Zoja Kosmodiemjanska

Zoja Kosmodiemjanska
Зоя Космодемья́нская
Tania
Ilustracja
Zoja Kosmodiemjanska (fotografia sprzed 1941 roku)
czerwonoarmista czerwonoarmista
Data i miejsce urodzenia

8 września 1923
Osino-Gaj, obwód tambowski

Data i miejsce śmierci

29 listopada 1941
Pietriszczewo

Przebieg służby
Lata służby

1941

Siły zbrojne

Red star.svg Armia Czerwona
Red star.svg partyzantka radziecka

Jednostki

pddział partyzancki nr 9903

Główne wojny i bitwy

II wojna światowa

Odznaczenia
Złota Gwiazda Bohatera Związku Radzieckiego
Order Lenina

Zoja Anatoljewna Kosmodiemjanska (ros. Зоя Анато́льевна Космодемья́нская) ps. „Tania” (ur. 8 września 1923, zm. 29 listopada 1941) – radziecka partyzantka, czerwonoarmistka, uznawana za bohaterkę Wielkiej wojny ojczyźnianej. Pierwsza kobieta, która otrzymała tytuł Bohatera Związku Radzieckiego[1].

Dzieciństwo i pochodzenie

Pochodziła z rodziny prawosławnych duchownych z tradycjami służby cerkwi sięgających kilku pokoleń. Jej dziadek – Piotr Iwanowicz, duchowny miejscowej cerkwi został w sierpniu 1918 zamordowany przez bolszewików. Jej ojciec – Anatolij Pietrowicz Kosmodiemjanski (pisał się przez „z”) studiował w seminarium, którego jednak nie ukończył z powodu jego zamknięcia. Rozpoczął życie świeckie i ożenił się z Lubow Czurikową. W 1929, za sprzeciw wobec kolektywizacji, cała rodzina została zesłana na Syberię, choć według innych źródeł była to dobrowolna ucieczka z obawy przed aresztowaniem. Po roku jednak, dzięki staraniom ciotki Zoi – Olgi, która pracowała w Nakomprosie (ministerstwie oświaty), cała rodzina przyjechała do Moskwy. W 1933 po nieudanej operacji zmarł ojciec Zoi, która wraz z młodszym bratem Aleksandrem została półsierotą. W szkole Zoja była dobrą uczennicą o zainteresowaniach humanistycznych. W październiku 1938 wstąpiła do Komsomołu. Bardzo szybko stała się jego aktywistką i została wybrana grupową, jednak później tej funkcji ją pozbawiono. W rezultacie, jak później wspominała jej matka, nabawiła się choroby nerwowej. W 1940 zachorowała na zapalenie opon mózgowych i przybywała w sanatorium, gdzie nawiązała znajomość z pisarzem Arkadijem Gajdarem. W tym samym roku, pomimo absencji, ukończyła Szkołę Średnią nr 201 w Moskwie.

Służba wojskowa

31 października 1941 Zoja zgłosiła się jako ochotnik-komsomolec do służby w Armii Czerwonej i została żołnierzem grupy zwiadowczo-dywersyjnej, noszącej oficjalnie nazwę: „Jednostka partyzancka nr 9903 sztabu Frontu Zachodniego”. Po krótkim przeszkoleniu została w listopadzie 1941 przerzucona w rejon Wołokołamska i koło wsi Obuchowo przekroczyła linię frontu (w nocy 6/7 listopada na odcinku 316 Dywizji). W tym samym miesiącu, na podstawie rozkazu Stalina nr 428[2] o pozbawieniu armii niemieckiej kwater zimowych i niszczeniu w związku z tym wszelkich zabudowań w strefie działań frontowych, oddział Zoi otrzymał zadanie spalenia 10 osad i wsi, w tym wieś Pietriszczewo w okręgu moskiewskim.

