Zbigniew Oleśnicki (kardynał)

Zbigniew Oleśnicki

Kardynał prezbiter
Kraj działania	Polska
Data i miejsce urodzenia	5 grudnia 1389 Sienno
Data i miejsce śmierci	1 kwietnia 1455 Sandomierz
Miejsce pochówku	Bazylika archikatedralna św. Stanisława i św. Wacława w Krakowie
Biskup krakowski
Okres sprawowania	1423–1455
Wyznanie	katolicyzm
Kościół	rzymskokatolicki
Prezbiterat	18 grudnia 1423
Nominacja biskupia	1423
Sakra biskupia	19 grudnia 1423
Kreacja kardynalska	1449 Mikołaj V
Kościół tytularny	S. Prisca

Zbigniew Oleśnicki herbu Dębno (ur. 5 grudnia 1389 w Siennie, zm. 1 kwietnia 1455 w Sandomierzu) – biskup krakowski w latach 1423–1455, od 1449 pierwszy kardynał narodowości polskiej, protoprezbiter Kolegium Kardynalskiego w latach 1452–1455, doradca Władysława II Jagiełły i Władysława III Warneńczyka, mówca.

Życiorys

Pochodzenie i edukacja

Syn Jana (Jaśka) z Oleśnicy herbu Dębno, wielkorządcy Litwy, sędziego ziemi krakowskiej i Dobrochny z Rożnowa.

Jego karierę przyspieszył król Władysław Jagiełło w nagrodę za uratowanie życia w bitwie pod Grunwaldem. Według przekazu Jana Długosza, Zbigniew ochronił wówczas władcę, kiedy odłączony od swego oddziału rycerz Dypold von Köckritz zaatakował stojącego na wzgórzu monarchę grożąc, że „za chwilę król zginie”. Wówczas Zbigniew, widząc to, podjechał z boku do nacierającego Niemca, zwalił go z konia, po czym król ugodził Dypolda w głowę, a reszty dopełnili otaczający dworzanie. Atak ze strony Zbigniewa został uznany za zabójstwo, nie zaś za zabicie rycerza w walce. Wydarzenie to zamknęło przyszłemu biskupowi drogę do pasowania na rycerza i prawie zniweczyło także jego karierę na dworze.

Po studiach, które rozpoczął w 1406 roku w Akademii Krakowskiej pracował w kancelarii królewskiej, stopniowo awansując także w hierarchii kościelnej. Często wyjeżdżał z misjami dyplomatycznymi do papieża i króla Niemiec, Zygmunta Luksemburskiego.

Biskup krakowski

Oleśnicki według szkicu Jana Matejki

Zbigniew Oleśnicki na tablicy erekcyjnej w Collegium Maius

W 1415 roku został proboszczem kolegiaty św. Floriana w Krakowie. Uznanie Jagiełły zyskała jego odważna mowa, wygłoszona w 1420 roku przed obliczem króla Zygmunta Luksemburskiego. W 1422 roku na zjeździe dostojników Królestwa Polskiego w Niepołomicach osiągnął sukces przeforsowując, na czele stronnictwa któremu przewodził, powrót do sojuszu z Zygmuntem Luksemburskim i zerwanie z popieraniem ruchu husyckiego. Doprowadziło to też do zmniejszenia wpływów księcia Witolda w Polsce. W 1423 Oleśnicki objął biskupstwo krakowskie, lecz wcześniej musiał prosić papieża o dyspensę, jako że prawo kanoniczne zabraniało udzielania wyższych święceń tym, którzy podczas bitew przelewali krew.

