Ziemia łomżyńska

Ziemia łomżyńska jako część województwa mazowieckiego w latach 1529-1795

Ziemia łomżyńska (łac. districtus / terra lomzensis) – historyczny obszar wchodzący w skład Mazowsza, a zarazem jego największa ziemia. W wielu dokumentach źródłowych, głównie zagranicznych, obszar określany mianem Mazowsze Łomżyńskie. Starostwo grodowe znajdowało się w Łomży. Oprócz grodu łomżyńskiego starosta opiekował się również grodami w Ostrołęce, Zambrowie i Kolnie.

W XVII wieku w ziemi łomżyńskiej szlachta stanowiła 47% mieszkańców^[1].

Początki osadnictwa

Teren ziemi łomżyńskiej był zasiedlany przez Mazowszan już w X wieku. Świadczy o tym fakt, że w XI wieku istniało kilka dużych grodów na linii Narwi: w Ostrołęce, w Nowogrodzie naprzeciw ujścia Pisy, w Starej Łomży oraz w Wiźnie poniżej ujścia Biebrzy. Istniało też kilka innych grodów w pobliżu rzek i traktów komunikacyjnych.

Kalendarium

Podział Mazowsza (1381-1426)

• ok. IX w. – początki osadnictwa na ziemi łomżyńskiej.
• przełom X/XI w. – założenie grodu w Łomży.
• 1355 – tereny, które później utworzyły ziemię łomżyńską obejmuje Siemowit III, po śmierci brata Kazimierza Trojdenowica.
• 1379 – książę Siemowit III dzieli księstwo mazowieckie między synów. Ziemia łomżyńska znajduje się pod panowaniem Janusza I, któremu przypisuje się ostatecznie jej zorganizowanie.
• 1381 – po śmierci Siemowita III, ks. Janusz I oficjalnie obejmuje we władanie wschodnie Mazowsze.
• 1418 – lokacja miasta Łomży na prawie chełmińskim przez księcia mazowieckiego Janusza I.
• 1414 i 1447 – pierwszy raz użyto określenia ziemia łomżyńska.
• 1496 – Jan Olbracht nadaje ziemię łomżyńską w lenno Konradowi III.
• 1503 – początek rządów regencyjnych księżnej mazowieckiej Anny
• 1505-1525 – budowa kościoła farnego pod wezwaniem Michała Archanioła w Łomży.
• 1517 – objęcie rządów przez Janusza III.
• 1526 – po śmierci Janusza III Łomża staje się miastem królewskim, Mazowsze wcielone do Korony.
• 1593-1633 – w skład ziemi łomżyńskiej wchodzą powiaty: koleński (inaczej koliński ze stolicą w Kolnie), ostrołęcki i zambrowski.
• 1795 – zmiana systemu administracyjnego po rozbiorach.

Granice

Granice te nie były wprawdzie granicami naturalnymi, ale mimo to wykazały znaczną stałość.

• Granica północna, stanowiąca część granicy państwowej mazowiecko-krzyżackiej, ustalonej w roku 1343, wytyczona została przeważnie w terenach puszczańskich, niezamieszkanych. Przetrwała ona do wieku XX jako granica państwowa polsko-pruska (niemiecka).
• Granica wschodnia z połowy XIV wieku oddzielała ziemię łomżyńską, należącą wówczas do księcia Janusza I, od ziemi wiskiej, będącej własnością jego brata Siemowita IV. W dokumencie z roku 1379 stwierdzono, że granica (postępując od Wizny) ma biec w dół Narwią, aż do rzeczki Siennicy, uchodzącej do Narwi naprzeciwko Łomży pod Piątnicą Poduchowną. Na południe od Narwi granica biegła początkowo w górę rzeczki Śliny, by następnie skręcić ku południowemu zachodowi. Tutaj granica oddzielała ziemię łomżyńską od Podlasia.
• Granicę południową stanowiła Puszcza Łętowo. Oddzielała ona ziemię łomżyńską od nurskiej. Ta puszcza graniczna biegła na zachód aż do Orza i Narwi.
• Granica zachodnia oddzielała ziemię łomżyńską od różańskiej i ciechanowskiej. Ciągnęła się do Prus przez puszczę graniczną zwaną w XV wieku Zagajnica. Puszcza ta zostawała niezasiedlona, aż do XVII wieku, zajmując podmokłe, nieurodzajne, niezamieszkane tereny. Granica w tym miejscu kształtowała się z biegiem lat w miarę zasiedlania tych terenów.

Podział administracyjny

Powiat zambrowski był oddzielnym ziemstwem (sąd ziemski niezależny od sądu ziemi łomżyńskiej). Dlatego posiadał dodatkowo sędziego ziemskiego, podsędka i pisarza ziemskiego i grodzkiego. Istniało również niegrodowe starostwo ostrołęckie obejmujące Puszczę Zieloną.

Istniejące przez 400 lat do 1795 r. granice administracyjne ziemi łomżyńskiej ustąpiły miejsca nowemu podziałowi narzuconemu przez zaborców.

Północną część ziemi łomżyńskiej stanowią Kurpie.

Ziemia łomżyńska współcześnie

W latach 1975-1998 ziemia łomżyńska była położona na terenie dwóch województw: łomżyńskiego i ostrołęckiego.

W 1999 została podzielona między województwo podlaskie i województwo mazowieckie. Obecnie leży na terenie powiatów:

• województwo podlaskie:
  • powiat grodzki Łomża
  • powiat łomżyński
  • powiat kolneński
  • powiat zambrowski
• województwo mazowieckie:
  • powiat grodzki Ostrołęka
  • powiat ostrołęcki
  • powiat makowski

W skład historycznej ziemi łomżyńskiej wchodził też zachodni fragment aktualnego powiatu białostockiego.

W dawnej ziemi łomżyńskiej leżą następujące miasta:

W związku z przyłączeniem byłego województwa łomżyńskiego, a co za tym idzie większości ziemi łomżyńskiej, do województwa podlaskiego wynikło wiele kontrowersji wśród mieszkańców oraz władz Łomży i Zambrowa, a także Grajewa, które historycznie położone jest na ziemi wiskiej należącej do Mazowsza. Planowane w Łomży na maj 2007 referendum w sprawie przynależności do województwa mazowieckiego nie odbyło się.

Osoby zasłużone dla ziemi łomżyńskiej

• Janusz I
• Anna Mazowiecka oraz jej synowie Janusz i Stanisław

Przypisy

Bibliografia

• „Literatura ludowa”, tom 6. Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Wrocław 1962, s. 24.
• Krzysztof Persak, Paweł Machcewicz (red.): Wokół Jedwabnego. Tom I: Studia. Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2002, s. 84. ISBN 83-89078-08-2
• Dorota Czyż: Obraz życia i kultury mieszkańców dawnej wsi łomżyńskiej utrwalony w słownictwie gwarowym. Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe im. Wagów, Łomża 2005, s. 10-11. ISBN 83-8617-582-6
• Praca Zbiorowa, „Ziemia Łomżyńska”, Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Łomżyńskiej, Łomża 2004, ISBN 83-912037-5-1.
• www.powiatlomzynski.pl
• Gloger o Ziemi łomżyńskiej