Zbylitowska Góra

Zbylitowska Góra

wieś
Dunajec w Zbylitowskiej Górze
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Powiat	tarnowski
Gmina	Tarnów
Liczba ludności (2021)	2695[1]
Strefa numeracyjna	14
Kod pocztowy	33-113[2]
Tablice rejestracyjne	KTA
SIMC	0833415
Położenie na mapie gminy wiejskiej Tarnów Zbylitowska Góra
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Zbylitowska Góra
Położenie na mapie województwa małopolskiego Zbylitowska Góra
Położenie na mapie powiatu tarnowskiego Zbylitowska Góra
49°59′21″N 20°54′20″E/49,989167 20,905556

Zbylitowska Góra – wieś w Polsce, położona w województwie małopolskim, w powiecie tarnowskim, w gminie Tarnów, między prawym brzegiem Dunajca, a tarnowską dzielnicą Mościce. Miejscowość (początkowo nazywana Górą) istniała już w 1325 roku. Pieczęć wiejska z 1910 przedstawia kosz, z którego wystaje ryba. Napis w otoku: GMINA ZBYŁTOWSKA GÓRA^[3].

Toponimia

Pierwotna nazwa wsi to „Góra”^[4]. Drugi człon „Zbylitowska” występuje w dokumentach od 1581, gdzie wymieniana jest parafia „Parochia Gora Zbiltowskiego”^[4][5]. Góra była bowiem własnością rycerskiego rodu Zbylitowskich herbu Strzemię. Drugi człon nazwy, pochodzący od nazwiska właściciela, dodano dla odróżnienia wsi od innych miejscowości o podobnej nazwie^[4][6].

Przynależność administracyjna

W latach 1949–1954 Zbylitowska Góra była częścią gminy Mościce. W latach 1954–1961 wieś była siedzibą gromady Zbylitowska Góra, a w latach 1962–1973 wchodziła w skład gromady Zgłobice. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa tarnowskiego.

Historia

Pierwsze wzmianki o wsi pochodzą z 1325, ale niewątpliwie miejscowość jest znacznie starsza^[4]. W 1464 wybudowano murowany kościół, w miejscu wcześniejszego drewnianego. Właścicielami wsi byli Zbylitowscy, a następnie ich spadkobiercy po „kądzieli” Kotowscy herbu Trzaska, Krzeszowie herbu Leliwa, Dembińscy herbu Rawicz, Moszczeńscy herbu Nałęcz i Żabowie herbu Kościesza^[5].

Czasy rozbiorowe

W Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego z końca XIX wieku czytamy m.in. (poprawne nazwy wólek, a dzisiaj przysiółków w nawiasach):

„Zbylitowska Góra (...) składa się z [właściwej] wsi (53 domy 293 mieszkańców) i pięciu wólek: Burzyna [Buczyny] (17 domów, 86 mieszkańców), Podgórze [Podgórza] (23 domy, 127 mieszkańców), Sieciechowice [Sieciechowic] (14 domów, 81 mieszkańców), Skotnik [Skotnika] (12 domów, 70 mieszkańców) i Suślina [Sośliny] (19 domów, 106 mieszkańców). Cała gmina, prócz wólki Sieciechowice leży na prawym brzegu Dunajca. (...) Liczy 754 rzymskich-katolików a 35 izraelitów. (...) Przez jakiś czas mieli tu zbór socynianie, zwani braćmi polskimi”^[6].

Zbylitowska Góra. Wnętrze dworu Żabów. Początek XX w.

W 1901 rozpoczęto budowę klasztoru Zgromadzenia Najświętszego Serca Jezusa (Sacré Coeur). Siostry Sacré Coeur przybyły do Zbylitowskiej Góry z Lyonu. W 1903 przy klasztorze uruchomiono Liceum Humanistyczne^[7]. W latach 1908–1910 dobudowano okazałą kaplicę (obecny kościół św. Stanisława Kostki) wg projektu Janusza Rypuszyńskiego. Znajdują się w nim neoromańskie ołtarze, przywiezione w 1903, ze skasowanego klasztoru w Lyonie^[8].