18 grudnia 1423 otrzymał święcenia kapłańskie, a następnego dnia – sakrę biskupią. Jako biskup stanął na czele opozycji panów małopolskich, sprzeciwiał się sojuszowi Polski z husyckimi Czechami i występował przeciwko planom koronacji Witolda na króla Litwy. W 1424 roku przyczynił się do wydania w Wieluniu edyktu antyhusyckiego, a podczas pobytu delegacji czeskich w Krakowie w latach dwudziestych i trzydziestych XV wieku dwukrotnie obłożył miasto interdyktem. Był obecny przy wystawieniu przez Władysława II Jagiełłę przywileju jedlneńskiego w 1430 roku^[1]. Wbrew stanowisku Jagiełły w 1430 roku skutecznie zablokował plany koronacyjne wielkiego księcia Witolda. Pod koniec życia Jagiełły zyskał decydujący wpływ na politykę państwa, a jego znaczenie wzrosło jeszcze w czasie małoletniości Władysława III, któremu zapewnił tron Polski i Węgier.

Pieczęć Zbigniewa Oleśnickiego z 1438

W latach 1434–1444 miał tak wielkie wpływy, że prawie samodzielnie prowadził politykę zagraniczną Królestwa Polskiego. Udało mu się doprowadzić do pokoju w Brześciu Kujawskim z Zakonem krzyżackim i ugruntować wpływy w Mołdawii. 31 grudnia 1435 roku podpisał akt pokoju w Brześciu Kujawskim^[2]. Przejściowo stracił wpływy gdy w 1438 roku sprzeciwiał się przyjęciu korony czeskiej przez Kazimierza Jagiellończyka (choć potajemnie wspomagał finansowo swojego brata, który w tych wydarzeniach uczestniczył). Bieg wydarzeń przyznał rację sceptycznej postawie biskupa, gdyż zbrojna wyprawa przeciw kontrkandydatowi, Albrechtowi Habsburgowi, zakończyła się porażką Kazimierza. W tym roku zawiązał konfederację korczyńską.

Na zjeździe w Opatowie w lutym 1434 roku przeforsował kandydaturę królewską małoletniego Władysława Warneńczyka, wbrew opozycji na czele której stał Spytko z Melsztyna. Po koronacji Władysława III biskup Oleśnicki, stojąc na czele Rady Opiekuńczej sprawującej dozór nad młodym królem, faktycznie kierował polityką zagraniczną Królestwa. W 1438 przeciwdziałał wspieranej przez dwór królowej Zofii wyprawę Kazimierza Jagiellończyka w celu objęcia tronu Czech. W 1439 roku Oleśnicki rozprawił się z opozycją szlachecką, pokonując w bitwie pod Grotnikami tzw. stronnictwo proczeskie, gdzie według Długosza zabronił pochówku poległego tam Spytka z Melsztyna.

Rok później Oleśnicki poparł powołanie króla Władysława III na tron węgierski. Natomiast stosunek biskupa do krucjaty antytureckiej był ambiwalentny, bowiem król działał pod sztandarami papieża Eugeniusza IV, a Oleśnicki popierał antypapieża Feliksa V, od którego nawet, wraz z prymasem Wincentym Kotem przyjął kapelusz kardynalski. Po śmierci Władysława III poparł elekcję na tron Polski jego brata, Kazimierza Jagiellończyka, W ciągu kilku lat bezkrólewia biskup Oleśnicki wysyła na Litwę kilka poselstw (w roku 1445 i 1446), ale Kazimierz Jagiellończyk odmawia, przypominając równocześnie o swojej sukcesji – prawie dziedziczenia do tronu Królestwa. Z inicjatywy Oleśnickiego i panów koronnych zorganizowane zostają zjazdy-sejmy w Piotrkowie (w kwietniu i sierpniu 1445 roku oraz w marcu 1446), które stawiają Wielkiemu Księciu Litewskiemu Kazimierzowi – ultimatum: zorganizowanie wolnej elekcji. Jednocześnie zaznaczono, że wybrany kandydat zostanie koronowany dopiero wtedy, jeśli Kazimierz nie zmieni zdania.