Akcja w Pietriszczewie

W sile dwóch dziesięcioosobowych grup 18 listopada oddział przystąpił do wykonania zadania. Tuż po rozpoczęciu akcji obie grupy zostały ostrzelane i rozbite pod wsią Gołowkino, 10 km od Pietriszczewa. Niedobitki grupy Zoi – trzy osoby łącznie z nią, 27 listopada dotarły do celu i podpaliły we wsi trzy domy. W rezultacie tych działań jeden partyzant został schwytany, a jeden wycofał się. Zoja pozostała sama i następnego dnia wieczorem ponowiła próbę spalenia wsi. Została zauważona przez jednego z miejscowych gospodarzy Swiridowa – członka powołanej przez okupantów straży wiejskiej (rozstrzelany później przez partyzantów za kolaborację) i schwytana przez Niemców.

Śmierć

Pomimo bicia, Zoja nie powiedziała na przesłuchaniu nic poza swoim pseudonimem. Przez kilka następnych godzin, boso i w samej bieliźnie przy mrozie, w asekuracji wartownika, była prowadzana po wsi. Niemcy liczyli, że ktoś z mieszkańców może ją rozpozna lub ona jego i zdradzi to choćby jakimś gestem. Demonstracja ta spotkała się jedynie z wrogą reakcją pogorzelców ze spalonych w dniu poprzednim zabudowań – Soliny i Smirnowej, które obrzuciły ją obelgami i wylały na nią wiadro z pomyjami (obydwie zostały później rozstrzelane przez partyzantów).

Następnego dnia o 10:30 rano Kosmodiemjanską wyprowadzono na główną ulicę wsi i publicznie powieszono z tabliczką z napisem w języku rosyjskim i niemieckim: „Podpalacz domów”. Według świadków do końca zachowywała niezłomną postawę i wykrzykiwała propagandowe frazesy do tłumu oraz groźby pod adresem oprawców. Jej ciało około miesiąca wisiało na szubienicy ku przestrodze i niejednokrotnie było poddawane bezczeszczeniu ze strony przechodzących przez wieś oddziałów niemieckich. W Nowy Rok 1942 roku pijani niemieccy żołnierze zerwali je w końcu ze sznura i po raz kolejny zbezcześcili. To właśnie wtedy (a nie podczas przesłuchania miesiąc wcześniej) odcięto jej bagnetami pierś. Następnego dnia niemieckie dowództwo poleciło mieszkańcom wsi rozebrać szubienicę, a zwłoki pogrzebać pod wsią.

Po wojnie jej ciało zostało pochowane na cmentarzu Nowodziewiczym w Moskwie, gdzie ma piękny pomnik nagrobny.

Kult

O losie Zoi stało się głośno po artykule Piotra Lidowa pt. Tania opublikowanym w „Prawdzie” w styczniu 1942. W tym samym dniu wieczorem nadano go w ogólnokrajowej audycji radiowej. Jego autor o śmierci partyzantki usłyszał przypadkiem od naocznego świadka, sędziwego mieszkańca wsi Pietriszczewo. Niedługo potem do redakcji dziennika dostarczono kilka fotografii z egzekucji Zoi, znalezionych przy zabitym żołnierzu niemieckim. Gazeta opublikowała wstrząsające zdjęcia i miliony ludzi w ZSRR zaczęły żyć tragiczną historią nastoletniej komsomołki[3]. Miesiąc później, 16 lutego 1942, Zoi został przyznany pośmiertnie tytuł Bohatera Związku Radzieckiego (jako pierwszej kobiecie w historii) i Order Lenina[4]. Bardzo szybko wyrosła na kryształowego bohatera wojny z faszystowskimi Niemcami – symbol bezwzględnego oporu i bohaterskiej walki z najeźdźcą. Po wojnie, używając dzisiejszego języka, stała się ikoną propagandy i kultury masowej w ZSRR i większości obozu socjalistycznego. Jej kult urósł do rozmiarów legendy Joanny d’Arc we Francji[5]. Jej imieniem nazywano szkoły i ulice, pisali o niej poeci i pisarze, uwieczniali malarze i rzeźbiarze, jej postać występuje w kilku filmach, poświęcono jej muzea (istniejące po dziś dzień), jej imieniem nazwano dwa statki i planetoidę. Jako wzór komunistycznego wychowania dla młodzieży była patronką Komsomołu w czasach ZSRR. Jednakże w PRL – poza kręgiem specjalistów, filologów i historyków – mało kto o niej słyszał. Nie posiadała żadnych pomników, szkół ani ulic swojego imienia. Słowem nie wspomina o niej wydana w Polsce Ludowej Encyklopedia II wojny światowej Sobczaka z 1975 i Encyklopedia wojskowa Urbanowicza z lat 1967–1971. Mająca kilka wydań Encyklopedia Popularna PWN poświęca jej krótką, trzyzdaniową notatkę. Najczęściej pisały o niej podręczniki do nauki języka rosyjskiego szkół średnich.

