Ziemia łukowska

Mapa ziemi łukowskiej (kolor żółty) i obszarów do niej przylegających w granicach z około 1620 r.

Ziemia łukowska, łac. Terra Lucoviensis – niewielka jednostka historycznego podziału terytorialnego ze stolicą w Łukowie, położona w północno-wschodniej części Małopolski. W czasach piastowskich należała do ziemi sandomierskiej, a w I Rzeczypospolitej wchodziła w skład województwa lubelskiego.

Nazwa łacińska

• Terra Lucoviensis (Districtus Terrae Lucoviensis) w 1531 r. – w Rejestrze poborowym województwa lubelskiego
• Districtus Lucoviensis – w 1620 r. w Rejestrze poborowym województwa lubelskiego

Granice

Ziemia łukowska graniczy:

• na południu – z ziemią lubelską (Małopolska), oddziela ją dolina Tyśmienicy
• na południowym zachodzie – z ziemią stężycką (Małopolska),
• na zachodzie – z ziemią czerską (Mazowsze),
• na północnym zachodzie – z ziemią liwską (Mazowsze),
• na północy – z ziemią drohicką (Podlasie), oddziela ją rzeka Liwiec,
• na północnym wschodzie – z ziemią mielnicką (Podlasie),
• na wschodzie – z ziemią brzeską (Polesie).

Historia

Herb dawnej guberni siedleckiej

Ziemia łukowska ukształtowała się w ramach najpierw księstwa krakowskiego i sandomierskiego, województwa sandomierskiego, a następnie, od 1474 roku, w ramach województwa lubelskiego, gdzie stanowiła odrębny powiat. Łuków stanowił również siedzibę starostwa grodowego, obok Lublina.

Ośrodkiem rozwoju parafii ziemi łukowskiej był Łuków (od XI/XII w.?), przejściowo w latach 1254-1257 r. stolica biskupstwa. Niewiele później powstała parafia Kock (przed 1327 r.). Do końca XVIII wieku biskupi krakowscy erygowali w sumie 12 samodzielnych parafii. Oprócz dwóch najstarszych były to: parafia Tuchowicz (przed 1350-1351), Zbuczyn (1418 – erekcja powtórna), Pruszyn (1430), Trzebieszów (1430), Ulan (ok. 1440), Serokomla (1444–1445), Kozirynek (Radzyń, 1456), Siedlce (1532), Radoryż (1588) i Stanin (1599). W Domanicach przed 1595 powstał kościół, wprawdzie tylko filialny parafii łukowskiej, jednak z wydzielonym okręgiem, a od 1747 r. samodzielna parafia. Także w Kąkolewnicy od XVIII w. funkcjonował kościół filialny – parafii Trzebieszów. Niektóre wsie zachodniego skraju ziemi łukowskiej należały do parafii Wilczyska (przed 1325–1328) i Wojcieszków^[1] (1434), posiadających swoje ośrodki na terenie ziemi stężyckiej. Natomiast parafia kocka rozciągała się na fragment ziemi lubelskiej i stężyckiej.

Ziemia łukowska miała zagwarantowane prawem odbywanie pospolitego ruszenia wyprawą łanową^[2].

W dobie rozbiorów ziemia łukowska weszła w skład krótkotrwałego województwa chełmskiego (1793-1794), a wraz z III rozbiorem w 1795 roku znalazła się w granicach Austrii. Od 1809 roku znajdowała się w Księstwie Warszawskim, zaś po kongresie wiedeńskim w 1815 r., w granicach Królestwa Polskiego zaboru rosyjskiego. Nowe podziały administracyjne (patrz: województwo podlaskie) sprawiły, że ziemię łukowską i jej okolice zaczęto określać mianem Podlasia, mając na myśli Podlasie Południowe.

W 1867 Siedlce i Łuków weszły w skład powstałej wówczas guberni siedleckiej.

W czasach międzywojennych, obszar ziemi łukowskiej znajdował się całkowicie w granicach województwa lubelskiego, utworzono powiat łukowski. Po 1950 roku Siedlce znalazły się w granicach województwa warszawskiego.

Zabytki

Kolegiata Przemienienia Pańskiego i zabudowania dawnego klasztoru pijarów w Łukowie

Katedra pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny w Siedlcach

(c) I, Jackowy, CC-BY-SA-3.0

Pałac Potockich w Radzyniu Podlaskim

Kościół parafialny Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Kocku.

Budowle i założenia urbanistyczne powstałe na terenie ziemi łukowskiej przed 1795 rokiem, które zachowały się i są zabytkami

Najstarszymi zabytkami, podlegającymi ochronie konserwatorskiej, są średniowieczne grodziska, m.in. koło Tuchowicza, Łukowa, Strzyżewa, Turowa i Niewęgłosza.