Na kolejnym zjeździe w Piotrkowie, 27 marca 1446 roku, biskup Oleśnicki wysunie kandydaturę Fryderyka II Hohenzollerna, która zostanie jednak przez panów koronnych odrzucona. Zebrani przegłosują wybór księcia mazowieckiego Bolesława, w opozycji do tej kandydatury. Po interwencji matki Kazimierza – królowej Sonki (Zofii Holszańskiej), która zaaranżowała zjazd opozycyjnych wobec Oleśnickiego "juniorów" z Małopolski (Jana Pileckiego, Dziersława z Rytwian, Piotra z Kurowa), oraz zjeździe poparcia dla idei "tronu dla Jagiellończyka" przez Wielkopolan w Kole, Oleśnicki ustąpił^[3] lecz jednocześnie wysunął kandydaturę Fryderyka II Hohenzollerna, aby wymusić inkorporację Wielkiego Księstwa Litewskiego do Korony. Pierwsze lata panowania Kazimierza IV odznaczały się walką z Oleśnickim i jego obozem politycznym. Jako biskup krakowski przeprowadził trzy synody (w 1436 roku i w 1443 roku oraz w 1446 roku), szczególnie propagując kult św. Stanisława, popierał zakładanie bractw religijnych.

Kardynał

W 1449 r. kardynał Zbigniew Oleśnicki wraz ze swym bratem Janem Głowaczem założył opactwo oo. paulinów w Pińczowie. Był zdecydowanym przeciwnikiem husytyzmu. W 1453 roku zaprosił do Krakowa św. Jana Kapistrana, zaś dla jego uczniów (zw. w Polsce bernardynami) ufundował klasztor. W katedrze ustanowił stałych spowiedników oraz kaznodziejów.

W latach 1447–1449 Oleśnicki musiał oczyścić się z zarzutów koncyliaryzmu. W 1447 roku porzucił schizmatyków bazylejskich i opowiedział się za prawowitym papieżem, Mikołajem V. Ponieważ uzyskany w 1441 roku od antypapieża kapelusz kardynalski był nieprawny, już po przejściu pod prawowitą obediencję, w 1449 roku, został pierwszym kardynałem w historii Kościoła polskiego i podczas zjazdu w Piotrkowie zażądał z racji tytułu pierwszego miejsca w radzie królewskiej – przed prymasem Polski, arcybiskupem gnieźnieńskim Władysławem Oporowskim. Spotkał się jednak z odmową ze strony monarchy. Sprawę tę załatwiono dopiero w 1451 – również w Piotrkowie. W myśl dokumentu królewskiego ani prymas, ani kardynał nie otrzymali pierwszego miejsca w radzie – ale w praktyce mieli je zajmować naprzemiennie. Z myślą o studentach w testamencie ufundował Bursę Jerozolimską wraz z biblioteką, a swoje berło podarował Uniwersytetowi Krakowskiemu. W 1443 roku, odkupił od władców Cieszyna Księstwo Siewierskie. Tym samym jego następcy uzyskali możność używania tytułu książęcego, którego kardynał jednak nie nosił.

W czasie panowania Kazimierza Jagiellończyka popadł z nim w konflikt. W roku 1454 sprzeciwił się udzieleniu przez króla pomocy Związkowi Pruskiemu w antykrzyżackim powstaniu. Podczas głosowania w Radzie Królewskiej oponował przeciwko udziałowi Korony w wojnie z Zakonem. Uznał nawet, że król działa na szkodę państwa i na znak protestu zrezygnował z udziału w Radzie Królewskiej. W ostatnich miesiącach życia wspierał jednak finansowo działania wojenne. Był jednym ze zwolenników koncyliaryzmu. Pragnął uczynić z Polski potężną siłę w zagrożonym świecie chrześcijańskim. Był właścicielem zamku w Pińczowie, o którym Jan Długosz pisał, że nie miał sobie równych. Posiadał także ok. 60 wsi i 3 miasta.

Zdaniem niektórych historyków w czasie, gdy pracował w kancelarii królewskiej prowadził rodzaj dziennika, w którym odnotowywał ważne wydarzenia. Dzieło to nie zachowało się do naszych czasów. Zmarł 1 kwietnia 1455 w Sandomierzu, skutkiem przeziębienia jakiego doznał dzień wcześniej w czasie nabożeństwa żałobnego^[4]. Pochowany został w katedrze na Wawelu.

