Zoja Kosmodiemjanska

Zoja Kosmodiemjanska
Зоя Космодемья́нская
Tania
Ilustracja
Zoja Kosmodiemjanska (fotografia sprzed 1941 roku)
czerwonoarmista czerwonoarmista
Data i miejsce urodzenia

8 września 1923
Osino-Gaj, obwód tambowski

Data i miejsce śmierci

29 listopada 1941
Pietriszczewo

Przebieg służby
Lata służby

1941

Siły zbrojne

Red star.svg Armia Czerwona
Red star.svg partyzantka radziecka

Jednostki

pddział partyzancki nr 9903

Główne wojny i bitwy

II wojna światowa

Odznaczenia
Złota Gwiazda Bohatera Związku Radzieckiego
Order Lenina

Zoja Anatoljewna Kosmodiemjanska (ros. Зоя Анато́льевна Космодемья́нская) ps. „Tania” (ur. 8 września 1923, zm. 29 listopada 1941) – radziecka partyzantka, czerwonoarmistka, uznawana za bohaterkę Wielkiej wojny ojczyźnianej. Pierwsza kobieta, która otrzymała tytuł Bohatera Związku Radzieckiego[1].

Dzieciństwo i pochodzenie

Pochodziła z rodziny prawosławnych duchownych z tradycjami służby cerkwi sięgających kilku pokoleń. Jej dziadek – Piotr Iwanowicz, duchowny miejscowej cerkwi został w sierpniu 1918 zamordowany przez bolszewików. Jej ojciec – Anatolij Pietrowicz Kosmodiemjanski (pisał się przez „z”) studiował w seminarium, którego jednak nie ukończył z powodu jego zamknięcia. Rozpoczął życie świeckie i ożenił się z Lubow Czurikową. W 1929, za sprzeciw wobec kolektywizacji, cała rodzina została zesłana na Syberię, choć według innych źródeł była to dobrowolna ucieczka z obawy przed aresztowaniem. Po roku jednak, dzięki staraniom ciotki Zoi – Olgi, która pracowała w Nakomprosie (ministerstwie oświaty), cała rodzina przyjechała do Moskwy. W 1933 po nieudanej operacji zmarł ojciec Zoi, która wraz z młodszym bratem Aleksandrem została półsierotą. W szkole Zoja była dobrą uczennicą o zainteresowaniach humanistycznych. W październiku 1938 wstąpiła do Komsomołu. Bardzo szybko stała się jego aktywistką i została wybrana grupową, jednak później tej funkcji ją pozbawiono. W rezultacie, jak później wspominała jej matka, nabawiła się choroby nerwowej. W 1940 zachorowała na zapalenie opon mózgowych i przybywała w sanatorium, gdzie nawiązała znajomość z pisarzem Arkadijem Gajdarem. W tym samym roku, pomimo absencji, ukończyła Szkołę Średnią nr 201 w Moskwie.

Służba wojskowa

31 października 1941 Zoja zgłosiła się jako ochotnik-komsomolec do służby w Armii Czerwonej i została żołnierzem grupy zwiadowczo-dywersyjnej, noszącej oficjalnie nazwę: „Jednostka partyzancka nr 9903 sztabu Frontu Zachodniego”. Po krótkim przeszkoleniu została w listopadzie 1941 przerzucona w rejon Wołokołamska i koło wsi Obuchowo przekroczyła linię frontu (w nocy 6/7 listopada na odcinku 316 Dywizji). W tym samym miesiącu, na podstawie rozkazu Stalina nr 428[2] o pozbawieniu armii niemieckiej kwater zimowych i niszczeniu w związku z tym wszelkich zabudowań w strefie działań frontowych, oddział Zoi otrzymał zadanie spalenia 10 osad i wsi, w tym wieś Pietriszczewo w okręgu moskiewskim.

