Znaki zodiaku w wystroju malarskim synagog

Znaki zodiaku na ścianie zachodniej synagogi w Łańcucie

Znaki zodiaku w wystroju malarskim synagog - jeden z wielu motywów wystroju malarskiego synagogi, stosowany od starożytności do czasów współczesnych. W Polsce popularnie stosowane od XVII wieku, głównie w bożnicach drewnianych, w okresie późniejszym także w murowanych. Najstarszy zachowany przykład na terenie Polski znajduje się w Inowłodzu i pochodzi prawdopodobnie z drugiej połowy XIX wieku. Znaki zodiaku zaliczają się do motywów astralnych, jakie przedstawiano w synagogach.

Znaki zodiaku

Strzelec przedstawiony w postaci napiętego łuku i podpisany miesiącem kislew, synagoga w Warszawie

Bliźnięta przedstawione w postaci dwóch gołębi i podpisany miesiącem siwan, synagoga w Niebylcu

Rak przedstawiony w postaci żuka jelonka i podpisany miesiącem tamuz, synagoga w Niebylcu

Symbole plemion Izraela na sklepieniu synagogi Mizrtachi w Będzinie

Znaki zodiaku malowano w kolejności kalendarzowej przeważnie na sklepieniach, na ścianach tuż pod sufitem lub na belkowaniu galerii dla kobiet w postaci fryzu. W niektórych przypadkach zodiak umieszczano w innej lokalizacji, co spowodowane mogło być architekturą sali lub istniejącym wystrojem.

Każdy znak był podpisany nazwą żydowskiego miesiąca:

• Baran – nisan
• Byk – ijar
• Bliźnięta – siwan
• Rak – tamuz
• Lew – aw
• Panna – elul
• Waga – tiszri
• Skorpion – cheszwan
• Strzelec – kislew
• Koziorożec – tewet
• Wodnik – szwat
• Ryby – adar

W większości znaków to, co przedstawiano, było zgodne z nazwą konstelacji. W czterech przypadkach: bliźniąt, panny, strzelca oraz wodnika, stosowano wyjątki, ponieważ judaizm zabrania przedstawiania ludzkiej postaci. Tak wykształciły się symbole zastępcze. W miejsce:

• bliźniąt – stosowano parę ptaków, np. gołębi lub dwie abstrakcyjne, wolutowe formy^[1].
• panny – stosowano kwiat, bukiet kwiatów lub kosz z kwiatami, w niektórych przypadkach trzymany w kobiecej ręce.
• strzelca – stosowano napięty łuk lub kuszę ze strzałą, w niektórych przypadkach z ukazaniem trzymającej go ręki.
• wodnika – stosowano lejącą się wodę z wiadra czy dzbana lub łódkę na wodzie.

Ludzkie postacie przedstawiono w dwóch przypadkach. W sandomierskiej synagodze zostały one przedstawione bez głów^[2]. Natomiast w synagodze Kupa w Krakowie przedstawienia są bardzo śmiałe:

• bliźnięta – to dwaj chłopcy z pochodniami.
• panna – to dziewczyna trzymająca snop zboża.
• strzelec – to centaur trzymający napięty łuk.
• wodnik – to mężczyzna wylewający wodę z wiadra.

W niektórych przypadkach, przedstawienia znaków były bardzo humorystyczne:

• skorpiona – przedstawiano jako jaszczurkę lub krokodyla^[3].
• raka – przedstawiano jako krokodyla^[4] lub żuka jelonka^[5].

Synagogi z zachowanymi znakami zodiaku w Polsce

Obecnie w Polsce zachowało się 8 synagog z zachowanym pełnym lub tylko częściowym cyklem zodiakalnym. Są to:

• Synagoga Mizrachi w Będzinie – brak jednego symbolu – strzelca
• Synagoga w Dąbrowie Tarnowskiej – pełny
• Synagoga w Inowłodzu – częściowy
• Synagoga Kupa w Krakowie – pełny
• Synagoga w Łańcucie – pełny
• Synagoga w Niebylcu – pełny
• Synagoga w Sandomierzu – pełny
• Synagoga przy Targowej 50/52 w Warszawie – pełny

Galeria

(c) I, Sławomir Pastuszka, CC BY-SA 2.5 Waga

(c) I, Sławomir Pastuszka, CC BY-SA 2.5 Rak

(c) I, Sławomir Pastuszka, CC BY-SA 2.5 Strzelec

(c) I, Sławomir Pastuszka, CC BY-SA 2.5 Koziorożec

(c) I, Sławomir Pastuszka, CC BY-SA 2.5 Wodnik

(c) I, Sławomir Pastuszka, CC BY-SA 2.5 Baran

(c) I, Sławomir Pastuszka, CC BY-SA 2.5 Panna

(c) I, Sławomir Pastuszka, CC BY-SA 2.5 Lew

(c) I, Sławomir Pastuszka, CC BY-SA 2.5 Skorpion

(c) I, Sławomir Pastuszka, CC BY-SA 2.5 Bliźnięta

(c) I, Sławomir Pastuszka, CC BY-SA 2.5 Byk

(c) I, Sławomir Pastuszka, CC BY-SA 2.5 Ryby

Bibliografia

• Andrzej Trzciński, Zachowane wystroje malarskie bożnic w Polsce, Studia Judaica 4: 2001 nr 1-2(7-8) s. 67-95

Przypisy