Zderzenie samolotów nad Überlingen

Zderzenie samolotów nad Überlingen

Komputerowa rekonstrukcja momentu zderzenia Tu-154 z Boeingiem 757
Państwo	Niemcy
Miejsce	Überlingen
Data	1 lipca 2002
Godzina	23:35 czasu lokalnego 23:35 czasu polskiego
Rodzaj	zderzenie samolotów
Przyczyna	błąd kontrolera lotów
Ofiary	71 osób
Ranni	0 osób
Ocaleni	0 osób
1. Statek powietrzny
Typ	Tupolew Tu-154
Użytkownik	Bashkirian Airlines
Numer	RA-85816
Start	Moskwa
Cel lotu	Barcelona
Numer lotu	2937
Pasażerowie	60 osób
Załoga	9 osób
Ofiary	69 osób
2. Statek powietrzny
Typ	Boeing 757-23APF
Użytkownik	DHL
Znak rejestracyjny	A9C-DHL
Start	Bergamo
Cel lotu	Bruksela
Numer lotu	611
Liczba pasażerów	0 osób
Liczebność załogi	2 osoby
Ofiary śmiertelne	2 osoby
Położenie na mapie Badenii-Wirtembergii miejsce zdarzenia
Położenie na mapie Niemiec miejsce zdarzenia
47°46′42″N 9°10′26″E/47,778333 9,173889

Zderzenie samolotów nad Überlingen – jeden z najtragiczniejszych wypadków lotniczych w powojennej historii niemieckiego lotnictwa cywilnego, do którego doszło nad południowymi Niemcami, niedaleko miasta Überlingen, nad Jeziorem Bodeńskim.

Wydarzenia

Tupolew Tu-154, który uległ wypadkowi (nr. rej. RA-85816); zdjęcie wykonano na lotnisku w Stuttgarcie w sierpniu 1997 roku

W nocy z 1 na 2 lipca 2002 roku nad niemieckim miastem Überlingen (na granicy niemiecko-szwajcarskiej, nad Jeziorem Bodeńskim) o 23:35 miały się minąć dwa samoloty – rosyjski pasażerski Tupolew Tu-154 należący do linii Bashkirian Airlines, wiozący dzieci i ich opiekunów na wakacje z Moskwy (konkretnie z rosyjskiej miejscowości Ufa, skąd do Moskwy dotarły pociągiem) do Barcelony oraz należący do międzynarodowej firmy spedycyjnej DHL transportowy Boeing 757, lecący z włoskiego Bergamo do Brukseli. Nagle obie maszyny zderzyły się i rozbiły o ziemię 2 minuty później.

Ofiary

Pomnik ofiar wypadku w siedzibie firmy „Skyguide”

Agencja organizująca wakacje dla dzieci z Ufy pomyliła moskiewskie lotniska, wskutek czego nie poleciały one do Barcelony planowanym przez nią rejsowym lotem. Dwa dni później wyczarterowano dla nich samolot zastępczy. Na pokładzie lecącego z Moskwy Tupolewa, poza załogą, przebywało 45 dzieci, kilkoro opiekunów oraz matka z córką (zabrane przy okazji).

Ponieważ był to lot testowy dla rosyjskich pilotów, załoga Tu-154 wyjątkowo składała się z pięciu osób: dwóch pilotów, nawigatora oraz dwóch kontrolerów. Na pokładzie transportowego Boeinga znajdowało się tylko dwóch pilotów – kapitan i pierwszy oficer.

W wypadku zginęło 71 osób, w tym 46 dzieci.

Przyczyny wypadku

Inspektorzy lotnictwa doszukali się wielu czynników i powodów, które wpłynęły bezpośrednio na ten wypadek. Wśród nich należy wymienić m.in.:

• niedziałające lub celowo wyłączone na czas konserwacji systemy w centrum kontroli ruchu lotniczego w Zurychu, na terenie którego doszło do wypadku;

• faktycznie ograniczona załoga (do jednej osoby, standardowo dwie) na nocnej zmianie w centrum kontroli ruchu lotniczego – na zmianie było 2 kontrolerów (pełnoprawny kontroler i asystent), ale jeden z nich (asystent) wyszedł za zgodą drugiego kontrolera na dłuższą przerwę (odwiedziła go w pracy narzeczona), co było częstą praktyką w centrum kontroli firmy „Skyguide”;

• brak możliwości połączenia telefonicznego kontrolera ruchu lotniczego z innym centrum – centralka telefoniczna była tej nocy także konserwowana i czynna była tylko jedna linia zewnętrzna (kontrolerzy nie wiedzieli o dodatkowo podłączonej linii telefonicznej) – kontrolerzy niemieccy, którzy widzieli na swoich radarach, co się dzieje, nie mogli przez to ostrzec kontrolerów w Zurychu (kontroler nie ma prawa wydawać poleceń samolotom poza jego sektorem);

• obsługa drugiego samolotu, którego przelot nie był planowany i znalazł się on w tej przestrzeni powietrznej dodatkowo, poza planowymi lotami;

• niejednoznaczności w przepisach lotniczych – w przypadku, kiedy polecenia kontroli ruchu lotniczego i wskazania przyrządów w samolocie są przeciwstawne, kapitan samolotu ma obowiązek podjąć decyzję, które z nich uzna za obowiązujące, jednakże nie zdefiniowano, co kapitan ma preferować; w rezultacie kapitan Tupolewa wybrał polecenia kontrolera (po wypadku zmieniono przepisy i teraz kapitan ma w takiej sytuacji preferować wskazania przyrządów samolotu).

