Zofia Kossak

Zofia Kossak

Zofia Kossak w 1933
Data i miejsce urodzenia	10 sierpnia 1889 Kośmin
Data i miejsce śmierci	9 kwietnia 1968 Bielsko-Biała
Narodowość	polska
Alma Mater	Szkoła Sztuk Pięknych
Dziedzina sztuki	powieść, opowiadanie
Muzeum artysty	Muzeum Zofii Kossak i Dwór Kossaków w Górkach Wielkich
Ważne dzieła
Pożoga Krzyżowcy Z otchłani
Odznaczenia

Zofia Kossak, później Zofia Kossak-Szczucka, później Zofia Kossak-Szatkowska, de domo Kossak, primo voto Szczucka, secundo voto Szatkowska (ur. 10 sierpnia 1889^[1][2] w Kośminie^[3], zm. 9 kwietnia 1968 w Bielsku-Białej) – polska powieściopisarka, współzałożycielka dwóch tajnych organizacji w okupowanej Polsce: Frontu Odrodzenia Polski oraz Rady Pomocy Żydom Żegota. Odznaczona pośmiertnie medalem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata (1982) i Orderem Orła Białego (2018).

Życiorys

Okres zaborów

Akt urodzenia Zofii Kossak 1890.

Zofia Kossak z matką Anną Kisielnicką-Kossak 1892.

Była córką Tadeusza Kossaka (brata bliźniaka Wojciecha) i Anny Kisielnickiej-Kossakowej, siostrą stryjeczną satyryczki Magdaleny Samozwaniec, poetki Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej i malarza Jerzego Kossaka oraz wnuczką Juliusza Kossaka.

W większości publikacji jako data jej narodzin figuruje rok 1890; po dotarciu do nieznanych wcześniej dokumentów okazało się, że przyszła na świat rok wcześniej. Dzieciństwo i młodość spędziła na Lubelszczyźnie i na Wołyniu.

Na początku uczyła się w domu, potem w 1906 pracowała jako nauczycielka w Warszawie. Zgodnie z tradycją rodzinną w latach 1912–1913 studiowała malarstwo w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie, a potem rysunek w École des Beaux-Arts w Genewie^[4]. W 1915 wyszła za mąż za Stefana Szczuckiego i zamieszkała z nim w Nowosielicy na Wołyniu. Tam przyszli na świat ich synowie – Juliusz (ur. 1916) i Tadeusz (ur. 1917)^[5]. W 1917 przeżyła z rodziną okres krwawych wystąpień chłopskich oraz najazd bolszewicki. Spisane wspomnienia z tego okresu, wydane w 1922 pod tytułem Pożoga, były jej właściwym debiutem literackim^[4].

Okres międzywojenny

W 1923, po śmierci męża we Lwowie, autorka przeniosła się z synami do rodziców do wsi Górki Wielkie na Śląsku Cieszyńskim. 14 kwietnia 1925 ponownie wyszła za mąż, za oficera WP Zygmunta Szatkowskiego^[6]. W 1926 na świat przyszedł jej trzeci syn, Witold Szatkowski, a umarł pierworodny – Juliusz Szczucki. W 1928 urodziła córkę, Annę Szatkowską^[5].

W 1932 została odznaczona nagrodą literacką województwa śląskiego. W 1935 umarł jej ojciec, Tadeusz Kossak^[5]. Istotnym dziełem Zofii Kossak był cykl wydanych w latach 1936–1937 powieści historycznych z okresu wypraw krzyżowych: Krzyżowcy, Król trędowaty i Bez oręża. W 1938 została uhonorowana przynależnością do Rycerskiego i Szpitalnego Zakonu św. Łazarza z Jerozolimy, poprzez otrzymanie Wielkiego Krzyża Zasługi.