Łuków

• Układ urbanistyczny z I połowy XV w., z centrum w pobliżu zakola Krzny Południowej
• Zespół klasztorny bernardynów przy ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego, powstały w połowie XVIII w.
  • kościół pw. Podwyższenia Krzyża św., budowany od połowy XVII w. do 1770 r., obecnie parafialny
  • dzwonnica, murowana, barokowa
  • zabudowania klasztorne (obecnie należące do I Liceum Ogólnokształcącego im. T. Kościuszki)
• Zespół klasztorny pijarów przy pl. G. Narutowicza i ul. J. Piłsudskiego, powstały w XVIII w.
  • kościół pw. Przemienienia Pańskiego, wykonany na podstawie planu z 1721 r. Antoniego Solariego w latach 1733–1762 (obecnie kościół parafialny, podniesiony do rangi Kolegiaty Łukowskiej)
  • kolegium, otwarte dla uczniów w 1701 r., i zabudowania klasztorne (do 1996 r. Liceum Medyczne, obecnie Powiatowy Urząd Pracy)
• Konwikt Szaniawskich przy ul. J. Piłsudskiego, powstały w latach 1728–1733 (obecnie Muzeum Regionalne)

Tuchowicz

• Układ urbanistyczny z I połowy XV w.

Radzyń Podlaski (Kozirynek)

• Kościół Świętej Trójcy, parafialny; ufundowany przez Mniszchów, ukończony w 1641 r., w stylu późnorenesansowym; jedna z czołowych budowli renesansu lubelskiego; przy kościele brama-dzwonnica, wzniesiona na polecenie gen. Eustachego Potockiego przez Jakuba Fontanę w drugiej połowie XVIII wieku oraz budynek murowany szpitala dla ubogich z XVIII w.
• Zespół pałacowo-parkowy
  • pałac Potockich, zbudowany w połowie XVIII w.; w XV w. znajdował się tu zamek Kaznowskich, a w latach 1685–1709 właściciel dóbr radzyńskich podkanclerzy S. A. Szczuka, korzystając z usług architekta królewskiego Augusta Locciego, wzniósł barokową rezydencję typu reprezentacyjno-obronnego; projekt budowy pałacu wykonał Jakub Fontana
  • Oranżeria, murowana, wykonana według projektu Jakuba Fontany około 1750 r.
  • park pałacowy z XVIII w., właściwie pozostałości jego regularnego założenia

Żabików

• Pałac renesansowy, murowany, zbudowany w XVI lub na początku XVII w.

Serokomla

• Układ urbanistyczny z I połowy XVI w.

Siedlce

• Układ urbanistyczny powstały od XVI (do XIX) w.^[3], składający się z zespołu miejskiego i rezydencjonalnego
• Zespół pałacowo-ogrodowy
  • pałac Ogińskich z I poł. XVIII w., przebudowany w stylu klasycystycznym na koszt księżnej Aleksandry Ogińskiej w l. 1776–1782 (obecnie siedziba władz Akademii Podlaskiej)
  • oficyna pałacowa
  • pawilon ogrodowy
  • Park miejski Aleksandria z 1768 r. – park sentymentalny założony przez księżną A, Ogińską w 1768 r. na części spacerowego ogrodu włoskiego Czartoryskich z I połowy XVIII w.
• Ratusz miejski zwany „Jackiem” powstały w l. 1767–1771, przebudowany po pożarach, przed 1787 i 1789 r. (obecnie Muzeum Regionalne)
• Kaplica pw. św. Krzyża z 1791 r.
• Klasycystyczny budynek teatru (obecnie Urząd Stanu Cywilnego)
• Kościół parafialny pw. św. Stanisława BM, powstały w l. 1740–1749, przebudowany po 1789 r., jest budowlą w stylu barokowo-klasycystycznym
• Późnobarokowa plebania powstała w l. 1766–1774, przebudowana w 1793 r.
• Odwach (obecnie Miejska Biblioteka Publiczna)
• Kolumna toskańska

Stanin

• Zespół podworski w Wesołówce koło Stanina – ruina stanińskiego dworu przebudowanego po 1820 r. na miejscu dworu-zamku z I połowy XVII w., z fosą i tarasami ziemnymi, oficyna, stajnia i park

Ponadto do 2009 r. stał w Staninie drewniany kościółek parafialny z 1756 r., który został translokowany do Pratulina.

Jeleniec

• Zespół kościelno-klasztorny
  • Kościół w stylu barokowym, wybudowany w latach 1742–1752 przez Antoniego Jezierskiego dla zakonu bernardynów, obecnie parafialny pw. św. Anny
  • Fragment dawnego klasztoru z XVIII wieku

Kock

• Układ urbanistyczny z epoki ks. Jabłonowskiej
• Kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP z 1779–1782, klasycystyczny, zaprojektowany przez Szymona Bogumiła Zuga i dwie dzwonnice
• Pałac klasycystyczny księżnej Anny z Sapiehów Jabłonowskiej, wybudowany na bazie dawnego pałacu Firlejów według projektu Szymona B. Zuga w 1770 roku, przebudowany ok. 1779 r.otoczony parkiem geometryczno-krajobrazowym (obecnie Dom Spokojnej Starości)
• Cmentarz żydowski z XVIII w.