Przed I wojną światową w Zbylitowskiej Górze działały dwa młyny, a w przysiółku Łękawka (poprawnie Łękawa) wytwórnia octu należąca do księcia Sanguszki^[9].

I wojna światowa

Zbylitowska Góra. Klasztor Sercanek "Sacré Coeur". Po ostrzale. Pocztówka z 1915

W 1914 linia frontu zatrzymała się na brzegu Dunajca, ostrzał artyleryjski spowodował znaczne zniszczenia we wsi^[9]. Rosjanie umieścili na wieży kościelnej silne reflektory i przeważnie nocami ostrzeliwali front austriacki położony w dolinie, za Dunajcem w Łętowicach^[10]. Austriacy ostrzelali klasztor w Zbylitowskiej Górze, gdzie stacjonowali oficerowie armii rosyjskiej. A kościół parafialny jako położony najbliżej frontu został doszczętnie zniszczony.

Poległych żołnierzy rosyjskich pochowano na cmentarzu wojennym nr 199.

Okres międzywojenny

W 1934, w ramach diecezjalnego kongresu eucharystycznego, przed klasztorem Sacré Coeur metropolita krakowski Adam Sapieha odprawił nabożeństwo. Potem, licząca wg niektórych źródeł 130 tysięcy osób, procesja przeszła 7 km pod tarnowską katedrę^[11].

II wojna światowa

W latach 1939–1944 Niemcy rozstrzelali w Zbylitowskiej Górze, w Lesie Buczyna, od 8 do 10 tysięcy obywateli polskich^[12][13].

PRL

Po II wojnie światowej skarb państwa przejął zabudowania dworskie Żabów, a majątek ziemski rozparcelowano na mocy dekretu PKWN. Przejęto również większość zabudowań klasztornych, w których 1 września 1950 uruchomiono szkołę rolniczą (obecnie to Zespół Szkół Agrotechnicznych i Samochodowych im. Wincentego Witosa)^[14]. W 1960 część obszaru Zbylitowskiej Góry, ze szkołą rolniczą i klasztorem oraz cmentarzem wojennym nr 199, włączono w granice Tarnowa^[15]. W 1972 na terenie Zbylitowskiej Góry powstała firma „Roleski”^[16]. W 2012 oddano do użytku lądowisko w Zbylitowskiej Górze przeznaczone dla śmigłowców, należące do firmy „Roleski”.

Zabytki

Zbylitowska Góra. Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego.

Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego

Kościół parafii w Zbylitowskiej Górze. Ufundowany przez Mikołaja Zbylitowskiego w 1464. Doszczętnie zniszczony podczas ostrzału w czasie pierwszej wojny światowej. Odbudowany w latach 1916–1922 z wykorzystaniem zachowanych murów prezbiterium, zakrystii i kaplicy. Kościół jest obiektem murowanym z cegły, otynkowanym, jednonawowym. Nie posiada wyraźnych cech stylowych. Polichromię figuralną wykonano w 1957 wg projektu Jerzego Nowosielskiego^[16]. Najcenniejszym zabytkiem wyposażenia kościoła jest alabastrowa płyta nagrobna z XVI w., z leżącą postacią jednego ze Zbylitowskich^[17].

Zespół dworsko-parkowy

Zbylitowska Góra. Otoczony parkiem dwór Żabów

W skład zespołu rezydencjonalnego w Zbylitowskiej Górze wchodzą budynek dworski, oranżeria, oficyna i park. Obecny murowany dwór w stylu klasycystycznym został wybudowany dla Franciszka Moszczeńskiego po roku 1830, kiedy to spłonął poprzedni, drewniany. Jest to obiekt parterowy, dwutraktowy z portykiem o sześciu filarach od frontu. Na zwieńczeniu widoczne są kartusze z herbami Nałęcz Moszczeńskich i Szreniawa. Początkowo dwór otaczał park w stylu francuskim. Obecnie zatracił on swój charakter^[17]. Za projektanta dworu, oranżerii i oficyny uznaje się Piotra Aignera^[18]. Po wojnie majątek i dwór w Zbylitowskiej Górze wraz z parkiem przeszedł na rzecz skarbu państwa. Pałacowe zbiory angielskich sreber, porcelany, mebli oraz biblioteka zawierająca 5 tysięcy książek oprawnych w skórę, bezpowrotnie przepadły^[9][19]. W 1948 obiekt przejęły władze oświatowe w Tarnowie, organizując w nim Państwowy Dom Dziecka dla dzieci - sierot wojennych^[18]. 1 września 1973 na terenie dawnego pałacu Żabów otwarto Państwowy Zakład Wychowawczy, który w 1984 przemianowano na Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy z przeznaczaniem dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych umysłowo^[20]. Przy ośrodku powstał internat i kryta ujeżdżalnia koni służąca hipoterapii^[20]. W 2013 minister rolnictwa i rozwoju wsi podjął decyzję o zwróceniu 3,5-hektarowego zespołu dworsko-parkowego^[21][22][23] córkom Franciszka Żaby^[19], ostatniego właściciela Zbylitowskiej Góry.

