Zdobycie Nowego Sącza

Zdobycie Nowego Sącz
II wojna światowa, front wschodni, część operacji wiślańsko-odrzańskiej
Czas

19–20 stycznia 1945

Miejsce

Nowy Sącz

Terytorium

Polska

Wynik

wyparcie sił niemieckich z Sądecczyzny

Strony konfliktu
 ZSRR III Rzesza
Dowódcy
Kiriłł Moskalenko
(38 Armia)
Friedrich Schulz
(17 Armia)
Straty
320 żołnierzy
(w tym 79 na terenie miasta)
ok. 300 żołnierzy
Położenie na mapie Polski w latach 1945–1951
Mapa konturowa Polski w latach 1945–1951, na dole nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „miejsce bitwy”
Ziemia49°37′30″N 20°41′44″E/49,625000 20,695556

Zdobycie Nowego Sącza – walki o Nowy Sącz oddziałów 1 Frontu Ukraińskiego z jednostkami 17 Armii Wehrmachtu prowadzone od 19 do 20 stycznia 1945 roku podczas operacji wiślańsko-odrzańskiej.

Wstęp

2 stycznia 1945 roku wojska radzieckie w sile trzech armii (38 Armia, 1 Armia Gwardii, 18 Armia) rozpoczęły operację zachodnio-karpacką, której celem było przerwanie linii frontu ustabilizowanego od jesieni 1944 roku na linii Szczucin, Jasło, Krempna i wyparcie sił niemieckich z terenów północnych Karpat oraz Pogórza Karpackiego. W ciągu sześciu dni trwania operacji Armia Czerwona wyparła wojska niemieckie od 100 do 150 km na zachód.

Plany operacji zakładały uderzenie prawego skrzydła sił 4 Frontu Ukraińskiego gen. armii Iwana Pietrowa z rejonu Jasła w stronę Krakowa i Śląska. Pozostałe siły radzieckie miały za zadanie kierować swoje uderzenia w kierunku ogólnym na Poprad oraz Nowy Targ. Zadaniem frontu miało być zapewnienie połączenia pomiędzy uderzającym z Polski na Berlin centralnym zgrupowaniem Armii Czerwonej (1 Front Białoruski i 1 Front Ukraiński) a zgrupowaniem południowym (2 Front Ukraiński i 3 Front Ukraiński).

Na tej podstawie dowództwo 4 Frontu Ukraińskiego opracowało plan, który przewidywał użycie na kierunku krakowskim 38 Armii gen. płk. Kiryła Moskalenki w sile dziewięciu dywizji, która od północy miała ściśle współdziałać z 60 Armią gen. płk. Pawła Kuroczkina wchodzącą w skład 1 Frontu Ukraińskiego, a od południa z 1 Armią Gwardii gen. płk. Andrieja Grieczki. Przez cały czas trwania operacji, siły uderzeniowe miały być wspierane przez 8 Armię Lotniczą gen. lejt. Wasilija Żdanowa, stacjonującą na lotniskach w rejonie Krosna i Sanoka. Osiągnięcie rejonu Nowego Sącza zakładano szóstego – siódmego dnia trwania operacji.

Niemieckie przygotowania obronne

Działania obronne na Sądecczyźnie prowadziły jednostki 17 Armii (XI Korpus Armijny SS oraz LIX Korpus Armijny) gen. piechoty Friedricha Schulza (rejon między Wisłą a Karpatami) graniczące od północy z 4 Armią Pancerną gen. wojsk panc. Fritza-Huberta Gräsera oraz na południu z Grupą Armijną Heinrici. Siły te stanowiły trzon Grupy Armii A gen. płk. Josefa Harpe (od 17 stycznia gen. płk. Ferdinanda Schörnera).

Od końca sierpnia 1944 roku (zakończenie operacji lwowsko-sandomierskiej oraz ustabilizowanie się linii frontu na wschodzie) do chwili rozpoczęcia radzieckiej ofensywy w styczniu 1945 roku na Ziemi Sądeckiej trwały intensywne prace fortyfikacyjne przed spodziewaną radziecką ofensywą zimową.

Ważnym punktem obrony była Kotlina Sądecka, gdzie pomiędzy rejonem Chełmca a Podegrodzia fortyfikacje rozbudowano etażowo – pierwsza linia złożona z dwóch do trzech transzei znajdowała się w dolinie na zachodnim brzegu Dunajca, druga linia przebiegała stokami wzgórz okalających kotlinę od zachodu. W drugiej linii znajdowały się stanowiska artylerii, panującej nad drogami wylotowymi z Nowego Sącza. Fortyfikacje posiadały system przeszkód przeciwpancernych i przeciwpiechotnych, towarzyszyły im pola minowe.