Wątpliwości

Wraz z pieriestrojką i idącą za nią krytyką systemu komunistycznego w ZSRR nieskazitelny obraz Zoi Kosmodiemjanskiej również zaczął budzić wątpliwości. Najpoważniejszym zarzutem wysuwanym wobec niej było oskarżenie o schizofrenię[6]. W 2000 roku rosyjski historyk Konstantin Zalesski w jednej ze swoich prac napisał, że Zoja nie została aresztowana przez Niemców, a schwytana przez miejscowych chłopów, wzburzonych podpaleniem ich gospodarstw. Mieli oni następnie oddać ją w ręce żandarmerii niemieckiej w sąsiedniej miejscowości, ponieważ w Pietriszczewie oddziały niemieckie w ogóle nie stacjonowały. Według Zalesskiego prawie wszyscy mieszkańcy wsi zostali po wyzwoleniu wywiezieni w nieznanym kierunku. Historyk w ogóle podawał w wątpliwość tożsamość powieszonej w Pietriszczewie dziewczyny[5]. Najnowsze doniesienia prasowe o sprawie Zoi Kosmodiemjanskiej podają, że została ona wydana przez dowódcę oddziału, również komsomolca, Wasilija Kłubkowa, który po schwytaniu go przez Niemców zadeklarował współpracę i w zamian za uwolnienie uprzedził ich o powtórnej akcji z 28 listopada. Miał on się do tego przyznać na przesłuchaniu w Smierszu, jednak informacje te trudno już dziś zweryfikować (sam Kłubkow został rozstrzelany za zdradę ojczyzny w kwietniu 1942)[7].

Pamięć

Pojmanie Zoi Kosmodiemjanskiej na znaczku poczty ZSRR z 1942

Odznaczenia

W sztuce

w literaturze
  • Margarita Aligier – wiersz pt. Zoja, za który w 1943 autorka otrzymała Nagrodę Stalinowską.
  • Lubow Kosmodiemjanska (matka Zoi) – powieść pt. Powiest’ o Zoje i Szurie
  • w 1961 Wiaczesław Kowalewski napisał o niej dwutomową powieść pt. Nie bojsia smierti
  • w 1975 Nikołaj Borisow napisał jej biografię pt. S imieniem Zoi
  • wiersze o Zoi pisali: poeta turecki Nâzım Hikmet i chiński Ai Qing.
Zoja Kosmodiemjanska na znaczku poczty NRD z 1967
w malarstwie
  • KukryniksyZoja Kosmodiemjanskaja (1942-1947)
  • Dmitrij Moczalski – Zoja Kosmodiemjanskaja (1942-1946)
  • Konstantin Szczekotow – Posledniaja nocz' (1948–1949)
Pomnik Kosmodiemjanskiej w Tambowie
w filmie
w malarstwie
w rzeźbie
  • pomnik przy Drodze Białoruskiej k. Pietriszczewa
  • pomnik w Osinowych Gajach – rodzinnej wsi Zoi
  • pomnik na peronie stacji Partizanskaja moskiewskiego metro
  • Pomnik w Petersburgu w Moskiewskim Parku Zwycięstwa
  • pomnik w Kijowie na skwerze jej imienia
  • pomnik w Charkowie na Skwerze Zwycięstwa
  • pomnik w Saratowie przy ulicy jej imienia
  • pomnik w Tambowie przy ulicy Zwycięstwa
  • pomnik w Czelabińsku przy ulicy Noworossijskiej
  • pomnik w Rybińsku przy ulicy jej imienia
  • liczne popiersia i tablice pamiątkowe w szkołach jej imienia na terenie krajów byłego ZSRR i bloku wschodniego.
w muzealnictwie
  • muzea w szkołach: podstawowej w Osino-Gaju – rodzinnej wsi Zoi oraz szkole nr 201 w Moskwie
  • muzeum we wsi Pietriszczewo – miejscu śmierci Zoi

