Zbigniew Maciej Gliwicz

Zbigniew Maciej Gliwicz
Ilustracja
Z. Maciej Gliwicz na XXII Zjeździe Hydrobiologów Polskich, Kraków 2012
Państwo działania Polska
Data i miejsce urodzenia21 lutego 1939[1]
Warszawa
Profesor nauk przyrodniczych
Specjalność: ekologia, hydrobiologia
Alma MaterUniwersytet Warszawski
Doktorat1969
Profesura1988
Polska Akademia Nauk / Umiejętności
Status PANczłonek krajowy rzeczywisty
Status PAUczłonek krajowy korespondent
Nauczyciel akademicki
uczelniaUniwersytet Warszawski; Wydział Biologii; Instytut Zoologii

Zbigniew Maciej Gliwicz (ur. 21 lutego 1939 w Warszawie) – polski hydrobiolog, ewolucjonista, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, członek rzeczywisty PAN.

Życiorys

W 1956 rozpoczął studia na Wydziale Budownictwa Okrętowego Politechniki Gdańskiej. Przerwał je po roku, zaczynając kolejne na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi UW[2]. Praktyki studenckie odbył w Morskim Instytucie Rybackim. Studia ukończył w 1962[3] i podjął studia doktoranckie w Katedrze Hydrobiologii UW. Promotorem doktoratu był Kazimierz Petrusewicz, a dodatkową opiekunką kierowniczka katedry, Ewa Pieczyńska. Badania do doktoratu prowadził na Stacji Hydrobiologicznej w Mikołajkach[4]. Stopień doktora uzyskał w 1969, a tytuł profesora nauk przyrodniczych w 1991[1]. Staż podoktorski odbył na stacji badawczej Smithsonian Tropical Research Institute w Panamie. W latach 1987–90 prodziekan Wydziału Biologii Uniwersytetu Warszawskiego[4]. Od połowy lat 80. XX w. do 2009 kierownik Zakładu Hydrobiologii UW. Współpracuje również z innymi instytucjami naukowymi, np. Instytutem Limnologii w Plön (instytut Towarzystwa Wspierania Nauki im. Maksa Plancka)[5].

