Zwangsarbeitslager Zaslaw

Zwangsarbeitslager Zaslaw
Ilustracja
Pomnik w hołdzie ofiarom Zwangsarbeitslager Zaslaw
Typobóz zagłady
Odpowiedzialny III Rzesza
Rozpoczęcie działalnościjesień 1940
Zakończenie działalności1943
TerytoriumPolska pod okupacją niemiecką (Generalne Gubernatorstwo)
Miejscena terenie wsi Zasław nad Osławą
Pierwotne przeznaczenieZgromadzanie Żydów z Zagórza
Liczba więźniówok. 17 500
Narodowość więźniówŻydzi
Komendanci(1939-1943) Johan Vogt
(od 1943) Alfred Miller
Położenie na mapie województwa podkarpackiego
Mapa konturowa województwa podkarpackiego, na dole znajduje się punkt z opisem „Zwangsarbeitslager Zaslaw”
Położenie na mapie Polski
Ziemia49°31′11″N 22°16′38″E/49,519722 22,277222

Zwangsarbeitslager Zaslaw (z niem. Obóz Pracy Przymusowej Zasław) – niemiecki obóz pracy dla Żydów z ówczesnych powiatów sanockiego oraz leskiego, istniejący w latach 1939–1943 na terenie wsi Zasław nad Osławą. Znajdował się obok linii kolejowej SanokZagórzUstrzyki Dolne, na terenie dawnej Fabryki Celulozy.

Historia

Pierwsze prace przy budowie obozu rozpoczęto już jesienią 1939. Początkowo był to obóz pracy na potrzeby wojska. Obóz powstał jesienią 1940. Z inicjatywą utworzenia obozu pracy dla żydowskich rzemieślników wystąpił Judenrat w Sanoku, którego przewodniczącym był Leon Werner[1].

W okresie działalności nazistowskiej pierwotnie zgromadzono tu Żydów z samego tylko Zagórza. Od 24 czerwca 1941, przez obóz przeszło ok. 15 000 osób z całych Bieszczadów, głównie z Ustrzyk Dolnych, z Sanoka i powiatu sanockiego i około 2500 Żydów z Leska. W tym 10 000[2] zamordowano na miejscu, a ok. 5000 wywieziono do obozu w Bełżcu[3]. Egzekucje odbywały się w lasku zwanym „Malinki” i na górze Gruszka. Około 9 osób rozstrzelała niemiecka straż kolejowa w lesie Rozstockim, a w lesie koło leśniczówki zabito kilku Romów. Więźniowie zajmowali baraki oraz dawne budynki przemysłowe. Wielu z powodu braku miejsca koczowało pod gołym niebem. Wewnątrz stworzono warsztaty krawieckie, szewskie oraz kuśnierskie produkujące na potrzeby Waffen-SS. Więźniowie wykonywali wiele prac poza obozem, głównie przy budowie i naprawie dróg. W obozie w Zasławiu dokonywano egzekucji więźniów przywiezionych z więzienia w Sanoku[4]

W 1943 hitlerowcy zacierali ślady obozu przy pomocy więźniów, którzy musieli wydobywać zwłoki pomordowanych z ziemi i palić je na stosach, a prochy wrzucać do rzeki.

Hitlerowski koncentracyjny obóz w Zasławiu podlegał placówce Gestapo w Sanoku. Jego komendantami byli: Johan Vogt (został zastrzelony przez innego Niemca), a od 1943 Alfred Miller, natomiast zastępcą Otto Kratzman. Zewnętrzną ochronę obozu stanowiły ukraińskie jednostki Ukrainische Hilfpolizei dowodzone przez Tichonkę. Wewnętrzną administrację obozu stanowił aparat administracyjny: powołana przez Niemców Rada Żydowska Judenrat oraz podległe jej jednostki policji żydowskiej Judenordnungsdienst. Przewodniczącymi Judenratu byli Szimel, Szyja Sznajder. Komendantem obozu był Kurt Schupke[5].

W obozie był osadzony dr Leon Penner, który zbiegł stamtąd[6].

Na miejscu zbrodni znajduje się zbiorowa mogiła rozstrzelanych, którą upamiętnia kurhan z obeliskiem i tablicą pamiątkową (projektantami byli Kazimierz Ciepielowski i Bronisław Bekalik ze ZBoWiD Autosan w Sanoku). Pierwsze odsłonięcie pomnika miało miejsce 15 grudnia 1963[7]. Na betonowym czworoboku ze ścianami obłożonymi granitową kostką umieszczono wykonane z drutu postaci dwojga ludzi złączonych stygmatem śmierci[2]. Na pomniku zainstalowano tablicę pamiątkową[2]. Potem pomnik został odsłonięty w ramach obchodów Narodowego Święta Odrodzenia Polski 22 lipca 1964 (aktu dokonał sekretarz Komitetu Powiatowego PZPR w Sanoku, Ignacy Bąk)[8][9]. Tego samego dnia I. Bąk odsłonił też pomnik na miejscu egzekucji w lesie Hanusiska także pod Zagórzem[9]. Inskrypcja na tablicy brzmi: W gołdzie pomordowanym w latach okupacji ofiarom hitlerowskiego barbarzyństwa obelisk ten w miejscu kaźni zbudowało koło ZBoWiD przy SFA w Sanoku grudzień 1963[10].

