowie zbiegł podczas transportu i przedostał się na Mokotów, skąd przeniósł meldunki na Siekierki i Sadybę^[2]. Po powrocie do Śródmieścia został awansowany do stopnia kaprala i przydzielony do kompanii dowodzonej przez por. Kazimierza Leskiego ps. „Bradl” na odcinek „Sławbor” batalionu „Miłosz”^[1]. Był łącznikiem Komendy Głównej Armii Krajowej, z meldunkami przedzierał się kanałami.

Po upadku walk powstańczych opuścił Warszawę wraz z 72 pułkiem piechoty Armii Krajowej wchodzącym w skład 28 Dywizji Piechoty Armii Krajowej im. Stefana Okrzei. Z Ożarowa Mazowieckiego został przetransportowany do stalagu X B w Sandbostel, gdzie pracował w trudnych warunkach w kopalni torfu. Po wyzwoleniu przez wojska kanadyjskie wchodzące w skład 2 Armii Brytyjskiej przedostał się do Holandii, gdzie wstąpił do 1 Dywizji Pancernej Polskich Sił Zbrojnych dowodzonej przez gen. Stanisława Maczka. Następnie przez Francję do Włoch, gdzie został przyjęty do 2 Korpusu Polskiego i przydzielony do 12 Pułku Ułanów Podolskich. Uczył się w liceum w Matino.

Emigracja i kariera naukowa

Po demobilizacji podjął decyzję o pozostaniu na emigracji, wyjechał do Londynu, gdzie należał do Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia^[2]. Następnie pracował fizycznie i studiował w Wyższej Szkole Nauk Politycznych.

Po wojnie studiował m.in. w Polskim Kolegium Uniwersyteckim w Londynie oraz w Polskim Uniwersytecie na Obczyźnie. W 1952 wyjechał z Wielkiej Brytanii do Stanów Zjednoczonych. W 1957 uzyskał amerykańskie obywatelstwo. Studiował na Wydziale Stosunków Międzynarodowych w Northwestern University, a następnie na University of Chicago, gdzie uzyskał stopień doktora filozofii na podstawie pracy o powojennej zmianie polskich granic. Pracował naukowo na Uniwersytecie stanu Nowy Jork. Od 1968 przez dwa lata był asystentem profesora na Wydziale Stosunków Międzynarodowych University of Texas w El Paso, następnie do 1972 był starszym wykładowcą na tej uczelni. W 1972 uzyskał tytuł profesora zwyczajnego nauk politycznych.

Jest członkiem Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie. Angażuje się we wspieranie polskich inicjatyw naukowych, zarówno w kraju, jak i na obczyźnie. Ufundował katedrę Polish Studies na Uniwersytecie w Chicago, a także był inspiratorem i fundatorem licznych stypendiów dla Polaków w uniwersytetach amerykańskich, w tym w jego macierzystym Uniwersytecie Teksaskim w El Paso. Jest stałym profesorem wizytującym w Studium Europy Wschodniej Wydziału Orientalistycznego Uniwersytetu Warszawskiego. Prowadzi wykłady i seminaria, przede wszystkim na Wschodniej Szkole Letniej UW. Uczestniczy też w objazdach naukowych Studium na Wschód. Po 1990 r. przez wiele lat z ramienia Smithsonian Institution organizował w Polsce i krajach Europy Wschodniej objazdowe seminaria dla amerykańskich intelektualistów i polityków.

Kierował Programem Studiów Sowietologicznych i Wschodnioeuropejskich w USA, był dyrektorem Centrum Południowo-Zachodnich Studiów Etnicznych.

Jego działalność naukowa w zakresie politologii wiąże się przede wszystkim z tzw. studiami pogranicza, zajmuje się problematyką granic i terenów przygranicznych. Na opracowanie monografii powojennej granicy polsko-niemieckiej, zatytułowanej „The Oder-Neisse Boundary and Poland's Modernization: the Socioeconomic and Political Impact" („Granica na Odrze i Nysie i modernizacja Polski: oddziaływanie socjoekonomiczne i polityczne"), otrzymał w USA stypendium, dzięki któremu w 1959 r., pierwszy raz po wojnie, przyjechał do Polski. Zbierając materiały do książki był wówczas m.in. w Siekierkach, Szczecinie i Świnoujściu i badał polsko-niemiecką granicę na Odrze i Nysie.

Jest założycielem międzynarodowego Towarzystwa Badań nad Pograniczami (Assotiation for Borderline Studies), które rozpoczęło swą działalność w El Paso. Podczas swojej kariery naukowej wykształcił ponad 15.000 studentów. Jako gościnny wykładowca pracował m.in. w London School of Economics and Political Science, na uczelniach japońskich, brazylijskich, litewskich, białoruskich, rosyjskich, ukraińskich, węgierskich, rumuńskich. Był wykładowcą w Kwaterze NATO i Niemieckim Federalnym Instytucie Studiów Wschodnich i Międzynarodowych. Jako profesor gościnny wykładał na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim^[3].