Ulan Duży

• Kościół parafialny pw. św. Małgorzaty, murowany, późnobarokowy, budowany od 1781 r.

Mysłów

• Park dworu z XVII w.

Do najcenniejszych zabytków historycznej ziemi łukowskiej należy renesansowy kościół w Radzyniu Podlaskim, barokowe kościoły, dwa w Łukowie, jeden w Siedlcach, rokokowy pałac w Radzyniu, budynek ratusza w Siedlcach oraz klasycystyczne dzieła architektoniczne w Siedlcach i w Kocku.

Dawna mowa mieszkańców

Gwary ziemi łukowskiej (podobnie jak i północnej, nizinnej części ziemi lubelskiej) należą do dialektu mazowieckiego. W południowej części krainy występują niewielkie wpływy dialektu małopolskiego.

Muzea i izby regionalne

• Muzeum Regionalne w Łukowie, utworzone w 1960 r. z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Łukowskiej
• Muzeum Okręgowe w Siedlcach zał. w 1928 r. pod nazwą Muzeum Ziemi Podlaskiej, zbiory zniszczone w 1944 r., odrodziło się pod przedwojenną nazwą, w l. 1975–1999 – Muzeum Okręgowe, obecnie Muzeum Regionalne w Siedlcach
• Muzeum Diecezjalne w Siedlcach, zał. w 1918 r. w Janowie Podlaskim, w 1922 przeniesione do Siedlec, podczas okupacji niemieckiej uratowano tylko część zbiorów; w 2000 r. ponowna erekcja Muzeum Diecezjalnego
• Muzeum Regionalne w Woli Osowińskiej, założone w 1977 r. z inicjatywy Towarzystwa Regionalnego w Woli Osowińskiej
• Izba Regionalna w Wojcieszkowie, utworzona w 1991 r. przy Towarzystwie Przyjaciół Wojcieszkowa
• Radzyńska Izba Regionalna założona w 2004 r. w pałacu Potockich
• Izba Regionalna w Białej k. Radzynia
• Izba Regionalna w Borkach, utworzona w 2008 r. przy Gminnej Bibliotece Publicznej
• Muzeum Parafialne w Kocku, z działami poświęconymi wspólnotom kalwinów i żydów; otwarte 29 IX 2017 r.^[4]
• Muzeum Historii Kocka, otwarte w 2017 r.^[5], dn. 14 XII
• Izba Pamięci przy OSP w Nurzynie, poświęcona szczególnie lokalnym bohaterom i wydarzeniom II wojny światowej, a także okresu powojennego; otwarta w 29 V 2020 r.

Współczesność

Wjazd do wsi Nowa Gręzówka.

Miasta

Obecnie na obszarze ziemi łukowskiej znajdują się zaledwie cztery miasta. Są to:

• Łuków,
• Siedlce,
• Radzyń Podlaski,
• Kock.

Dawniej miastami były również: Serokomla, Tuchowicz i Zbuczyn. Przy granicy ziemi łukowskiej na Małej Bystrzycy znajdowało się miasto Wojcieszków, a 5 km dalej miasto Adamów (oba w ziemi stężyckiej).

Gminy wiejskie

Gminy wiejskie^[6] powstałe na terenie ziemi łukowskiej (w kolejności nawiązującej do układu dorzeczy), data pierwszej wzmianki^[7] i herb współczesny^[8] oraz uwagi o zasięgu gminy

Przypisy

Bibliografia

• Piotr Aleksandrowicz, ks.: Diecezja Siedlecka, czyli Podlaska. W 150 rocznicę erekcji (1818–1968). Przyczynki i materiały do dziejów Diecezji Siedleckiej, czyli Podlaskiej. Kuria Diecezjalna Siedlecka, czyli Podlaska, Siedlce 1971. http://www.diecezja.siedlce.pl/inne/aleksandrowicz.doc, dostęp 2009.02.10.
• Zygmunt Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903.
• Czesław Kosyl: Nazwy miejscowe dawnego województwa lubelskiego (Prace Onomastyczne; 23). Wrocław 1978.
• Katarzyna Mikocka-Rachubowa: Sztuka Ziemi Łukowskiej w XVI–XVIII wieku. W: Łuków i okolice w XIX i XX w. (Prace Mazowieckiego Ośrodka Badań Naukowych im. Stanisława Herbsta; 51). Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa 1989. ISBN 83-220-0361-7.
• Stanisław Rospond: Słownik etymologiczny miast i gmin PRL. Ossolineum, Wrocław 1984. ISBN 83-04-01090-9.
• Kazimierz Rymut: Nazwy miast Polski. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1987. ISBN 83-04-02436-5.