Operacja zachodnio-karpacka

Ofensywa spod Jasła rozpoczęła się wczesnym rankiem 15 stycznia 1945 po trwającym przeszło 95 minut przygotowaniu artyleryjskim na silnie umocnione pozycje obronne armii niemieckiej. Zmasowany ogień artyleryjski osłabiając pierwszą linię obrony umożliwił natarcie pierwszym uderzeniowym jednostkom radzieckim. Niemcy za wszelką cenę usiłowali powstrzymać lub przynajmniej opóźnić tempo nacierających wojsk nieprzyjaciela. Pod naporem miażdżącej przewagi sił Armii Czerwonej, wojska niemieckie ponosząc duże straty w ludziach i sprzęcie bojowym zaczęły wycofywać się ze swych pozycji obronnych.

16 stycznia po zaciętych walkach ulicznych zajęte zostało Jasło, następnie miejscowości: Biecz, Żmigród i Zagórzany. W konsekwencji bezpośredniego zagrożenia dowództwo XI Korpusu SS przeniosło swoją kwaterę z Gorlic do Nowego Sącza. Tego samego dnia dokonano również pierwszego silnego nalotu bombowego na Nowy Sącz. O godzinie 12:50 grupa złożona z 14 samolotów IŁ-2 z 525. Pułku lotnictwa szturmowego zaatakowała stację kolejową oraz stojące na peronach składy.

17 stycznia po ciężkich walkach zostały zajęte Gorlice, Zakliczyn oraz Wojnarowa.

18 stycznia nacierające jednostki 31. Brygady pancernej Gwardii pokonawszy kilkanaście kilometrów dotarły nad Dunajec zdobywając nieuszkodzony most drogowy pod Kurowem. Most miał ważne znaczenie dla obydwu stron. Jego zdobycie ułatwiło wojskom radzieckim pokonanie trudnej przeszkody wodnej, jakim był Dunajec bez jego forsowania, a także ułatwiło szybkie przerzucenie na zachodni brzeg ciężkiego sprzętu i zaopatrzenia. Zaś dla strony niemieckiej most był dogodną drogą odwrotu dla wycofujących się jednostek niemieckich, dlatego miał on zostać wysadzony dopiero gdyby znalazł się w bezpośrednim zasięgu zbliżających się jednostek radzieckich.

Wysadzenie zamku

18 stycznia o godz. 5.20 tuż przed wkroczeniem do miasta od północy wojsk radzieckich nad miastem rozległa się potężna eksplozja. Wybuch zgromadzonych na zamku materiałów wybuchowych spowodował całkowite jego zniszczenie wraz z sąsiadującymi z nim kamienicami. Śmierć poniosła również niemiecka załoga zamku (najprawdopodobniej dwunastu żołnierzy)[1]. Pomimo upływu blisko 71 lat od tego wydarzenia nadal trwają spory w kwestii celu, jak i sposobu wysadzenia zamku. W okresie PRL-u funkcjonowała opinia, że wysadzenie zamku miało zniszczyć materiały wybuchowe przeznaczone do późniejszego zaminowania miasta jednak ta wersja w świetle nowych faktów wydaje się mało prawdopodobna. Choć faktem jest, że zamek w czasie okupacji pełnił funkcję koszar oraz magazynu broni dla miejscowego garnizonu i oddziałów frontowych.

Wbrew obiegowej opinii miasto nie miało być bronione za wszelką cenę z uwagi na to, że wojska niemieckie wycofywały się w kierunku południowo-zachodnim, a Nowy Sącz mimo bycia głównym węzłem komunikacyjny regionu nie miał żadnego większego znaczenia strategicznego. Najprawdopodobniej jednak na terenie zamku znajdowały się materiały wybuchowe oraz amunicja przeznaczona dla oddziałów frontowych (niektóre źródła podają że głównie składowano tam miny oraz kilkanaście sztuk granatników ppanc.). Również nie jest oczywistym kto był inicjatorem samej akcji.

