Zbrodnia w lasach kartuskich

Zbrodnia w lasach kartuskich – seria zbiorowych egzekucji przeprowadzonych przez członków SS oraz paramilitarnego Selbstschutzu w Lasach Kaliskich oraz lasach nadleśnictwa Sarni Dwór pod Kartuzami. W okresie między wrześniem a listopadem 1939 r. niemieccy okupanci zamordowali w lasach kartuskich około 200 mieszkańców powiatu kartuskiego.

Pierwsze zbrodnie okupanta

Kartuzy zostały opanowane przez oddziały Wehrmachtu w dniu 4 września 1939 r. W zajętym mieście, jak również na terenie całego powiatu kartuskiego, Niemcy od razu przystąpili do rozprawy z polską ludnością, w tym zwłaszcza z przedstawicielami lokalnej elity politycznej, gospodarczej i intelektualnej. Głównym inspiratorem i wykonawcą polityki terroru był przybyły z Gdańska Herbert Busch, któremu tamtejszy gauleiter NSDAP Albert Forster powierzył funkcję starosty i kierownika powiatowej organizacji partyjnej (kreisleitera)^[1]. Jednocześnie w mieście i jego okolicach natychmiast uaktywnili się członkowie miejscowego Selbstschutzu – paramilitarnej formacji złożonej z przedstawicieli niemieckiej mniejszości narodowej, zamieszkującej przedwojenne terytorium Rzeczypospolitej.

5 września, w lesie pod Burchardztwem koło Kartuz, rozstrzelano żołnierza batalionu Obrony Narodowej – Brunona Formelę z Kartuz. Zbrodni dokonali żołnierze niemieckiej 207. Dywizji Piechoty^[2]. Z kolei już 8 września aresztowano kilkadziesiąt osób, których nazwiska znajdowały się na listach proskrypcyjnych, sporządzonych jeszcze przed wojną przez miejscowych Niemców. Wśród zatrzymanych byli przedstawiciele inteligencji i dwudziestu działaczy Polskiego Związku Zachodniego^[1]. Tych ostatnich osadzono w więzieniu sądowym w Kartuzach i rozstrzelano jeszcze w tym samym miesiącu w Lasach Kaliskich^[3].

Sześciu innych Polaków, wskazanych przez Selbstschutz, aresztowano w Kartuzach za działalność polityczną i osadzono w więzieniu sądowym^[3]. Na rozkaz Herberta Buscha^[1] wszyscy zostali rozstrzelani 14 września w lesie w pobliżu Wzgórza Wolności^[3]. Ponadto we wrześniu 1939 r. zamordowano w Kartuzach naczelnika poczty Stanisława Fałkowskiego, naczelnika stacji PKP Nikodema Klucza, urzędnika sądu Jana Majewskiego oraz trzy inne osoby. W lesie pod Kartuzami funkcjonariusze grupy operacyjnej Einsatzkommando 16 rozstrzelali również w tym samym miesiącu dziesięciu księży katolickich aresztowanych na terenie powiatu^[3].

Obóz w Borowie

Już od pierwszych dni okupacji Niemcy przeprowadzali w powiecie kartuskim masowe aresztowania, które objęły ostatecznie blisko 4000 osób^[3]. Zatrzymań dokonywano w pierwszym rzędzie rękami bojówkarzy Selbstschutzu, członków Einsatzkommando 16 oraz przybyłego do Kartuz pododdziału specjalnej jednostki SS Wachsturmbann "Eimann"^[4]. Większość zatrzymanych Polaków uwięziono na podstawie donosów miejscowych volksdeutschów, którzy mogli w ten sposób uregulować wiele zadawnionych sąsiedzkich sporów i porachunków.

Aresztowanych przetrzymywano początkowo w budynku więzienia sądowego w Kartuzach oraz prowizorycznych miejscach zatrzymania na terenie miasta (w baraku i w stajni przy ulicy Przy Wodociągach)^[7]. Wobec ciągłego napływu więźniów część zatrzymanych rozlokowano między 15 a 20 września na terenie byłego obozu Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego w Borowie koło Dzierzążna – położonego około 500 metrów od jeziora Karlikowo. Wokół bazy tego obozu, tzw. „Stanicy Harcerskiej”, oddział niemieckiego Arbeitsdienstu wybudował kilka prymitywnych baraków i wieżyczek dla strażników oraz ogrodził cały obóz drutem kolczastym. Teren obozu oświetlono. Strażnikami byli początkowo członkowie Arbeitsdienstu zamienieni w końcu września przez żołnierzy Wehrmachtu^[7].

Dzienny stan więźniów w obozie wynosił prawdopodobnie około 600-700 osób. Przeważali wśród nich wzięci do niewoli żołnierze, policjanci, strażnicy graniczni, celnicy oraz kolejarze i pocztowcy. Więźniów codziennie prowadzono do prac rolnych w okolicznych folwarkach. Poza tym członkowie Selbstschutzu zabierali często po kilku lub kilkunastu internowanych do pracy u poszczególnych rolników niemieckich^[7].