Aktywność naukowa

Autor lub współautor kilkuset publikacji naukowych z zakresu ekologii, w szczególności ekologii behawioralnej (etologia) w hydrobiologii. Wśród jego zainteresowań badawczych znajdują się relacje drapieżnik-ofiara i kaskady troficzne wśród organizmów wodnych: ryby rybożerne-ryby planktonożerne-organizmy zooplanktonowe (drapieżcy i filtratorzy)-glony (organizmy fitoplanktonowe i glony nitkowate)[5]. Jedna z pierwszych jego publikacji była oparta o pracę magisterską dotyczącą zooplanktonu tatrzańskich jezior[3]. Promotorem pracy był Marian Gieysztor, a po jego śmierci Zdzisław Raabe. Gieysztor postawił hipotezę, że przyczyną ograniczonego występowania skrzelopływki bagiennej jest konieczność występowania warunków pozwalających na zimowe przemarzanie jaj ukrytych pod lodem. Gliwicz w swojej pracy magisterskiej to potwierdził[6]. Później odkrył zależność między rozmiarem filtratora a minimalną progową ilością pokarmu, wyjaśniając niektóre mechanizmy konkurencji ekologicznej, wpisując się w model hipotezy size-efficiency[7]. Bada wpływ żerowania na populacje i różnorodność organizmów z niższych poziomów troficznych. Zajmuje się zarówno mechanizmami wyboru ofiar, jak i mechanizmami obrony przed konsumentem, polegającymi na zmianach morfologii, historii życia i zachowania. Opisał zjawisko „pułapki księżycowej”, wyjaśniając zbieganie się okresowych załamań populacji zooplanktonu w afrykańskich zbiornikach zaporowych na rzece Zambezi z cyklem księżycowym[8]. Zjawisko to polega na zaburzeniu typowego cyklu zmian oświetlenia, wywołującego dobowe migracje pionowe planktonu. W ciągu dnia zooplankton przebywa w strefie afotycznej, kryjąc się przed planktonożernymi rybami, nocą zaś przesuwa się do epilimnionu, aby tam żerować na fitoplanktonie, będąc jednocześnie niewidocznym dla ryb. Podczas zmierzchu brak światła jest sygnałem inicjującym migrację ku strefie powierzchniowej ujemnie fototaktycznych zwierząt planktonowych, jeśli następuje to w czasie pełni, po okresie ciemności między zachodem słońca a ukazaniem się księżyca następuje jednak okres, w którym ilość światła docierającego do epilimnionu wystarcza rybom do dostrzeżenia wioślarek, których populacja jest wówczas dziesiątkowana[9]. Gliwicz wraz z kilkoma innymi limnologami tworzył grupę określaną jako Plankton Ecology Group, która opracowała model sukcesji jeziornego planktonu[10] przyjęty od połowy lat 80. XX w. za standardowy (model PEG)[11]. Oprócz badań podstawowych zajmował się testowaniem metod biomanipulacyjnych, m.in. opartych na wykorzystaniu kairomonów i innych substancji semiochemicznych. Zwolennik rozpatrywania problemów ekologicznych w kontekście ewolucjonizmu, tj. poszukiwania ultymatywnych przyczyn zjawisk ekologicznych. Podejście to stosował np. podczas badania relacji między zwierzętami zamieszkującymi jeziora tatrzańskie, które wykazują różnice związane z długością współwystępowania, a więc koewolucji[12][13]. Kolejne badania tych zjawisk przyczyniły się do uwiarygodnienia tezy, że ultymatywną, tj. ewolucyjną, przyczyną dobowych migracji organizmów wodnych do miejsc o gorszych warunkach dla wzrostu i rozmnażania jest presja zwierząt z wyższych poziomów troficznych. Jako popularyzator neodarwinizmu współorganizuje Warsztaty Biologii Ewolucyjnej; został też promotorem honorowego doktoratu Uniwersytetu Warszawskiego dla amerykańskiego genetyka ewolucyjnego Francisca J. Ayali[14]. Wśród wypromowanych przez niego doktorów znaleźli się: Joanna Pijanowska (1985), Piotr Dawidowicz (1989), Mirosław Ślusarczyk (1999), Piotr Maszczyk (2012)[15].

Członkostwo

  • Polskie Towarzystwo Hydrobiologiczne – w latach 1967–69 sekretarz[1]
  • Polska Akademia Nauk – członek korespondent od 1994, członek rzeczywisty od 2010. Członek Wydziału II – Nauk Biologicznych i Rolniczych (początkowo jako Wydział Nauk Biologicznych), członek komitetów: Biologii Teoretycznej i Ewolucyjnej (1988–2007 jako wiceprzewodniczący), Ekologii (1972–2008, w tym jako sekretarz 1972–1976), Badań Polarnych[1]
  • Polska Akademia Umiejętności – członek korespondent Wydziału IV – Przyrodniczego
  • International Society of Limnology (SIL)
  • „Wiadomości Ekologiczne” – komitet redakcyjny[1]
  • "Fundamental and Applied Limnology / Archiv für Hydrobiologie" – komitet redakcyjny[1]
  • „Journal of Plankton Research” – komitet redakcyjny[1]
  • „Aquatic Ecology” – komitet redakcyjny[1]

