Zorza (mitologia)

Zorza

— uosobienie świtu, zmierzchu —
Zaria-Zaranica, Andriej Szyszkin, 2010
Inne imiona	Zaranica, Zoria, Zaria
Występowanie	religia Słowian
Odpowiednik	Eos (grecki) Aurora (rzymski) Ausrine (bałtyjski) Uszas (hinduski)
Rodzina
Rodzeństwo	Słońce (Dadźbóg?), Księżyc, Gwiazda-Jutrzenka

Zorza – postać w folklorze słowiańskim, uosobienie świtu, być może bogini. W zależności od tradycji może występować w liczbie pojedynczej, dwóch lub trzech sióstr jednocześnie. Mimo że Zorza jest etymologicznie niezwiązana z praindoeuropejską boginią świtu *H₂éwsōs, to posiada większość jej cech. Często przedstawiana jako siostra Słońca, Księżyca, oraz Gwiazdy-Jutrzenki – Gwiazdy Porannej z którą czasami ją utożsamiano^[1]. Mieszka w Pałacu Słońca, otwiera mu rano bramę by mógł ruszyć w wędrówkę po niebie, pilnuje jego białych koni, opisywana też jako dziewica^[2].

Etymologia

Ogólnosłowiańskie słowo zorza (z prasłowiańskiego *zoŗà) pochodzi z tego samego rdzenia co staropolskie słowo źrzeć (‘widzieć, obserwować’, z prasłowiańskiego *zьrěti), które oryginalnie mogło oznaczać ‘blask’. Słowo zarza mogło powstać pod wpływem słowa ‘żar’. *zoŗà pochodzi z prabałtosłowiańskiego *źoriˀ (por. litewskie žarà, žarijà), etymologia rdzenia niejasna^[3].

Mitologia porównawcza

Praindoeuropejską, zrekonstruowaną boginią świtu jest *H₂éwsōs. Jej imię zostało zrekonstruowane przy pomocy metody porównawczej na podstawie imion indoeuropejskich bogiń świtu, np. greckiej Eos, rzymskiej Aurory, czy wedyjskiej Uszas, analogicznie, na podstawie wspólnych cech bogiń świtu, zostały również zrekonstruowane cechy praindoeuropejskiej bogini.

Mimo że kult Zorzy znajduje potwierdzenie tylko w folklorze, to jego korzenie sięgają indoeuropejskich czasów starożytnych, a sama Zorza przejawia większość cech *H₂éwsōs^[4]. Zorza posiada następujące cechy wspólne dla większości bogiń świtu:

1. Pojawia się w towarzystwie św. Jerzego i św. Mikołaja (interpretowanych jako boscy bliźniacy)^[5]
2. Kolory czerwony, krasny, złoty, żółty, różany^[2][6]
3. Mieszka za morzem, na wyspie Bujan^[7][2]
4. Otwiera drzwi Słońcu^[1][2]
5. Posiadała złotą łódź i srebrne wiosło