Pisarz Kalman Segal w swojej reportażowej powieści pt. Nad dziwną rzeką Sambation, napisanej w 1955 i wydanej w 1957, zawarł odniesienia do obozu w Zasławiu[11].

Przypisy

  1. Abraham Werner (tłum. Eli Barbur): Ocalenie z innego miejsca. Sanok: Oficyna Wydawnicza Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Grzegorza z Sanoka w Sanoku, 2017, s. 29. ISBN 978-83-61043-29-4.
  2. a b c ZBoWiD 1986 ↓, s. 73.
  3. Według innego źródła we wrześniu 1942 wywieziono 13 tys. osób. I. PPR na czele frontu narodowego w walce o przeprowadzenie podstawowych reform społecznych. Zagłada ludności żydowskiej. W: Kształtowanie się władzy ludowej na Rzeszowszczyźnie. T. I. Rzeszów: Komitet Wojewódzki PZPR w Rzeszowie, 1965, s. 259.
  4. Tadeusz Kowalski: Eksterminacja ludności na Rzeszowszczyźnie w okresie II wojny światowej (1939–1945). Rzeszów: Towarzystwo Naukowe w Rzeszowie, 1987, s. 43, 66.
  5. Stanisław Zabierowski: Stanisław Zabierowski (red.): Studia nad okupacją hitlerowską południowo-wschodniej części Polski. T. I: Ściganie i karanie przestępców hitlerowskich, którzy pełnili zbrodnie wojenne na terenie południowo-wschodniej części Polski. Rzeszów: Towarzystwo Naukowe w Rzeszowie i Okręgowa Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Rzeszowie, 1976, s. 168.
  6. Alojzy Bełza. Wspomnienie o sierż. Władysław Szelce ps. „Borsuk”, „Czajka”. „Biuletyn Informacyjno–Historyczny”. Nr 1/41, s. 32, 2005. Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej Zarząd Okręgu Krosno. ISSN 1429-0324. 
  7. ZBoWiD 1986 ↓, s. 72-73.
  8. 22 Lipca na Rzeszowszczyźnie. Program imprez i uroczystości. „Nowiny”. Nr 170, s. 6, 20 lipca 1964. 
  9. a b Dik. Odsłonięcie pomnika. „Nowiny”. Nr 179, s. 30 lipca 1964, 6. 
  10. Jarosz 1994 ↓, s. 16.
  11. Kalman Segal: Nad dziwną rzeką Sambation. Warszawa: Wydawnictwo Iskry, 1957, s. 132, 142.

Bibliografia

  • Zwangsarbeitslager Zaslaw, [w:] „Rocznik Sanocki” 1979, praca zbiorowa, Wydawnictwo Literackie – Kraków.
  • Arnold Andrunik: Rozwój i działalność Związku Bojowników o Wolność i Demokrację na Ziemi Sanockiej w latach 1949-1984. Sanok: 1986, s. 1-335.
  • Edward Zając. Holokaust Żydów sanockich, [w:] tenże, Szkice z dziejów Sanoka, część I, Sanok 1998
  • II wojna światowa. Okupacja – walka zbrojna – miejsca martyrologii. W: Zbigniew Osenkowski: Zagórz nad Osławą. Z dziejów miasta i gminy. Sanok: Oficyna Wydawnicza Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Grzegorza z Sanoka w Sanoku, 2006, s. 61-65. ISBN 83-922799-6-4.
  • Jafa Wallach (oprac. i red. Elżbieta Rączy): Gorzka wolność. Wspomnienia ocalonej z holocaustu. Rzeszów: Instytut Pamięci Narodowej / Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Oddział w Rzeszowie, 2012, s. 23-24. ISBN 978-83-7629-352-3.

Media użyte na tej stronie

Subcarpathian Voivodeship location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Podkarpackie Voivodeship. Geographic limits of the map:
  • N: 50.9 N
  • S: 48.95 N
  • W: 21.03 E
  • E: 23.66 E
Flag of Germany (1935–1945).svg
National flag and merchant ensign of Germany from 1935 to 1945.
Monument to victims of Zwangsarbeitslager Zaslaw.jpg
Autor: Lowdown, Licencja: CC BY-SA 3.0
Pomnik w hołdzie ofiarom Zwangsarbeitslager Zaslaw
Black pog.svg
Shiny black button/marker widget.