Działalność publiczna i społeczna

Działał w polskim harcerstwie i Polskim Ruchu Wolnościowym Niepodległość i Demokracja^[4]. Jest działaczem Kasy im. Józefa Mianowskiego – Fundacji Popierania Nauki, a także członkiem rady fundatorów organizacji.

Na przestrzeni lat stale angażował się w działalność na rzecz Polonii amerykańskiej, praw mniejszości oraz praw człowieka w Stanach Zjednoczonych, a także w działalność kombatancką w Polsce. Działał na rzecz obrony praw czarnoskórych, a także praw obywatelskich amerykańskich Meksykanów w El Paso. Był inicjatorem i współtwórcą powstania Muzeum Holocaustu w El Paso. Pełnił również funkcję dyrektora tej placówki.

We wrześniu 1995 r., jako powstaniec warszawski i wiceprezes Kongresu Polonii Amerykańskiej, spotkał się w Klubie 13 Muz na otwartej, historycznej debacie z Philippem von Bismarckiem, w czasie wojny oficerem Wehrmachtu, a wówczas znanym politykiem CDU i przewodniczącym Ziomkostwa Pomorzan. Dzięki jego wieloletniemu zaangażowaniu zbiory muzeum w Peenemünde zostały uzupełnione o dokumenty upamiętniające los robotników przymusowych i działalność wywiadu AK. Swoje wspomnienia zdeponował w Muzeum Powstania Warszawskiego. Jest autorem wielu prelekcji dotyczących największej operacji militarnej Armii Krajowej.

Od 1952 jest działaczem Kongresu Polonii Amerykańskiej^[4]. Przez pewien czasu pełnił funkcję wiceprezesa organizacji. Pełnił funkcję prezesa Ogólnoamerykańskiego Związku Studentów Polskich w Stanach Zjednoczonych oraz sekretarza Komitetu Politycznego Kongresu Polonii w stanie Illinois. Jako znający język polski i angielski zajmował się również tłumaczeniami. Działał w Polskim Związku Filatelistów.

Był prezesem zarządu orkiestry symfonicznej miasta El Paso. Współtworzył Fundację Instytut Armii Krajowej w Lublinie, powołał w El Paso Fundusz Rodziny Kruszewskich.

Publikacje

Autor licznych prac naukowych o granicach, regionach granicznych i problemach etnicznych. Szczególnie ważna w jego dorobku jest pierwsza w języku angielskim monografia powojennej granicy polsko-niemieckiej, zatytułowana „The Oder-Neisse Boundary and Poland's Modernization: the Socioeconomic and Political Impact" („Granica na Odrze i Nysie i modernizacja Polski: oddziaływanie socjoekonomiczne i polityczne"), wydana w 1972 r. w USA.

W 1972 opublikował swój doktorat zatytułowany: Oder-Neisse Boundary and Poland’s Modernization: the Socio- Economic and Political Impact (Praeger Publishers, New York 1972). W 1972 monografię zbiorową: Chicanos and Native Americans: the Territorial Minorties, pod red. Z.A. Kruszewskiego i innych (Engelwood Clifs 1873). W 1982 pracę zbiorową: Politics and Society in the Southwest: Ethnicity and Chicano Pluralism (Boulder Colorado 1982). W 2009 prace zbiorową: Human Rights along the U.S.-Mexican Border: Gender Violens and Insecurity (Tucson 2009). W 2013 pracę zbiorową: War that Can’t be Won: Binational Perspectives on the War on Drugs (Tucson 2013). Wśród licznych arytkułów są m.in.: Poles in the Newly Independent States of Lithuania, Belarus and Ukraine (MacMillan Press 1998) i w rozszerzonej wersji: Poles in the Newly Independent States of Lithuania, Belarus and Ukraine: A Case Study of Inherited Past and Uncertain Future (Boulder 1998).

Swój księgozbiór politologiczny przekazał Bibliotece Głównej Uniwersytetu Szczecińskiego.

Życie prywatne

Mieszka w El Paso^[2]. Jego żona June Maria Sadowska-Kruszewska zmarła w 2015 roku^[5][6]. Jego ojciec Tadeusz Kruszewski zmarł kiedy Zbigniew miał dwa lata. Matka Irena z Grabowskich była nauczycielką, zginęła w obozie koncentracyjnym w Ravensbrück. Starszy brat Zbigniewa, Janusz Kruszewski ps. „Drut” (1924–1970), w powstaniu warszawskim był żołnierzem pułku "Baszta".

W kulturze

Jego postaci i dokonaniom poświęcona została książka prof. Beaty Halickiej z Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu pt. Życie na pograniczach. Zbigniew Anthony Kruszewski., Biografia (Warszawa 2019).

Odznaczenia

• Krzyż Orderu Krzyża Niepodległości: 2015
• Krzyż Komandorski Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej: 2019^[7]
• Odznaka Honorowa Gryfa Zachodniopomorskiego: 2016
• Medal Za Zasługi dla Miasta Szczecina: 2018^[8]

Przypisy