Dwie Zorze z Psałterza Chłudowa

Zarubin podjął się porównania folkloru słowiańskiego oraz indoaryjskiej Rygwedy i Atharwawedy, gdzie zachowały się wizerunki Słońca i jego towarzyszek, Zórz. Wizerunki te sięgają starożytnych koncepcji od początkowo fetyszystycznych (Słońce w postaci pierścienia lub koła) do późniejszych antropomorficznych. Nowogrodzki Psałterz Chłudowa z końca XIII wieku zawiera miniaturę przedstawiającą dwie kobiety. Jedna z nich, ognistoczerwona, podpisana jako „zorza poranna”, w prawej ręce trzyma czerwone słońce w formie pierścienia, w lewej ręce trzyma pochodnię opartą na ramieniu, zakończoną pudełkiem, z którego wychodzi jasnozielony pasek przechodzący w ciemnozielony. Pasmo to kończy się w prawej ręce innej kobiety, w kolorze zielonym, podpisaną jako „zorza wieczorna”, z lewego rękawa wyłania się ptaszek. Zinterpretować to należy jako Zorzę Poranną wypuszczającą Słońce na jego dzienną wędrówkę, a o zachodzie na spotkanie ze Słońcem oczekuje Zorza Wieczorna. Bardzo podobny motyw został odnaleziony w jaskiniowej świątyni z II lub III w. n.e. w Naszik, Indie. Płaskorzeźba przedstawia dwie kobiety: jedna z nich, przy pomocy pochodni, zapala koło Słońca, a druga oczekuje go o zachodzie. Niektóre inne płaskorzeźby przedstawiają dwie boginie świtu: Uszas i Pratiuszę, a Słońce w towarzystwie Zórz pojawia się w kilku hymnach. Słońce w postaci kola pojawia się w indoaryjskiej Rygwedzie, czy nordyckiej Eddzie, a także w folklorze: podczas dorocznych świąt Germanów i Słowian zapalali oni koło, które według średniowiecznych autorów miało symbolizować słońce^[2].

Podobne wizerunki podobne do tego z psałterza i z Naszik pojawiają się w różnych częściach słowiańszczyzny, np. na rzeźbionej i malowanej bramie słowackiej posiadłości chłopskiej (wieś Očová): na jednym z filarów wyrzeźbiona jest Zorza Poranna, o złotej głowie, nad nią znajduje się łuna, a jeszcze wyżej Słońce, które toczy się po łukowej drodze, a na drugim filarze wyrzeźbiona jest Zorza Wieczorna, nad którą znajduje się zachodzące słońce. Na tej płaskorzeźbie znajdują się też przyciemnione słońca, być może martwe słońca pojawiające się w folklorze słowiańskim. Motywy te potwierdzone są też przez rosyjskie powiedzenie „Słońce nie wzejdzie bez Porannej Zoriuszki”. Taki motyw znaleziono także na grzbiecie sań z XIX w., gdzie Słońce, w formie koła, znajduje się w pałacu, a dwie Zorze stoją w wyjściu, oraz na chłopskim hafcie z obwodu twerskiego, gdzie Zorze na koniach podjeżdżają na koniach do Słońca, jedna jest czerwona, a druga zielona^[2].

Tradycja ruska

W tradycji ruskiej często występują jako dwie dziewicze siostry: Zoria Utrienniaja (Zorza Poranna, od utro – „poranek”) jako bogini świtu, oraz Zoria Wieczerniaja (Zorza Wieczorna, od wieczer – „wieczór”) jako bogini zmierzchu. Każda miała stać po innej stronie złotego tronu Słońca. Zorza Poranna otwierała bramę niebiańskiego pałacu, gdy Słońce rano ruszało w wędrówkę po niebie, a Zorza Wieczorna zamykała bramę, gdy Słońce wracało na noc do swojej siedziby^[1][2]. Siedziba Zorzy miała znajdować się na wyspie Bujan^[8].

Mit z późniejszego okresu mówi o trzech Zorzach i ich specjalnym zadaniu^[1]:

Zorza patronowała także małżeństwom, co objawia się tym, że często występuje w pieśniach ślubnych, oraz aranżowała je pomiędzy bogami. W jednej z pieśni małorosyjskich, gdzie Księżyc podczas wędrówki po niebie spotyka Zorzę, wprost przypisuje się jej tę funkcję^[9][a]:

Modlono się do niej jako Zarii (Zaria) także o dobre plony oraz o zdrowie^[10]:

Tradycja białoruska

W folklorze białoruskim pojawia się jako Zaranica (Зараніца) lub jako Zara-zaranica (Зара-Зараніца). W jednym z fragmentów Zorzę spotykają śś. Jerzy oraz Mikołaj, którzy wedle mitologii porównawczej pełnią funkcję boskich bliźniaków, którzy w mitologiach indoeuropejskich na ogół są braćmi bogini świtu: „Szedł święty Jerzy z Mikołajem, spotkali Zaranicę”^[5].