W astronomii

Zobacz też

  • Sasza Filippow

Przypisy

  1. Указ Президиума Верховного Совета СССР «О присвоении звания Героя Советского Союза т. т. Гурьянову М. А., Космодемьянской З. А., Кузину И. Н., особо отличившимся в партизанской борьбы в тылу против немецких захватчиков» от 16 февраля 1942 года, „Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик”, 7 (166), 10 marca 1942, s. 1 (ros.).
  2. Приказ Ставки ВГК от 17 ноября 1941 № 428 о создании специальных команд по разрушению и сжиганию населенных пунктов в тылу немецко-фашистских войск (ros.).
  3. Legiendy Wielikoj Otieczestwiennoj. Zoja Kosmodiemjanskaja. [w:] SMIru [on-line]. 5 kwietnia 2010. [dostęp 2010-04-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2005-12-27)]. (ros.).
  4. Gieroi Sowietskogo Sojuza. [w:] Diesant biessmiertnych [on-line]. [dostęp 1971-04-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (29 marca 2010)]. (ros.).zły zapis daty dostępu
  5. a b Konstanty Zalesski: Impieria Stalina. Biograficzieskij encikłopediczieskij słowar'. Moskwa: Wiecze, 2000. ISBN 5-7838-0716-8.
  6. Aleksandr Żowtis. Zoja Kosmodiemjanskaja. Gieroinia ili simwoł?. „Argumienty i Fakty”, 1991. Moskwa: ZAO Argumenty i Fakty. ISSN 0204-0476. 
  7. Władimir Łota. O podwigie i podłosti.
  8. Герой Советского Союза Космодемьянская Зоя Анатольевна :: Герои страны, www.warheroes.ru [dostęp 2018-09-19].

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Red star.svg
A red star. 1922-1943. Used as a symbol of communism in some occasions. The symbol can also represent socialism. Also seen on Soviet aircraft.
Золотая Звезда Героя Советского Союза.svg
Medal “Gold Star” of a “Hero of the Soviet Union”
Order of Lenin Ribbon Bar.svg
Ribbon bar for the Soviet decoration Order of Lenin. Drawn by Zscout370.
RKKA 1941 collar small OR1 krasnoarmeyets.svg
Autor: Jam123, Licencja: CC0
Rank insignia of the Workers' and Peasants' Red Army, here "Red Army soldier" (OR1) – jacket collar patch, infantry, 1941–1943.
Зоя в Тамбове.jpg
Autor: Дмитрий Ратников, Licencja: CC BY 3.0
Тамбов, памятник Зое Космодемьянской
Zoya Kosmodemyanskaya, 1941.png
Hero of the Soviet Union Zoya Anatolyevna Kosmodemyanskaya
Rus Stamp GSS-Kosmodemyanskaya.jpg
Почтовая марка СССР - Космодемьянская Зоя Анатольевна, Герой Советского Союза
Zoya Kosmodemyanskaya on stamp.JPG
German post stamp dedicated to Zoya Kosmodemyanskaya.