Zbigniew Oleśnicki swój talent polityczny i zdolności poświęcił na swój sposób interpretowanym interesom dynastii Jagiellonów, wywierając przemożny wpływ na ich politykę. Do końca nie pogodził się jednak z królem Kazimierzem.

W okresie 21 lipca 1452 – 1 kwietnia 1455 pełnił funkcję protoprezbitera Kolegium Kardynalskiego.

Twórczość

Ważniejsze mowy

• Mowa do króla Zygmunta, 30 stycznia 1420 we Wrocławiu, podał J. Długosz „Historiae Polonicae libri XII” w Opera omnia, t. 13, wyd. Ż. Pauli i A. Przezdziecki, Kraków 1877; przekł. polski: M. Dzieduszycki Zbigniew Oleśnicki, t. 1, Kraków 1853, s. 200–206; K. Mecherzyński w J. Długosz „Historiae Polonicae libri XII” w Opera omnia, t. 5, Kraków 1869
• Mowa do króla Władysława Jagiełły z 1424, treść podał J. Długosz „Historiae Polonicae libri XII” w Opera omnia, t. 13, wyd. Ż. Pauli i A. Przezdziecki, Kraków 1877; przekł. polski K. Mecherzyński w J. Długosz „Historiae Polonicae libri XII” w Opera omnia, t. 5, Kraków 1869, s. 304–305
• Mowa do księcia Witolda z 1429, podał J. Długosz „Historiae Polonicae libri XII” w Opera omnia, t. 13, wyd. Ż. Pauli i A. Przezdziecki, Kraków 1877; przekł. polski K. Mecherzyński w J. Długosz „Historiae Polonicae libri XII” w Opera omnia, t. 5, Kraków 1869, s. 343–344
• Mowa na wiecu w Korczynie 4 lutego 1434, ogł. L. Ryszczewski „Szczegół do życia Z. Oleśnickiego”, Biblioteka Warszawska 1843, t. 3, s. 364–368