W folklorze występuje także w formie zagadki^[11]:

Chodzi tutaj o rosę, na którą księżyc nie reaguje a która znika pod wpływem słońca^[11]. Zara prawdopodobnie jest po prostu boginią świtu, i można ją tłumaczyć dosłownie jako Świt, a Zaranica jest zdrobnieniem i może świadczyć o szacunku wobec Niej^[5].

Tradycja polska

W folklorze polskim występują trzy siostry zorze: Zorza porankowa, Zorza południowa, Zorza wieczorowa, które pełnią funkcję Rodzanic^[12]:

Zorza w kulturze

• Popularna pieśń ludowa Zoriuszka (Зорюшка) śpiewana w dniu zaślubin^[16].
• Trzy Zorze występują w serialu Amerykańscy bogowie: Zorza Poranna, Zorza Wieczorna oraz Zorza Północna^[17].
• Zorza pojawia się w Kronikach Żelaznego Druida autorstwa Kevina Hearne^[18].
• Jeden z utworów australijskiego kompozytora Juliana Cochrana nosi nazwę Zorya Vechernyaya^[19].
• Jeden z albumów czeskiego kompozytora Floexa nosi nazwę Zorya, a ostatni numer na płycie nosi nazwę Zorya Polunochnaya^[20].

Zobacz też

• Ēostre
• Uzume
• Dali
• Orvandil

Linki zewnętrzne

• Zoriuszka w serwisie YouTube w wykonaniu zespołu Werchowyna
• Zoriuszka w serwisie YouTube w wykonaniu Drużyny Grodu Trzygłowa

Przypisy

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• William Ralston Shedden-Ralston: The Songs of the Russian People: As Illustrative of Slavonic Mythology and Russian Social Life. Ellis & Green, 1872.
• Zdeněk Váňa: Svět slovanských bohů a démonů. Praga: Panorama, 1990. ISBN 80-7038-187-6. (cz.)
• Jerzy Bartmiński: Słownik stereotypów i symboli ludowych. T. 1: Kosmos. Cz. 1: Niebo, światła niebieskie, ogień, kamienie. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 1996. ISBN 83-227-0901-3.
• L. A. Zarubin. Сходные изображения солнца и зорь у индоарийцев и славян. „Советское славяноведение”. 6, s. 70-76, 1971. Moskwa: Наука (ros.). 
• Robert Graves: New Larousse Encyclopedia of Mythology: With an Introduction by Robert Graves. Gregory Alexinsky. Nowy Jork: CRESCENT BOOKS, 1987. ISBN 0-517-00404-6. (ang.)
• Rick Derksen: Etymological dictionary of the Slavic inherited lexicon. Leiden: Brill, 2008. ISBN 978-90-474-2816-9.
• Ziemisław Grzegorzewic: O Bogach i ludziach. Praktyka i teoria Rodzimowierstwa Słowiańskiego. Olsztyn: 2016. ISBN 978-83-940180-8-5.
• Stefan Vrtel-Wierczyński: Średniowieczna poezja polska świecka. Kraków: Krakowska Spółka Wydawnicza, 1923.
• Stanisław Czernik: Trzy zorze dziewicze : wśród zamawiań i zaklęć. Wyd. 2. Łódź: Wydawn. Łódzkie, 1985. ISBN 83-218-0422-5.
• Siarhei Sańko. Reflexes of Ancient Ideas about Divine Twins in the Images of Saints George and Nicholas in Belarusian Folklore. „Folklore: Electronic Journal of Folklore”. 72, s. 15–40, 2018. DOI: 10.7592/fejf2018.72.sanko. ISSN 1406-0957 (ang.). 
• Aleksandr Nikołajewicz Afanasjew: Поэтические воззрения славян на природу: Опыт сравнительного изучения славянских преданий и верований в связи с мифическими сказаниями других родственных народов. T. 1. Moskwa: Izd. K. Soldatenkova, 1865.