„Do dziś trwają spekulacje, w jaki sposób doszło do wybuchu i ewentualnie, kto wydał rozkaz wysadzenia zamku. Inspiracje ku tej akcji przypisuje sobie m.in. Aleksiej Botian (ps „Alosza”), oficer NKWD, członek sztabu zgrupowania ppłk. Iwana Zołotara. Sam dowódca zgrupowania wskazuje na minę zegarową, umieszczoną przez własny patrol minerski współpracując z bojownikami z Batalionów Chłopskich”

Walki o Nowy Sącz

Część grupy szybkiej 38 Armii w składzie 31 Brygady Pancernej Gwardii oraz 211 Dywizji Strzelców (67 Korpus Strzelców), wypierając wycofujące się wojska niemieckie wyszła na wschodnie i północno-wschodnie przedpola miasta. W trakcie wiązania sił niemieckich przez 31 Brygadę Gwardii, część jednostek 211 Dywizji Strzeleckiej płk. Tomiłowskiego przekroczyła Dunajec wykorzystując zajęty most pod Kurowem i uderzyła na południe wzdłuż lewego brzegu rzeki, odcinając w ten sposób możliwość wycofania się na zachód oddziałom niemieckim przebywającym w mieście. W tym samym czasie widząc zbliżające się od północy wojska radzieckie, Niemcom udało się wysadzić most drogowy na Kamienicy (obecnie most im. Sybiraków), uniemożliwiając w ten sposób przekroczenie rzeki w tym miejscu.

19 stycznia 31 bryg. pancerna oraz 241 Dywizji piechoty toczyły dalsze walki o północny skraj miasta. Prowadząc walki uliczne na przedmieściach, dochodząc do wieczora do ul. Lwowskiej w rejonie skrzyżowania z ul. Naściszowską oraz Gołąbkowic. W czasie trwania walk w mieście Niemcy zdążyli wysadzić obie przeprawy na Dunajcu. Wedle informacji zawartych w publikacji P. Sadowskiego podczas walk o Nowy Sącz zostało zniszczonych lub uszkodzonych kilka czołgów OT-34 (była to modyfikacja czołgu T-34 wyposażonego w miotacz ognia, montowany w miejsce kadłubowego karabinu maszynowego) z III batalionu 31 bryg. pancernej. Jeden z nich został zniszczony nieopodal ul. Naściszowskiej, kolejny z czołgów został uszkodzony w rejonie ulicy Kołłątaja, a po kolejnym trafieniu zapalił się powodując śmierć trzyosobowej załogi. Z działających w mieście kilku ciężkich haubic samobieżnych ISU-152 jedna z nich została rozbita nieopodal mostu nad Łubinką. Za sprawą działań piechoty wraz z czołgami udało się wyprzeć stawiające opór jednostki niemieckie za rzekę Kamienicę, zdobywając przy tym nieuszkodzony most (obecnie jest to most im. Adama Michalewskiego na ulicy Lwowskiej), którego Niemcom nie udało się wysadzić, dzięki czemu możliwe było kontynuowanie natarcia w centrum miasta gdzie Niemcy nadal stawiali opór. Jak czytamy w rozdziale

„W nocy z 19/20 stycznia, 0 2.00 rozpoczęto gwałtowny ogień artyleryjski na pozycje przeciwnika, a następnie obie dywizje wznowiły natarcie. Do 6.00 całkowicie oczyszczono od nieprzyjaciela północne dzielnice Nowego Sącza. 121. DS. wraz z 318. Pułkiem 241. DS. zdołały przełamać obronę na linii Kamienicy i nacierały w kierunku stacji kolejowej. Tu dwa pułki (383. I 318.) zwróciły się frontem na północ, w celu odseparowania niemieckich kontrataków od strony centrum miasta, wspartych nielicznymi pojazdami pancernymi. Rejon dworca udało się utrzymać”

Po dwóch dniach walk (18–20 stycznia) centrum miasta zostało wyzwolone, a siły niemieckie nie mogąc stawić skutecznego oporu ok. godziny 11:00 wycofały się w kierunku St. Sącza, Podegrodzia i dalej za Krościenko. Walki w mieście ostatecznie wygasły późnym popołudniem 20 stycznia.

Wieczorem 20 stycznia o godzinie 20:00 dla uczczenia tego sukcesu 4 Frontu Ukraińskiego w Moskwie oddano 20 salw artyleryjskich z 224 dział, a Nowy Sącz został wymieniony w komunikacie wojennym. W ciągu 6 dni działań zaczepnych front przesunął się na zachód o prawie 100 km.

