Ziemia wieluńska
Ziemia wieluńska (łac. Terra Velumensis), początkowo ziemia rudzka (łac. terra Rudensis, territorium Rudense)[1] – ziemia Królestwa Polskiego ze stolicą w Wieluniu, suwerenna część województwa sieradzkiego; od końca XVIII wieku część Kaliskiego.
Historia
Powstała w miejscu należącej do Wielkopolski starej kasztelanii rudzkiej. Była ona wymieniona w bulli gnieźnieńskiej z 1136 roku, w której papież zatwierdził arcybiskupowi gnieźnieńskiemu dobra i dziesięciny m.in. z Rudy. Kasztelania ta w okresie rozbicia dzielnicowego należała do Wielkopolski, która była dzielnicą senioralną[1].
Od 1208 dzięki pomocy Henryka Brodatego ziemię rudzką dostał książę Władysław Odonic. Około 1212 wymieniony zostaje Imisław, kasztelan z Rudy. W 1217 roku ziemię rudzką do swojej dzielnicy dołączył stryj Odonica Władysław III Laskonogi. W latach 1231-33 z powrotem do Wielkopolski przyłączył ją Władysław Odonic, a kasztelanem Rudy z jego ramienia został Jan[1]. W 1234 wraz z częścią Wielkopolski ziemie te zajął Henryk Brodaty. Po nim władał nią piastowski książę śląski z dzielnicy opolskiej: Kazimierz I opolski, którego żona Wiola tytułowała się księżną rudzką. W 1238 łaciński dokument wymienia Wiolę księżniczkę Kalisza i Rudy łac. "Viola ducissa de Kalis et de Ruda" oraz jej syna Władysława. Kasztelanem rudzkim był wówczas Bronisz[1].
W 1244 Przemysł I i Bolesław Pobożny odebrali Kalisz oraz zachodnią część ziemi rudzkiej i ponownie przyłączył ją do Wielkopolski. W 1253 ziemię rudzką otrzymał Bolesław Pobożny wraz z dzielnicą kaliską i gnieźnieńską. Pomiędzy 1259 – 1261 w czasach władania nią księcia kaliskiego Bolesława Pobożnego, Ziemia rudzka powiększyła się od strony południowej o Mykanów, Rybno, Kruszynę i Kłomnice. Po upadku grodu w Rudzie i zwiększeniu się gospodarczego znaczenia Wielunia, w 1281 roku przeniesiono siedzibę kasztelanii do Wielunia i odtąd w źródłach historycznych ziemia rudzka zastąpiona jest nową nazwą – ziemia wieluńska. W latach 1370–1391 w ziemi wieluńskiej i w pobliskiej Częstochowie rządy sprawował Władysław Opolczyk. W 1391 r. ziemię wieluńską przyłączył ostatecznie do Królestwa Polski król Władysław II Jagiełło; ze względu na skromne rozmiary oraz brak pełnej hierarchii urzędniczej otrzymała wówczas status ziemi, a ok. 1420 r. została włączona do województwa sieradzkiego. W 1299 miała miejsce ostatnia wzmianka o ziemi rudzkiej (łac."terra Rudensis"), później zawsze nazywano ją ziemią wieluńską ale ślad starej nazwy pozostał w tytulaturze i jeszcze do 1411 kasztelanowie tytułowali się na przemian rudzkimi i wieluńskimi.[1][2].
Ziemia wieluńska rządziła się osobno, mając własnych urzędników ziemskich (począwszy od podkomorzego) i sądowych. Wybierała jednego senatora mniejszego, którym był kasztelan wieluński. Miała starostwa grodowe: wieluńskie i ostrzeszowskie, i niegrodowe: bolesławskie i grabowskie. Na własnych sejmikach odbywanych w Wieluniu obierano 2 posłów. Wojewoda sieradzki mianował podwojewodziego wieluńskiego i dowodził pospolitym ruszeniem tej ziemi.
Ziemia wieluńska miała własny herb w postaci baranka z chorągiewką i krzyżem, podczas gdy herb województwa przedstawiał pół orła czarnego w czerwonym polu i pół lwa czerwonego w żółtym polu, w koronie złotej, pokrywającej obie głowy. Jan Długosz o chorągwi sieradzkiej w bitwie pod Grunwaldem napisał następująco:
... w której jednej połowie znajdowało się pół orła białego na czerwonym polu, a w drugiej połowie pół płomienistego lwa na białym polu.
Herb ziemi wieluńskiej znajduje się na nagrobku Władysława II Jagiełły na Wawelu. Zlokalizowany jest na boku tumby, pod stopami postaci symbolizującej monarchę, na pamiątkę przyłączenia tej ziemi do Królestwa Polski.
Województwa łęczyckie i sieradzkie za swój mundur obywatelski przyjęły kontusz karmazynowy, wyłogi granatowe i żupan biały.