II wojna światowa

W 1939 opuściła Górki Wielkie i przeniosła się do Warszawy. W stolicy zaangażowała się w działalność konspiracyjną i charytatywną. W 1941 wraz z przyjaciółmi oraz księdzem Edmundem Krauze z parafii Św. Krzyża, utworzyła Front Odrodzenia Polski i stanęła na jego czele^[6]. Współpracowała też z polityczno-wojskową katolicką organizacją podziemną Unia.

Pisarka współredagowała również pierwsze pismo podziemne „Polska Żyje”. W sierpniu 1942 opublikowała swój protest^[7]. We wrześniu 1942 wraz z Wandą Krahelską powołała Tymczasowy Komitet Pomocy Żydom, przekształcony wkrótce w Radę Pomocy Żydom „Żegota” (za tę działalność, w 1982 odznaczona została medalem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata). W 1943 w niemieckim obozie koncentracyjnym Auschwitz zginął jej drugi syn, Tadeusz Szczucki^[5]. Przypadkowo aresztowana 27 września 1943 przez patrol uliczny (wspomnienia łączniczki „Urszuli”)^[8] i 5 października 1943 wywieziona do KL Auschwitz-Birkenau^[6]. W 1944 została przewieziona do Warszawy, na Pawiak i skazana na śmierć. Dzięki staraniom władz podziemia została uwolniona w końcu lipca^[6]. Wzięła czynny udział w powstaniu warszawskim.

Okres powojenny

Stary grób Zofii Kossak-Szczuckiej w Górkach Wielkich

Po upadku powstania, do 1945 przebywała w Częstochowie. Tam opisała swoje wspomnienia z obozu w książce Z otchłani^[5]. W 1945 wyjechała do Londynu, gdzie jesienią przyjęła funkcję kierownika delegatury warszawskiego Polskiego Czerwonego Krzyża w Londynie^[9] i pozostała na przymusowej emigracji. Została bardzo źle przyjęta przez dużą część polskiej emigracji, była publicznie nazywania agentką komunistyczną, np. przez Zygmunta Nowakowskiego^[10]. Przez 12 lat wspólnie z mężem mieszkała na farmie Trossell w Kornwalii, kontynuując pracę pisarską. W 1946 została zaproszona przez króla na afternoon party w Windsorze^[11][6].

Na Zachodzie jej twórczość cieszyła się rosnącą popularnością, książki trafiały na listy bestsellerów, a powieść Bez oręża znalazła się na czele Book of the Month w Stanach Zjednoczonych^[6]. Do lat 70. powieść ta uzyskała w USA nakład do 750 tysięcy egzemplarzy^[12]. W Polsce w 1951 wszystkie jej utwory objęte zostały cenzurą i podlegały natychmiastowemu wycofaniu z bibliotek^[13]. Po okresie stalinizmu jednak jej książki były ponownie masowo wydawane^[12].

Wróciła do kraju w 1957^[14]. W 1958 przeprowadziła się z Warszawy do Górek Wielkich i zamieszkała w „Domku Ogrodnika” (górecki Dwór Anny i Tadeusza Kossaków spłonął w 1945).

Jako publicystka współpracowała przede wszystkim z prasą katolicką. Dzięki umiejętności barwnego obrazowania, dużym walorom poznawczym i potoczystej narracji większość jej powieści historycznych zyskała również popularność wśród dzieci. W 1964 była jedną z sygnatariuszek listu 34, w którym przyłączyła się do protestu pisarzy w obronie swobody wypowiedzi^[15]. W 1966 odmówiła przyjęcia Nagrody Państwowej I Stopnia w dziedzinie kultury i sztuki za wybitne osiągnięcia w dziedzinie powieści historycznej^[16].

Należała do Trzeciego Zakonu św. Dominika od Pokuty, w którym przyjęła imię Akwinata^[17].

Zmarła 9 kwietnia 1968 w Bielsku-Białej. Pochowana została na cmentarzu parafialnym w Górkach Wielkich obok ojca, Tadeusza Kossaka, i syna, Juliusza Szczuckiego.

Jej wnukiem jest François Rosset, profesor literatury francuskiej na Uniwersytecie w Lozannie (Szwajcaria)^[18].