Bilans walk

W świetle analizy przeprowadzonej przez P. Sadowskiego w walkach o wyzwolenie Sądecczyzny poległo blisko 320 żołnierzy radzieckich, w tym 79 na terenie miasta (niektóre źródła podają błędne zawyżone dane sięgające nawet 700 poległych) spoczywają oni w zbiorowych mogiłach na cmentarzu komunalnym przy ul. Rejtana. Natomiast straty po stronie niemieckiej są bardzo trudne do oszacowania. Przyjmuje się, że w wyniku styczniowej ofensywy śmierć poniosło ok. 300 niemieckich żołnierzy. Walki w mieście spowodowały, że Nowy Sącz należał do najbardziej zniszczonych miast Małopolski: obiekty mieszkalne, budynki użyteczności publicznej i przemysłowe zostały w 60 proc. zniszczone. W ciągu niespełna dwóch dni trwania walk od sowieckiego i niemieckiego ostrzału zginęło kilkudziesięciu sądeczan, w tym m.in. Helena Mrówka oraz Halina Szurmiakowa – harcerka, uczestniczka tajnego nauczania podczas okupacji. Również bilans całej wojny był dla Nowego Sącza bardzo niekorzystny. W 1939 roku miasto liczyło blisko 34 000 mieszkańców, a w 1946 roku niespełna 23 000.

Komendantem wojennym miasta został płk gwardii Iwan Nagatkin. Pierwszym prezydentem Nowego Sącza został przedwojenny włodarz miasta Roman Sichrawa (do kwietnia 1945 roku, jego następcą został Józef Konieczny). Dla mieszkańców miasta najgorsze było pierwsze kilkanaście miesięcy „wyzwolenia”, kiedy to przez miasto przetaczały się dziesiątki tysięcy żołnierzy radzieckich, a w mieście funkcjonowały szpitale polowe (między styczniem a listopadem 1945 w Nowym Sączu stacjonowało przeszło dwanaście jednostek szpitalnych). Jak czytamy w rozdziale „Pomnik Chwały Armii Czerwonej w Nowym Sączu – Dzieje Zakłamania” autorstwa Leszka Zakrzewskiego, który przytacza fragmenty raportów do Urzędu Wojewódzkiego przez władze miasta i powiatu:

„(…) Po wypędzeniu Niemców po paromiesięcznym pobycie armii czerwonej w tutejszym powiecie, nastrój tutejszej ludności stale się pogarsza (…) wypadki obrabowania ludności z odzieży i zegarków trafiają się dosyć często, nie brak też wypadków ciężkiego uszkodzenia ciała przez postrzelenie ludzi za to, że pijanemu osobnikowi nie chciał przejeżdżający oddać roweru, nie brak przypadków bicia ludzi przez pijanych żołnierzy sowieckich. Nie brak też przypadków zgwałceń (…) Napady rabunkowe dokonywane przez osobników ubranych w mundury rosyjskie są nie tylko na porządku dziennym, ale przybierają zastraszające formy.”

Przypisy

  1. Leszek Zakrzewski, Pomnik chwały Armii Czerwonej w Nowym Sączu – dzieje zakłamania, [w:] Pod. red. Dawida Golika i inni, Masz synów w lasach, Polsko… Podziemie niepodległościowe i opór społeczny na Sądecczyźnie w latach 1945–1956, Nowy Sącz 2014, ISBN 978-83-89989-63-5.

Bibliografia

  • Masz synów w lasach, Polsko… Podziemie niepodległościowe i opór społeczny na Sądecczyźnie w latach 1945–1956. Dawid Golik (red.). Nowy Sącz: IPN Kraków; Muzeum Okręgowe w Nowym Sączu, 2014, s. 414. ISBN 978-83-89989-63-5.
  • Jerzy Leśniak, Augustyn Leśniak: Encyklopedia Sądecka. Nowy Sącz: Urząd Miejski w Nowym Sączu, 2000, s. 460. ISBN 83-85729-21-6.
  • Rocznik Sądecki. Marian Nowak (red.). T. 9. Nowy Sącz: Wydawnictwo Oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego, 1968.

Media użyte na tej stronie

Flag of the USSR (1936-1955).svg
this is the flag of the Soviet Union in 1936. It was later replaced by File:Flag of the Soviet Union (1955-1980).svg.
Flag of Germany (1935–1945).svg
National flag and merchant ensign of Germany from 1935 to 1945.
Battle icon active (rifles).svg
Autor: , Licencja: CC BY-SA 3.0
Abstract crossed rifles symbol on sunburst
Poland (1945–1951) location map.png
Autor: Lukasb1992, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Poland (1945 – 1951)

Equirectangular projection, N/S stretching 160 %. Geographic limits of the map:

  • N: 55.2° N
  • S: 48.7° N
  • W: 13.8° E
  • E: 24.5° E