Egzekucje w lasach kartuskich

W okresie między październikiem 1939 r. a wiosną 1940 r. okupowane tereny Pomorza (teraz Okręgu Rzeszy Gdańsk Prusy Zachodnie) stały się widownią zakrojonej na szeroką skalę akcji eksterminacyjnej, wymierzonej w pierwszym rzędzie w przedstawicieli polskiej inteligencji, którą narodowi socjaliści obarczali winą za politykę polonizacyjną prowadzoną na Pomorzu Gdańskim w okresie międzywojennym oraz traktowali jako główną przeszkodę na drodze do szybkiego i całkowitego zniemczenia regionu. W ramach tzw. Intelligenzaktion Niemcy zamordowali wówczas ok. 30-40 000 mieszkańców Pomorza^[8].

Na terenie powiatu kartuskiego głównym miejscem kaźni stały się Lasy Kaliskie, położone około 3 kilometrów od Kartuz^[9] oraz lasy należące do nadleśnictwa Sarni Dwór obok tzw. Szadego Buku w pobliżu Egiertowa. Jesienią 1939 r. zamordowano w obu tych miejscach kilkuset mieszkańców Kartuz i okolicznych miejscowości. Między innymi, 27 października zamordowano w Lasach Kaliskich około 77 Polaków, w tym księdza Antoniego Arasmusa – proboszcza z Kiełpina oraz księdza Aleksego Gburka – wikariusza ze Stężycy^[10]. Do kolejnej egzekucji doszło w tym miejscu w dniu 25 listopada. Zamordowano wtedy 39 osób, w tym 8 księży katolickich^[10]. Z kolei 11 listopada rozstrzelano w okolicach Sarniego Dworu blisko 46 Polaków^[10].

Wyroki śmierci na polskich więźniów przetrzymywanych w Kartuzach lub Borowie wydawały dwie niemieckie komisje. Pierwszą kierował kreisleiter Busch, a w jej skład wchodzili członkowie Selbstschutzu i policji niemieckiej z Kartuz. Druga złożona była z funkcjonariuszy SD i Gestapo należących do Einsatzkommando 16. Egzekucje wykonywane były natomiast przez bojówki Selbstschutzu^[5] lub SS-manów z jednostki Wachsturmbann „Eimann”, której pododdział pozostawał do dyspozycji członków drugiej z wspomnianych wyżej komisji^[7]. Zdarzało się, że przed rozstrzelaniem Niemcy pastwili się nad ofiarami, m.in. ekshumowane po wojnie zwłoki księdza Arasmusa miały połamane kończyny. Rannych dobijano kolbami i łopatami^[10].

Co najmniej 23 osoby zamordowano również na terenie obozu w Borowie lub w jego pobliżu^[1]. Część spośród zamordowanych należała do 40-osobowej grupy polskich jeńców wojennych pochodzenia żydowskiego, których przywieziono do obozu na przełomie września i października^[7]. Chociaż tylko trzy przypadki zbrodni przypisuje się strażnikom Wehrmachtu, to wojskowa komenda obozu ponosi pełną odpowiedzialność za mordy na jego więźniach. Wydawała bowiem internowanych Polaków SS-manom i Selbstschutzmanom, wiedząc jaki czeka ich los^[7].

Wielu spośród Polaków aresztowanych na terenie powiatu kartuskiego zostało ponadto zamordowanych w masowych egzekucjach w Piaśnicy^[1]. Dziesiątki innych trafiły do niemieckich obozów koncentracyjnych, przede wszystkim do KL Stutthof^[7].

Przypisy

Bibliografia

• Jochen Böhler, Klaus-Michael Mallmann, Jürgen Matthäus: Einsatzgruppen w Polsce. Warszawa: Bellona, 2009. ISBN 978-83-11-11588-0.
• Konrad Ciechanowski [et al.]: Stutthof: hitlerowski obóz koncentracyjny. Warszawa: Interpress, 1988. ISBN 83-223-2369-7.
• Szymon Datner: Zbrodnie Wehrmachtu na jeńcach wojennych w II wojnie światowej. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1961.
• Leszek Jażdżewski. Życie codzienne na Kaszubach w okresie okupacji hitlerowskiej. „Studia Gdańskie t. XIII”, 2000. 
• Dieter Schenk: Albert Forster. Gdański namiestnik Hitlera. Gdańsk: Wydawnictwo Oskar, 2002. ISBN 83-86181-83-4.
• Maria Wardzyńska: Był rok 1939. Operacja niemieckiej policji bezpieczeństwa w Polsce. Intelligenzaktion. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2009. ISBN 978-83-7629-063-8.
• Wojciech Wielgoszewski: Groza i heroizm. Tygodnik katolicki „Niedziela”. Edycja toruńska., 41/2009. [dostęp 2010-05-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (3 października 2015)].