Doniesienia prasowe z tego okresu sugerowały wprost lub pośrednio, że winę za tragedię ponosi kontroler ruchu lotniczego, który pracował owej feralnej nocy. Większość artykułów pomija lub marginalizuje inne czynniki (między innymi wymienione powyżej), które spowodowały, że obwiniany kontroler był właściwie tylko ogniwem w całym łańcuchu przyczynowo-skutkowym.

Najważniejszym przeoczeniem prasy był fakt, że tuż przed nocną zmianą wyłączono na czas testów i konserwacji jedną z anten w centrum, o czym nie poinformowano kontrolera. Nie wiedział on, że w przypadku niebezpieczeństwa kolizji nie otrzyma informacji o tym, że na którymś z samolotów włączył się alarm przeciwkolizyjny TCAS. W krytycznym momencie o dwóch samolotach, które znalazły się na kursie kolizyjnym, dowiedział się z odczytu systemów wspierających oraz informacji przekazywanych przez pilotów.

Krytyczna decyzja

W krytycznym momencie kontroler ruchu lotniczego nie dosłyszał informacji pilotów Boeinga, że zgodnie z zaleceniami ich systemu TCAS rozpoczęli obniżanie poziomu lotu. Brak tej informacji spowodował, że kontroler nakazał również rosyjskiemu Tupolewowi obniżenie lotu. Było to zupełnie sprzeczne ze wskazaniami zainstalowanego na pokładzie rosyjskiej maszyny systemu TCAS, który wobec zagrożenia kolizji nakazał wznoszenie się. Doprowadziło to do sytuacji, w której obie maszyny znalazły się w locie nurkowym, lecąc wprost na siebie i w efekcie zderzyły się.

Podsumowując tę sytuację należy wyraźnie podkreślić jeden fakt. Systemy TCAS zainstalowane na pokładach obu maszyn zadziałały prawidłowo. Oba w porę wykryły niebezpieczeństwo kolizji, „porozumiały się” (drogą radiową) między sobą i jeden z nich nakazał pilotom obniżenie poziomu lotu, a drugi – podwyższenie. W efekcie oba samoloty minęłyby się w bezpiecznej odległości. W krytycznym momencie jednak, gdy kontroler ruchu lotniczego (wcześniej zajęty obsługą innych maszyn) zorientował się w zagrożeniu, nakazał nerwowym głosem natychmiastowe obniżenie lotu drugiej maszynie. Natomiast piloci rosyjskiego Tupolewa mając do wyboru spokojny, mechaniczny głos pochodzący z pokładowego systemu TCAS, nakazujący wznoszenie, oraz zdenerwowany, ale „ludzki” głos kontrolera ruchu lotniczego rozkazujący obniżenie lotu (a także fakt, że byli szkoleni, że w razie wątpliwości najważniejsze są polecenia kontroli naziemnej) wybrali ten drugi. Maszyna DHL swym statecznikiem pionowym przecięła na pół Tu-154 baszkirskich linii lotniczych, po czym kontynuowała lot przez kolejne 2 minuty, nim spadła.

Wydarzenia powiązane

Zderzenie samolotów nad Überlingen – wypadek sam w sobie – miało swój drugi, tragiczny finał półtora roku później. Rosyjski architekt Witalij Kałojew, który w okresie tych tragicznych wydarzeń pracował pod Barceloną, stracił w wypadku żonę, syna i córkę. W akcie zemsty 24 lutego 2004 roku zamordował kontrolera ruchu lotniczego Petera Nielsena, pośrednio odpowiedzialnego za wypadek, którego obciążał całą winą za stratę żony i dzieci. Podczas przesłuchania twierdził, że nie pamięta momentu zabójstwa, ale psychiatrzy stwierdzili, że jest w stanie odpowiadać przed sądem. Został skazany 26 października 2005 roku na osiem lat więzienia. 8 listopada 2007 roku sąd wydał postanowienie o zwolnieniu z reszty odbywania kary za dobre zachowanie. 13 listopada 2007 roku Witalij Kałojew przybył na terytorium Federacji Rosyjskiej i został wiceministrem budownictwa w rządzie Północnej Osetii^[1][2].

W dniu 29 lipca 2009 roku niemiecka telewizja ARD pokazala film Flug in die Nacht – Das Unglück von Überlingen upamiętniający tragiczne zdarzenie.

W dniu 5 kwietnia 2017 swoją premierę miał film „Po katastrofie” (ang. Aftermath), inspirowany wypadkiem oraz jego następstwami^[3]. W roli głównej wystąpił Arnold Schwarzenegger.

Przypisy

Bibliografia

• Katastrofa w przestworzach (Air Crash Investigation), telewizja National Geographic, odcinek Kolizja (Mid-Air Collision).