Nagrody i odznaczenia

  • Nagrody Ministra Szkolnictwa za wyróżniające się publikacje (kilkukrotnie)[1]
  • Nagrody Rektora Uniwersytetu Warszawskiego (kilkukrotnie)[1]
  • Smithsonian Institution, Award for Academic Achievement (1970)[1]
  • The Honorary Member Award (Członkostwo honorowe) Ecological Society of America (1995)[1]
  • Medal Einara Naumana i Augusta Thienemanna "De limnologia optime merito" – International Association of Theoretical and Applied Limnology SIL (1998)[1]
  • Ecology Institute Prize in Limnetic Ecology – International Ecology Institute (ECI) (1997/1998)[1]
  • Nagroda Fundacji na rzecz Nauki Polskiej w dziedzinie nauk przyrodniczych i medycznych (2001)[1]
  • Medal im. Alfreda Lityńskiego – Polskie Towarzystwo Hydrobiologiczne (2009)
  • Nagroda Prezesa Rady Ministrów za wybitny dorobek naukowy (2010)
  • Nagroda im. Alfreda C. Redfielda, wspólnie z Winfriedem Lampertem – American Society of Limnology and Oceanography (2012)[16]

Swoistym wyróżnieniem za wkład do nauki o planktonie jest nadanie przez autorów nowo opisanego rodzaju okrzemek nazwy Gliwiczia[17].

Wybrane publikacje

  • Z.M. Gliwicz, A. Ślusarczyk, M. Ślusarczyk. Life history synchronization in a long-life-span single-cohort Daphnia population of an alpine lake free of fish. „Oecologia”. 128, s. 368–378, 2001. DOI: 10.1007/s004420100673 (ang.). 
  • Z.M. Gliwicz, W. Lampert. Clutch-size variability in Daphnia: body size related effects of egg predation by cyclopoid copepods. „Limnology and Oceanography”. 39 (3), s. 479–485, maj 1994 (ang.). 
  • Z.M. Gliwicz, C. Guisande. Family planning in Daphnia: resistance to starvation in offspring born to mothers grown at different food levels. „Oecologia”. 91 (4), s. 463–467, 1992. DOI: 10.1007/BF00650317 (ang.). 
  • Z.M. Gliwicz, A. Jachner. Diel migrations of juvenile fish: a ghost of predation past or present?. „Archiv für Hydrobiologie”. 124 (4), s. 385–410, 1992 (ang.). 
  • Z.M. Gliwicz. Food thresholds and body size in cladocerans. „Nature”. 343, s. 638–640, 15 lutego 1990. DOI: 10.1038/343638a0 (ang.). 
  • Z.M. Gliwicz. Suspended clay concentration controlled by filter-feeding zooplankton in a tropical reservoir. „Nature”. 323, s. 330–332, 25 września 1986. DOI: 10.1038/323330a0 (ang.). 
  • Z.M. Gliwicz. A lunar cycle in zooplankton. „Ecology”. 67 (4), s. 883–897, sierpień 1986 (ang.). 
  • Z.M. Gliwicz. Predation and the evolution of vertical migration in zooplankton. „Nature”. 320, s. 746–748, 24 kwietnia 1986. DOI: 10.1038/320746a0 (ang.). 
  • U. Sommer, Z.M. Gliwicz, W. Lampert, A. Duncan. The PEG-model of seasonal succession of planktonic events in fresh waters. „Archiv für Hydrobiologie”. 106, s. 433–471, 1986 (ang.). 
  • Z. Maciej Gliwicz. Zooplankton and temperature-oxygen conditions of two alpine lakes of Tatra Mts. „Polskie Archiwum Hydrobiologii”, s. 53-72, 1966 (ang.). 

Życie rodzinne

Jego siostra, Wanda, była sanitariuszką w Batalionie „Kiliński” AK i pod koniec wojny trafiła na Zachód. Z tego powodu władze wydaliły go z jego pierwszej szkoły średniej – Państwowej Szkoły Morskiej w Gdyni[2].

W 1967 wziął ślub z Joanną Waszkiewicz, również doktorantką Kazimierza Petrusewicza. Joanna Gliwicz prowadzi karierę naukową w zakresie ekologii lądowej, jednak wspólnie odbyli staż podoktorski[4].