Listy i materiały

• Do papieża Marcina V, pisany z Raszburga ok. 20 września 1423, wyd. A. Prochaska, Codex epistolaris Vitoldii, Kraków 1882; Monumenta Medii Aevi Historica t. 6
• Listy z lat 1425–1455 m.in.: do kardynała Juliana Cesariniego, Jana Elgota, papieża Eugeniusza IV, Jana Giskry, Jana Kapistrana, Jakuba z Krakowa, Kazimierza Jagiellończyka, Mikołaja Lasockiego, papieża Mikołaja V, Marcina z Przemyśla, Eneasza Sylwiusza Piccolominiego, Tadeusza z Treviso, Jana Tęczyńskiego, Władysława Warneńczyka; do duchowieństwa na soborze bazylejskim, do profesorów Akademii Krakowskiej; wyd.: A. Sokołowski, J. Szujski Codex epistolaris saeculi XV t. 1 (1876), Monumenta Medii Aevi Historica t. 2; wyd. A. Lewicki Codex epistolaris saeculi XV t. 2 (1891), Monumenta Medii Aevi Historica t. 12; wyd. A. Lewicki Codex epistolaris saeculi XV t. 3 (1894), Monumenta Medii Aevi Historica t. 14 – Listy do: Marcina z Przemyśla dat. grudzień 1449; E. S. Piccolominiego dat. 10 września 1453; przedr. z poprawkami I. Chrzanowski, S. Kot Humanizm i reformacja w Polsce, Lwów 1927
• Listy z lat 1437–1453 m.in.: do Kazimierza Jagiellończyka, Mikołaja Lasockiego, papieża Mikołaja V, Eneasza Sylwiusza Piccolominiego oraz do biskupa wrocławskiego i do książąt śląskich w sprawie Andrzeja Gałki; ogł. M. Dzieduszycki Zbigniew Oleśnicki, t. 2, Kraków 1854 „Dokumenta i dowody” (w tekście monografii przekł. polskie pojedynczych listów)
• Do Kazimierza Jagiellończyka, dat. z Krakowa 1453, ogł. w przekł. polskim M. Wiszniewski Pomniki historii i literatury polskiej, t. 4, Kraków 1835
• Do Związku Pruskiego, dat. z Nowego Sącza 20 kwietnia 1453, ogł. K. Górski „Kilka dokumentów toruńskich z r. 1453”, Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu, t. 15 (1949)
• Od Marcina V, dat. z Rzymu 10 lipca 1423; od Stanisława Ciołka, pisany w styczniu 1428, wyd. A. Prochaska, Codex epistolaris Vitoldii, Kraków 1882; Monumenta Medii Aevi Historica t. 6
• Listy z lat 1424–1451, m.in. od: Jana Długosza, Jana Elgota, papieża Eugeniusza IV, papieża Feliksa V, Jana Kapistrana, papieża Mikołaja V, papieża Marcina V, Eneasza Sylwiusza Piccolominiego, Wincentego Kota, soboru bazylejskiego; wyd. A. Sokołowski, J. Szujski Codex epistolaris saeculi XV t. 1 (1876), Monumenta Medii Aevi Historica t. 2 – Listy od J. Długosza, dat. maj 1450, przedr. I. Chrzanowski, S. Kot Humanizm i reformacja w Polsce, Lwów 1927
• Od E. S. Piccolominiego, dat. z Neustadt ok. 1444, ogł. M. Wiszniewski Historia literatury polskiej, t. 3, Kraków 1841, s. 486–512
• zob. też: „Gałka Andrzej, Listy i materiały” w: Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut, t. 2 Piśmiennictwo Staropolskie, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1964; L. Vadding Annales minorum seu trium ordinum..., t. 12, Rzym (wyd. w latach 1731–1736); H. Zeissberg „Analekten. II.”, Zeitschrift d. Österreichischen Gymnasien 1871; Wolkan Fontes Rerum Austriacarum, t. 68 (1918); Wybór listów z lat 1423–1450 w przekł. polskim ogł. R. Heck, E. Maleczyńska Ruch husycki w Polsce. Wybór tekstów źródłowych (do r. 1454), Wrocław 1953
• Materiały do dziejów stosunków z Akademią Krakowską – zob.: „Conclusiones Universitatis Cracoviensis ab Anno 1441 ad Annum 1589”, wyd. H. Barycz, Kraków 1933, Archiwum do Dziejów Oświaty i Szkolnictwa w Polsce nr 2

Fundacje^[5]

Zamek w księstwie siewierskim kupionym w 1443 przez Oleśnickiego

Przypisy

Bibliografia

• Zbigniew Oleśnicki. Książę Kościoła i mąż stanu, praca zbiorowa pod red. F. Kiryka i Z. Nogi, Kraków 2006.
• Górczak Z., Podstawy gospodarcze działalności Zbigniewa Oleśnickiego biskupa krakowskiego, Kraków 1999.
• Graff T., Wokół sprawy kardynalatu biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego, Zesz. Nauk. UJ, Pr. Hist., Z. 129(2002), s. 19–50.
• Koczerska M., Zbigniew Oleśnicki i Kościół krakowski w czasach jego pontyfikatu (1423-1455), Warszawa 2004.
• Nikodem J., Zbigniew Oleśnicki w historiografii polskiej, Kraków 2001.
• Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut, t. 3 Piśmiennictwo Staropolskie, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1965, s. 32–35
• Stanisław Zachorowski, Statuty synodalne krakowskie Zbigniewa Oleśnickiego. (1436, 1446), Kraków 1915

Linki zewnętrzne

• Rękopisy biskupa Zbigniewa Oleśnickiego – wersja cyfrowa na Polona.pl
• Opera Omnia Jana Długosza – wersja cyfrowa edycji polskiej na Polona.pl
• Opera Omnia Jana Długosza – wersja cyfrowa edycji łacińskiej na Polona.pl
• Vita Sbignei cardinalis et episcopi cracoviensis / Jan Długosz. W: Joannis Dlugossii Senioris Canonici Cracoviensis Opera omnia, Vol. 1. – Cracoviae, 1887.
• Zbigniew Oleśnicki h. Dębno, Internetowy Polski Słownik Biograficzny [dostęp 2022-01-07].