Ziemie zabrane

Ziemie zaboru rosyjskiego w 1821 roku: Królestwo Polskie i ziemie zabrane na tle granic Rzeczypospolitej z 1772 roku

Ziemie zabrane (żółty) na tle granic Rzeczypospolitej z 1772 r.

Królestwo Polskie i zachodnie gubernie Rosji w 1902 r.

Ziemie zabrane^[1] (ros. Западный край, Zapadnyj kraj, kraj zachodni) – wschodnie województwa I Rzeczypospolitej zagarnięte w wyniku rozbiorów Polski (1772–1795) przez Imperium Rosyjskie, stanowiące obszar zaboru rosyjskiego z wyłączeniem terytorium państwowego Królestwa Polskiego, utworzonego w 1815.

Termin „ziemie zabrane” wprowadził do obiegu naukowego i publicystyki Maurycy Mochnacki w 1834^[2]. W 1914 ziemie zabrane zamieszkiwało 2,5 mln Polaków, stanowiących większość tamtejszego ziemiaństwa i inteligencji^[3].

Obszar ziem zabranych

Obszar ziem zabranych obejmował utracone w wyniku I rozbioru (1772) województwo inflanckie, północną część województwa połockiego, województwa mścisławskie, witebskie i południowo-wschodnią część województwa mińskiego (ok. 92 tys. km²); utracone w II rozbiorze (1793) województwo kijowskie, bracławskie, część podolskiego, wschodnią część wołyńskiego i brzeskiego, pozostałą część województwa mińskiego i część wileńskiego (ok. 250 tys. km²); utracone w III rozbiorze pozostałe ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego i ziemie na wschód od Bugu (ok. 120 tys. km²) oraz obwód białostocki uzyskany przez Rosję na mocy traktatu tylżyckiego w 1807. Łączny obszar ziem zabranych wynosił ponad 462 tys. km².

Demografia

Szacuje się, że w 1910 roku na ziemiach zabranych żyło ok. 24 500 000 – 26 013 400 ludzi (53–56 osób na km²). Zdaniem Romana Dmowskiego populacja Polaków wynosiła szacunkowo ok. 6 mln na 26 mln (23% całej populacji), natomiast Eugeniusz Romer szacował populację Polaków w ziemiach zabranych na ok. 5 mln na 24,5 mln (20% całej populacji)^[4]. Urzędowe wyliczenia podawały, że na tych ziemiach żyło tylko od 0,8–1,1 mln Polaków^[5].

Historia

Za panowania Aleksandra I w guberniach zachodnich: grodzieńskiej, wileńskiej, mińskiej, wołyńskiej, podolskiej i obwodzie białostockim przeważał żywioł polski. Od 1819 jednostki te pozostawały pod naczelnym zarządem administracyjnym wielkiego księcia Konstantego. Na wszystkich stanowiskach tamtejszej administracji przeważali Polacy. Tamtejsza szlachta posiadała szeroki samorząd lokalny i cieszyła się przywilejami w kwestiach włościańskich, podatkowych i wojskowych, których to przywilejów pozbawione było ziemiaństwo Królestwa Polskiego. Za panowania Mikołaja I stanowiska wyższe i niższe w administracji cywilnej zaczęli obejmować Rosjanie^[6].

Początkowo część polskiej opinii publicznej, po nadaniu przez Aleksandra I uchodzącej wówczas za liberalną Konstytucji Królestwa, liczyła na kolejne gesty cara wobec Polaków, w tym rozszerzenia terenów „Kongresówki” na część obszarów byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Takie rozszerzenie nigdy jednak nie nastąpiło, a w 1912 z części guberni siedleckiej i lubelskiej wydzielono nawet gubernię chełmską, bezpośrednio wcieloną do Imperium Rosyjskiego.

15 maja 1905 roku uchylono ukazy z 1865 i 1884 roku, ograniczające Polakom prawo do nabywania majątków na terytorium ziem zabranych^[7].

Mapa generalna guberni grodzieńskiej i obwodu białostockiego, 1820
Mapa generalna guberni kijowskiej, 1821
Mapa generalna guberni mińskiej, 1821
Mapa generalna guberni mohylewskiej, 1821
Mapa generalna guberni podolskiej, 1820
Mapa generalna guberni wileńskiej, 1820
Mapa generalna guberni wołyńskiej, 1820

Zobacz też

Przypisy

↑ ziemie zabrane, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2016-03-02] .
↑ Agata Samsel, Jakub Dobrzyński: Powstanie styczniowe na Podlasiu: przyczynek do badań nad udziałem ziemiaństwa Białostocczyzny w zrywie narodowym. [w:] Juchnowieckie szepty o historii [on-line]. Biblioteka Uniwersytecka im. Jerzego Giedroycia w Białymstoku, 2017. s. 97. [dostęp 2021-02-05].
↑ O. Czarnowski Metoda historycznego obliczania liczebności ludności polskiej zamieszkałej na terytorium dawnej Litwy i Rusi pod zaborem rosyjskim w: Pamiętnik VII Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Wilnie, t. I: Referaty, Lwów 1935, s. 231–238.
↑ Patrz: Dmowski Roman, Polityka polska i odbudowa państwa, Warszawa 1989, s. 41, przypis.
↑ Dmowski Roman, Polityka polska i odbudowa państwa, Warszawa 1989.
↑ Wacław Tokarz, Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831, Warszawa 1993, s. 55–57.
↑ Henryk Wereszycki, Historia polityczna Polski 1864-1918, 1990, s. 214.

Bibliografia

Daniel Beauvois Trójkąt ukraiński. Szlachta, carat i lud na Wołyniu, Podolu i Kijowszczyźnie 1793–1914, Wydawnictwo: UMCS, Lublin 2005 ISBN 83-227-2377-6.
Paweł Jasienica, Dwie drogi, O powstaniu styczniowym, Warszawa 1985
Stefan Kieniewicz, Powstanie Styczniowe, Warszawa 1994.
Marceli Kosman, Historia Białorusi, Wrocław 1979.
Jerzy Ochmański, Historia Litwy, Wrocław 1982.
Władysław Serczyk, Historia Ukrainy, Wrocław 2001.
Trzy powstania narodowe, pod red. Władysława Zajewskiego, Warszawa 1994.

[1] ziemie zabrane, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2016-03-02] .

[2] Agata Samsel, Jakub Dobrzyński: Powstanie styczniowe na Podlasiu: przyczynek do badań nad udziałem ziemiaństwa Białostocczyzny w zrywie narodowym. [w:] Juchnowieckie szepty o historii [on-line]. Biblioteka Uniwersytecka im. Jerzego Giedroycia w Białymstoku, 2017. s. 97. [dostęp 2021-02-05].

[3] O. Czarnowski Metoda historycznego obliczania liczebności ludności polskiej zamieszkałej na terytorium dawnej Litwy i Rusi pod zaborem rosyjskim w: Pamiętnik VII Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Wilnie, t. I: Referaty, Lwów 1935, s. 231–238.

[4] Patrz: Dmowski Roman, Polityka polska i odbudowa państwa, Warszawa 1989, s. 41, przypis.

[5] Dmowski Roman, Polityka polska i odbudowa państwa, Warszawa 1989.

[6] Wacław Tokarz, Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831, Warszawa 1993, s. 55–57.

[7] Henryk Wereszycki, Historia polityczna Polski 1864-1918, 1990, s. 214.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

Navigation

Nawigacja

Portale tematyczne