Cmentarz w Buczynie – miejsce zbrodni wojennej

Las Buczyna. Miejsce kaźni i cmentarz z okresu II wojny światowej.

W przysiółku Buczyna, na skraju lasu bukowego znajduje się cmentarz wojenny z okresu II wojny światowej. W okresie okupacji niemieckiej było to miejsce masowych egzekucji. W latach 1939–1944 zamordowano tam od 8^[12] do 10^[13] tys. osób. W gronie ofiar znalazło się od kilkuset^[24] do 2 tys.^[12] Polaków oraz około 6^[12] – 8^[25] tys. Żydów. Wśród tych pierwszych przeważali więźniowie polityczni przywiezieni z więzienia w Tarnowie^[26]. Z kolei w gronie ofiar żydowskich znalazło się przede wszystkim około 6–7 tys. mieszkańców tarnowskiego getta, których przywieziono na stracenie do Buczyny podczas akcji eksterminacyjnej w czerwcu 1942 roku^[27][28]. W lesie pogrzebano wówczas m.in. 800 dzieci z żydowskiego sierocińca, które celem zaoszczędzenia amunicji Niemcy wpędzili do jednego z grobów, a następnie wymordowali przy użyciu granatów^[24].

W 1948 z inicjatywy tarnowskiego komitetu żydowskiego ustawiono na mogiłach rozstrzelanych tablice z napisami w językach hebrajskim i polskim, wzniesiono też pomnik w formie obelisku uwieńczonego zniczem^[13][29]. W 2015 roku w lesie odkryto siedem nieznanych wcześniej zbiorowych mogił. W planach jest ich oznaczenie i upamiętnienie, a także budowa parkingu dla odwiedzających to miejsce licznych pielgrzymek z Izraela^[24].

Części wsi

Zbylitowska Góra. Granitowy globus na placu św. Floriana.

Grobowiec rodziny Żabów na cmentarzu w Zbylitowskiej Górze.

Obecnie Zbylitowska Góra składa się z przysiółków noszących nazwy: Buczyna (od pobliskiego lasu bukowego), Podgórze (na zboczu opadającym do doliny Dunajca), Skotnik (gdzie wypasano dawniej bydło), Soślina (od pobliskiego lasu sosnowego) i Kobiela (od wyrobu koszyków, kobiałek)^[4].

Związani ze Zbylitowską Górą

• Andrzej Zbylitowski (1565–1608)^[6] – poeta, stolnik nadworny króla Zygmunta III Wazy.
• Napoleon Feliks Żaba (1803–1885) – podróżnik, wolnomularz.
• Franciszek Leśniak (1846–1915) – w latach 1878–1887 proboszcz w Zbylitowskiej Górze, autor pieśni: „Upływa szybko życie"^[32].
• Roman Żaba (1864–1945) – generał.
• Kazimierz Rzeszódko (1870–1937) – ksiądz, poseł do austriackiej Rady Państwa.
• Roman Witek (ur. 1885) – żołnierz Legionów Polskich^[33].
• Franciszek Żaba (1906–1982) – inżynier, oficer AK.
• Stanisław Kolasiński (1916–1996) – cichociemny.
• Franciszek Kieć (1926–2010) – działacz ludowy, poseł na Sejm.

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Serwis internetowy Zbylitowska Góra
• wiadomości i informacje lokalne Zbylitowska Góra