Jego siostrzeńcem jest klarnecista Grzegorz Pritulak[18].

Przypisy

  1. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o GLIWICZ, Zbigniew Maciej (pol.). PAN. [dostęp 2009-09-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)].
  2. ↑ a b Jagielski & Wyszomirska 2019 ↓, s. 26-27.
  3. ↑ a b Jagielski & Wyszomirska 2019 ↓, s. 61-63.
  4. ↑ a b c Jagielski & Wyszomirska 2019 ↓, s. 145-146.
  5. ↑ a b Anna Hillbricht-Ilkowska: Prof. Zbigniew Maciej Gliwicz (pol.). PTH. [dostęp 2009-09-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)].
  6. ↑ Jagielski & Wyszomirska 2019 ↓, s. 296-297.
  7. ↑ Z. Maciej Gliwicz. Food thresholds and body size in cladocerans. „Nature”. 343, s. 638-640, 1990. DOI: 10.1038/343638a0 (ang.). 
  8. ↑ Z. Maciej Gliwicz. A lunar cycle in zooplankton. „Ecology”. 67 (4), s. 885-897, 1986. DOI: 10.2307/1939811 (ang.). 
  9. ↑ Piotr Kieraciński, Z. Maciej Gliwicz: O stypendystach i laureatach – Pułapka księżycowa (pol.). Fundacja na rzecz Nauki Polskiej, 01.05.2002. [dostęp 2009-09-14].
  10. ↑ Ulrich Sommer, Z. Maciej Gliwicz. The PEG-model of seasonal succession of planktonic events in fresh waters. „Archiv für Hydrobiologie”. 106, s. 433-471, 1986 (ang.). 
  11. ↑ Winfried Lampert, Ulrich Sommer: Ekologia wód śródlądowych. Joanna Pijanowska (tłum.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001. ISBN 83-01-13387-2.
  12. ↑ Z. Maciej Gliwicz, Anna Ślusarczyk, Mirosław Ślusarczyk. Life history synchronization in a long-lifespan single-cohort Daphnia population in a fishless alpine lake. „Oecologia”. 128 (3), s. 368-378, 29 marca 2001. Heidelberg: Springer Berlin. DOI: 10.1007/s004420100673. ISSN 0029-8549. 
  13. ↑ Z. Maciej Gliwicz. Predation and the evolution of vertical migration in zooplankton. „Nature”. 320, s. 746-748, 24 kwietnia 1986. Nature Publishing Group. DOI: 10.1038/320746a0. 
  14. ↑ Uroczystość nadania tytułu doktora honoris causa Profesorowi Francisco Ayali. Wydział Biologii UW, 2009-05-11. [dostęp 2020-03-08].
  15. ↑ Prof. zw. dr hab. czł. rzecz. PAN Zbigniew Maciej Gliwicz, [w:] baza „Ludzie nauki” portalu Nauka Polska (OPI) [online] [dostęp 2022-02-06].
  16. ↑ Piotr Dawidowicz. Nagroda Alfreda C. Redfielda dla profesora Z. Macieja Gliwicza. „Wiadomości Hydrobiologiczne”. 199 (3), s. 14, 2012. Polskie Towarzystwo Hydrobiologiczne. ISSN 2299-4076 (pol.). 
  17. ↑ Bożena Zakryś. Notatki. „Wiadomości Hydrobiologiczne”. 203 (7), s. 18, 2013. Polskie Towarzystwo Hydrobiologiczne. ISSN 2299-4076 (pol.). 
  18. ↑ Jagielski & Wyszomirska 2019 ↓, s. 397.

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

ZM Gliwicz.jpg
Autor: Panek, Licencja: CC BY-SA 4.0
XXII Zjazd Hydrobiologów Polskich w Krakowie. W centrum Z. Maciej Gliwicz, po lewej Joanna Galas, po prawej, od tyłu, Lubomira Burchardt