Akcja w Pietriszczewie

W sile dwóch dziesięcioosobowych grup 18 listopada oddział przystąpił do wykonania zadania. Tuż po rozpoczęciu akcji obie grupy zostały ostrzelane i rozbite pod wsią Gołowkino, 10 km od Pietriszczewa. Niedobitki grupy Zoi – trzy osoby łącznie z nią, 27 listopada dotarły do celu i podpaliły we wsi trzy domy. W rezultacie tych działań jeden partyzant został schwytany, a jeden wycofał się. Zoja pozostała sama i następnego dnia wieczorem ponowiła próbę spalenia wsi. Została zauważona przez jednego z miejscowych gospodarzy Swiridowa – członka powołanej przez okupantów straży wiejskiej (rozstrzelany później przez partyzantów za kolaborację) i schwytana przez Niemców.

Śmierć

Pomimo bicia, Zoja nie powiedziała na przesłuchaniu nic poza swoim pseudonimem. Przez kilka następnych godzin, boso i w samej bieliźnie przy mrozie, w asekuracji wartownika, była prowadzana po wsi. Niemcy liczyli, że ktoś z mieszkańców może ją rozpozna lub ona jego i zdradzi to choćby jakimś gestem. Demonstracja ta spotkała się jedynie z wrogą reakcją pogorzelców ze spalonych w dniu poprzednim zabudowań – Soliny i Smirnowej, które obrzuciły ją obelgami i wylały na nią wiadro z pomyjami (obydwie zostały później rozstrzelane przez partyzantów).

Następnego dnia o 10:30 rano Kosmodiemjanską wyprowadzono na główną ulicę wsi i publicznie powieszono z tabliczką z napisem w języku rosyjskim i niemieckim: „Podpalacz domów”. Według świadków do końca zachowywała niezłomną postawę i wykrzykiwała propagandowe frazesy do tłumu oraz groźby pod adresem oprawców. Jej ciało około miesiąca wisiało na szubienicy ku przestrodze i niejednokrotnie było poddawane bezczeszczeniu ze strony przechodzących przez wieś oddziałów niemieckich. W Nowy Rok 1942 roku pijani niemieccy żołnierze zerwali je w końcu ze sznura i po raz kolejny zbezcześcili. To właśnie wtedy (a nie podczas przesłuchania miesiąc wcześniej) odcięto jej bagnetami pierś. Następnego dnia niemieckie dowództwo poleciło mieszkańcom wsi rozebrać szubienicę, a zwłoki pogrzebać pod wsią.

Po wojnie jej ciało zostało pochowane na cmentarzu Nowodziewiczym w Moskwie, gdzie ma piękny pomnik nagrobny.

Kult

O losie Zoi stało się głośno po artykule Piotra Lidowa pt. Tania opublikowanym w „Prawdzie” w styczniu 1942. W tym samym dniu wieczorem nadano go w ogólnokrajowej audycji radiowej. Jego autor o śmierci partyzantki usłyszał przypadkiem od naocznego świadka, sędziwego mieszkańca wsi Pietriszczewo. Niedługo potem do redakcji dziennika dostarczono kilka fotografii z egzekucji Zoi, znalezionych przy zabitym żołnierzu niemieckim. Gazeta opublikowała wstrząsające zdjęcia i miliony ludzi w ZSRR zaczęły żyć tragiczną historią nastoletniej komsomołki[3]. Miesiąc później, 16 lutego 1942, Zoi został przyznany pośmiertnie tytuł Bohatera Związku Radzieckiego (jako pierwszej kobiecie w historii) i Order Lenina[4]. Bardzo szybko wyrosła na kryształowego bohatera wojny z faszystowskimi Niemcami – symbol bezwzględnego oporu i bohaterskiej walki z najeźdźcą. Po wojnie, używając dzisiejszego języka, stała się ikoną propagandy i kultury masowej w ZSRR i większości obozu socjalistycznego. Jej kult urósł do rozmiarów legendy Joanny d’Arc we Francji[5]. Jej imieniem nazywano szkoły i ulice, pisali o niej poeci i pisarze, uwieczniali malarze i rzeźbiarze, jej postać występuje w kilku filmach, poświęcono jej muzea (istniejące po dziś dzień), jej imieniem nazwano dwa statki i planetoidę. Jako wzór komunistycznego wychowania dla młodzieży była patronką Komsomołu w czasach ZSRR. Jednakże w PRL – poza kręgiem specjalistów, filologów i historyków – mało kto o niej słyszał. Nie posiadała żadnych pomników, szkół ani ulic swojego imienia. Słowem nie wspomina o niej wydana w Polsce Ludowej Encyklopedia II wojny światowej Sobczaka z 1975 i Encyklopedia wojskowa Urbanowicza z lat 1967–1971. Mająca kilka wydań Encyklopedia Popularna PWN poświęca jej krótką, trzyzdaniową notatkę. Najczęściej pisały o niej podręczniki do nauki języka rosyjskiego szkół średnich.