Twórczość

(c) Anna Fenby-Taylor, CC BY-SA 3.0

Obecny grób Zofii Kossak-Szczuckiej na cmentarzu w Górkach Wielkich

Faktycznym debiutem pisarki była Pożoga z 1922. Powieść tę przetłumaczono na angielski w 1927 i wydano pt. The Blaze. Angielski tytuł był sugestią Josepha Conrada. Następnie Pożoga ukazała się w językach: francuskim, japońskim oraz węgierskim. Na inne języki przetłumaczono również: Kłopoty Kacperka góreckiego skrzata, Legnickie pole, Krzyżowców, Króla trędowatego, Bez oręża i Złotą wolność. Das Antlitz der Mutter było wydane tylko w przekładzie na język niemiecki^[19].

Ordery i odznaczenia

• Order Orła Białego (pośmiertnie, 11 listopada 2018)
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1963)^[20]
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (11 listopada 1937)^[21][22]
• Złoty Krzyż Zasługi (9 listopada 1932)^[23]
• Złoty Wawrzyn Akademicki (7 listopada 1936)^[24]
• Honorowa Odznaka Związku Szlachty Zagrodowej (styczeń 1939)^[25]
• Wielki Krzyż Zasługi Zakonu Rycerzy Św. Łazarza (1938)
• Medal Sprawiedliwy wśród Narodów Świata (pośmiertnie, 1982)

Upamiętnienie

Tablica pamiątkowa na domu, w którym mieszkała Zofia Kossak-Szczucka, w Warszawie przy ul. Radnej

W 1973 r. w Górkach Wielkich rozpoczęło działalność muzeum jej imienia, a w 1984 Towarzystwo im. Zofii Kossak^[6]. W 1998 dzieci Zofii Kossak: Anna i Witold oraz Gmina Brenna założyli Fundację im. Zofii Kossak, która od 2010 prowadzi Centrum Kultury i Sztuki „Dwór Kossaków” w Górkach Wielkich.

Powstały filmy dokumentalne poświęcone Zofii Kossak-Szczuckiej: W góreckim domku ogrodnika (2002), W cieniu zapomnienia (2006, scenariusz i reżyseria: Lucyna Smolińska, Mieczysław Sroka)^[26], Errata do biografii: Zofia Kossak-Szczucka, Anna Ferens (2008)

11 listopada 2018 Prezydent RP Andrzej Duda odznaczył pośmiertnie pisarkę Orderem Orła Białego jako wyraz najwyższego szacunku wobec znamienitych zasług poniesionych dla chwały, dobra i pożytku Rzeczypospolitej Polskiej, z okazji Narodowych Obchodów Setnej Rocznicy Odzyskania Niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej^[27].

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Zofia Kossak -Szczucka, Michał St. de Zieleśkiewicz
• Władysław Bartoszewski: „Gdyby nie Zofia Kossak, nie byłbym tym samym człowiekiem”, wp.pl > książki. 21-11-2007
• Muzeum Zofii Kossak-Szatkowskiej w Górkach Wielkich
• Zofia Kossak
• Stanisław Czesław Michałowski. Myślenie i świadectwo życia. „Nasz Głos”, s. 30–33, czerwiec–lipiec 2007. 
• Norbert Wójtowicz. Jeszcze o „świadectwie życia” Zofii Kossak. „Nasz Głos”, s. 25–26, sierpień–wrzesień 2007. 
• Metryka urodzenia Zofii Anny Kossak-Szczuckiej 21 I/2 II 1890 roku. dziedzictwo.polska.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-06-15)].
• Mokranowska Zdzisława. (2012). Zofia Kossak w kręgu Sienkiewiczowskich tematów kresowych. W: E. Dutka, M. Tomczok (red.), Proza polska XX wieku: przeglądy i interpretacje. T. 2, Z perspektywy nowego stulecia (s. 15–29). Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego
• Beata Gdak, Okupacyjna twórczość literacka i dziennikarska Zofii Kossak, 2012