Spadkobiercą ziemi wieluńskiej są dzisiejsze powiaty: wieluński, ostrzeszowski, kępiński, wieruszowski oraz część oleskiego i pajęczańskiego.
W XVII wieku w ziemi wieluńskiej szlachta stanowiła 2,45% mieszkańców[3].
Miasta ziemi wieluńskiej
W ziemi wieluńskiej leżą następujące miasta:
| Lp. | Miasto | Liczba mieszkańców[4] | Dawny powiat[5] | Obecne województwo |
|---|---|---|---|---|
| 1 |  Wieluń | 21 892 | wieluński |  łódzkie |
| 2 |  Ostrzeszów | 13 964 | ostrzeszowski |  wielkopolskie |
| 3 |  Kępno | 13 889 | ostrzeszowski | wielkopolskie |
| 4 |  Wieruszów | 8446 | wieluński | łódzkie |
| 5 |  Praszka | 7515 | wieluński |  opolskie |
| 6 |  Działoszyn | 5746 | wieluński | łódzkie |
| 7 |  Lututów | 2241 | wieluński | łódzkie |
| 8 |  Grabów nad Prosną | 1912 | ostrzeszowski | wielkopolskie |
| 9 |  Mikstat | 1812 | ostrzeszowski | wielkopolskie |
Przypisy
- ↑ a b c d e Rosin 1963 ↓.
- ↑ Marek Koter, Historyczno-geograficzne podstawy oraz proces kształtowania się regionu łódzkiego., [w:] T. Marszał (red.), Miasto – region – gospodarka w badaniach geograficznych. W stulecie urodzin Profesora Ludwika Straszewicza, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2016, s. 131–161.
- ↑ Jolanta Choińska-Mika, Między społeczeństwem szlacheckim a władzą. Problemy komunikacji: społeczności lokalne – władza w epoce Jana Kazimierza, Warszawa 2002, s. 20.
- ↑ Ludność. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym (stan w dniu 31.12.2020). stat.gov.pl, 2021-04-30. [dostęp 2021-07-22]. (pol.).
- ↑ Atlas historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku. Henryk Rutkowski (red.). T. 5: Województwo sieradzkie i województwo łęczyckie w drugiej połowie XVI wieku. Cz. 2: Komentarz, indeksy. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Historii PAN, 1998. ISBN 83-86301-75-9. [dostęp 2022-01-19]. (pol.).
Bibliografia
- Ryszard Rosin: Słownik historyczno-geograficzny ziemi wieluńskiej w średniowieczu, hasło: „Ziemia Rudzka”. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1963, s. 146.
- Gloger Z., Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903; rozdział: Województwo Sieradzkie z ziemią Wieluńską
Linki zewnętrzne
- Ziemia Wieluńska w „Słowniku historyczno-geograficznym ziemi wieluńskiej w średniowieczu”
- Ziemia Rudzka w „Słowniku historyczno-geograficznym ziemi wieluńskiej w średniowieczu”
- Ziemia wieluńska, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIII: Warmbrun – Worowo, Warszawa 1893, s. 370.
Mapy
- Atlas Fontium (mapa kartograficzna I Rzeczypospolitej z II połowy XVI wieku): (1) http://atlasfontium.pl/index.php?article=corona (mapa i indeks do pobrania); (2) http://hgisb.kul.lublin.pl/azm/pmapper-4.2.0/map_default.phtml?config=korona&language=pl&resetsession=ALL
- Mapa ziemi wieluńskiej w XV/XVI w. w Słowniku historyczno-geograficznym ziem polskich w średniowieczu
- Stan Wielkopolski tuż po rozbiorach (mapa Gilly’ego: zabór pruski pod koniec XVIII w.): https://terrasiradiensis.jimdofree.com/mapy/mapa-gilly-ego/
| Własne |
|
|---|---|
| Wspólne z Litwą |
Media użyte na tej stronie
Chorągiew ziemi wieluńskiej z bitwy pod Grunwaldem (1410)
Autor: Halibutt, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Commonwealth of Both Nations at the peak of its strength. The areas marked with light pink were lost to:
- Brandenburg in the treaties of Welawa and Bydgoszcz in 1657
- Sweden and Brandenburg in the treaty of Oliwa in 1660
- Muscovy in the Treaty of Andruszów in 1667
- Muscovy in the Grzymułtowski's Peace Treaty of 1686
Autor: Stefan.p21, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Wieluń - kościół kolegiacki p.w. Bożego Ciała, w zespole klasztornym augustianów, mur., XIV, XVII
Autor: Autor nie został podany w rozpoznawalny automatycznie sposób. Założono, że to WarX (w oparciu o szablon praw autorskich)., Licencja: CC BY-SA 2.5
Original author: Artur Jan Fijałkowski “WarX” on CC-BY-SA-2.5