Wątpliwości

Wraz z pieriestrojką i idącą za nią krytyką systemu komunistycznego w ZSRR nieskazitelny obraz Zoi Kosmodiemjanskiej również zaczął budzić wątpliwości. Najpoważniejszym zarzutem wysuwanym wobec niej było oskarżenie o schizofrenię[6]. W 2000 roku rosyjski historyk Konstantin Zalesski w jednej ze swoich prac napisał, że Zoja nie została aresztowana przez Niemców, a schwytana przez miejscowych chłopów, wzburzonych podpaleniem ich gospodarstw. Mieli oni następnie oddać ją w ręce żandarmerii niemieckiej w sąsiedniej miejscowości, ponieważ w Pietriszczewie oddziały niemieckie w ogóle nie stacjonowały. Według Zalesskiego prawie wszyscy mieszkańcy wsi zostali po wyzwoleniu wywiezieni w nieznanym kierunku. Historyk w ogóle podawał w wątpliwość tożsamość powieszonej w Pietriszczewie dziewczyny[5]. Najnowsze doniesienia prasowe o sprawie Zoi Kosmodiemjanskiej podają, że została ona wydana przez dowódcę oddziału, również komsomolca, Wasilija Kłubkowa, który po schwytaniu go przez Niemców zadeklarował współpracę i w zamian za uwolnienie uprzedził ich o powtórnej akcji z 28 listopada. Miał on się do tego przyznać na przesłuchaniu w Smierszu, jednak informacje te trudno już dziś zweryfikować (sam Kłubkow został rozstrzelany za zdradę ojczyzny w kwietniu 1942)[7].

Pamięć

Pojmanie Zoi Kosmodiemjanskiej na znaczku poczty ZSRR z 1942

Odznaczenia

W sztuce

w literaturze
  • Margarita Aligier – wiersz pt. Zoja, za który w 1943 autorka otrzymała Nagrodę Stalinowską.
  • Lubow Kosmodiemjanska (matka Zoi) – powieść pt. Powiest’ o Zoje i Szurie
  • w 1961 Wiaczesław Kowalewski napisał o niej dwutomową powieść pt. Nie bojsia smierti
  • w 1975 Nikołaj Borisow napisał jej biografię pt. S imieniem Zoi
  • wiersze o Zoi pisali: poeta turecki Nâzım Hikmet i chiński Ai Qing.
Zoja Kosmodiemjanska na znaczku poczty NRD z 1967
w malarstwie
  • KukryniksyZoja Kosmodiemjanskaja (1942-1947)
  • Dmitrij Moczalski – Zoja Kosmodiemjanskaja (1942-1946)
  • Konstantin Szczekotow – Posledniaja nocz' (1948–1949)
Pomnik Kosmodiemjanskiej w Tambowie
w filmie
w malarstwie
w rzeźbie
  • pomnik przy Drodze Białoruskiej k. Pietriszczewa
  • pomnik w Osinowych Gajach – rodzinnej wsi Zoi
  • pomnik na peronie stacji Partizanskaja moskiewskiego metro
  • Pomnik w Petersburgu w Moskiewskim Parku Zwycięstwa
  • pomnik w Kijowie na skwerze jej imienia
  • pomnik w Charkowie na Skwerze Zwycięstwa
  • pomnik w Saratowie przy ulicy jej imienia
  • pomnik w Tambowie przy ulicy Zwycięstwa
  • pomnik w Czelabińsku przy ulicy Noworossijskiej
  • pomnik w Rybińsku przy ulicy jej imienia
  • liczne popiersia i tablice pamiątkowe w szkołach jej imienia na terenie krajów byłego ZSRR i bloku wschodniego.
w muzealnictwie
  • muzea w szkołach: podstawowej w Osino-Gaju – rodzinnej wsi Zoi oraz szkole nr 201 w Moskwie
  • muzeum we wsi Pietriszczewo – miejscu śmierci Zoi

W astronomii

Zobacz też

  • Sasza Filippow

Przypisy

  1. Указ Президиума Верховного Совета СССР «О присвоении звания Героя Советского Союза т. т. Гурьянову М. А., Космодемьянской З. А., Кузину И. Н., особо отличившимся в партизанской борьбы в тылу против немецких захватчиков» от 16 февраля 1942 года, „Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик”, 7 (166), 10 marca 1942, s. 1 (ros.).
  2. Приказ Ставки ВГК от 17 ноября 1941 № 428 о создании специальных команд по разрушению и сжиганию населенных пунктов в тылу немецко-фашистских войск (ros.).
  3. Legiendy Wielikoj Otieczestwiennoj. Zoja Kosmodiemjanskaja. [w:] SMIru [on-line]. 5 kwietnia 2010. [dostęp 2010-04-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2005-12-27)]. (ros.).
  4. Gieroi Sowietskogo Sojuza. [w:] Diesant biessmiertnych [on-line]. [dostęp 1971-04-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (29 marca 2010)]. (ros.).zły zapis daty dostępu
  5. a b Konstanty Zalesski: Impieria Stalina. Biograficzieskij encikłopediczieskij słowar'. Moskwa: Wiecze, 2000. ISBN 5-7838-0716-8.
  6. Aleksandr Żowtis. Zoja Kosmodiemjanskaja. Gieroinia ili simwoł?. „Argumienty i Fakty”, 1991. Moskwa: ZAO Argumenty i Fakty. ISSN 0204-0476. 
  7. Władimir Łota. O podwigie i podłosti.
  8. Герой Советского Союза Космодемьянская Зоя Анатольевна :: Герои страны, www.warheroes.ru [dostęp 2018-09-19].

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Red star.svg
A red star. 1922-1943. Used as a symbol of communism in some occasions. The symbol can also represent socialism. Also seen on Soviet aircraft.
Order of Lenin Ribbon Bar.svg
Ribbon bar for the Soviet decoration Order of Lenin. Drawn by Zscout370.
RKKA 1941 collar small OR1 krasnoarmeyets.svg
Autor: Jam123, Licencja: CC0
Rank insignia of the Workers' and Peasants' Red Army, here "Red Army soldier" (OR1) – jacket collar patch, infantry, 1941–1943.
Зоя в Тамбове.jpg
Autor: Дмитрий Ратников, Licencja: CC BY 3.0
Тамбов, памятник Зое Космодемьянской
Золотая Звезда Героя Советского Союза.svg
Medal “Gold Star” of a “Hero of the Soviet Union”
Zoya Kosmodemyanskaya, 1941.png
Hero of the Soviet Union Zoya Anatolyevna Kosmodemyanskaya
Rus Stamp GSS-Kosmodemyanskaya.jpg
Почтовая марка СССР - Космодемьянская Зоя Анатольевна, Герой Советского Союза
Zoya Kosmodemyanskaya on stamp.JPG
German post stamp dedicated to Zoya Kosmodemyanskaya.