Związek Patriotyczny

Związek Patriotyczny – polska tajna, elitarna organizacja polityczna, utworzona na początku listopada 1918 roku przez działaczy Związku Młodzieży Polskiej „Zet”, działająca do II wojny światowej.

Historia i powstanie

Powstały w 1886 roku trójzaborowy, tajny „Zet” miał wieloszczeblową strukturę. Jego najwyższym organem była tzw. „Centralizacja”, wybierana spośród „braci zetowych” skupionych w terenowych Kołach Braterskich. Za pomocą tych ogniw i ich członków „Zet” kierował wieloma organizacjami i stowarzyszeniami młodzieży szkół średnich i wyższych, m.in. Organizacją Młodzieży Narodowej[1]. 27 lipca 1918 roku w czasie trójzaborowego tajnego zjazdu „Zet” w Krakowie 12-osobowa grupa młodych braci (m.in. Stanisław Cheliński, Aleksander Graff, Władysław Hedinger, Stanisław Janikowski, Przemysław Podgórski, Włodzimierz Seydlitz, Lech Suchowiak, Kazimierz Wyszyński i Gustaw Zieliński), którzy rozstawali się (lub już się rozstali) z życiem akademickim, wystąpiła z prośbą o udzielenie jej członkom „urlopu bezterminowego” (członowie „Zet” nie mieli prawa, na swój wniosek, występować z organizacji). Dwunastka ta, wraz z kilkoma innymi starszymi braćmi zetowymi (w tym: Wiesławem Czermińskim, Zdzisławem Lechnickim, Gustawem Orlicz-Dreszerem) przyjęła opracowany przez Kazimierza Wyszyńskiego statut i deklarację ideową, a kilka miesięcy później, na początku listopada 1918 roku, utworzyła Związek Patriotyczny (ZP)[2], wybrano komitet centralny, zwany „Centralizacją”, a dla celów konspiracyjnych – „C.” lub „Ciotką”[3].

Działalność

Związek Patriotyczny w okresie międzywojennym stał się organizacją, do której przystępowali – po wyjściu ze środowiska akademickiego – wybitni członkowie młodzieżowego „Zet”-u, który pozostawał w tym czasie również organizacją niejawną. W latach 1918–1920 ta baza werbunkowa bardzo jednak stopniała ze względu na powszechny udział patriotycznej młodzieży w wojnie polsko bolszewickiej[4]. Po rozwiązaniu się OMN „Zarzewia” 19 lutego 1920 roku, jej członkowie zasilili „Zet”, a następnie ZP[5].

Procedura przyjmowania do ZP polegała na tym, że inicjatywa przyjęcia wychodziła zawsze od członka Związku. Dopiero po zaakceptowaniu kandydatury przez dwa szczeble organizacji proponowano kandydatowi przystąpienie do ZP i zaprzysiężenie[6]. W miarę rozbudowy struktury organizacyjnej budowano jej ogniwa terenowe. W miastach, w których było co najmniej 5 członków, tworzono Koła ZP. Koła były zjednoczone w okręgi, których siedziby znajdowały się w Warszawie, Krakowie, Lwowie, Poznaniu i Wilnie oraz — prawdopodobnie przez pewien czas — w Lublinie i Toruniu. Ponadto istniał okręg w Berlinie[7]. Co roku zjazd okręgowy wyłaniał 3-osobowy Komitet Okręgowy. Co roku również odbywał się Zjazd Centralny, na którym wybierano 3- lub 5-osobowy Komitet Centralny. Od 1931 roku powoływano również Radę Polityczną w proporcji 1 członek na 10 członków ZP[7].

Członkowie ZP działali w administracji państwowej, partiach politycznych i wielu innych organizacjach, m.in. w Towarzystwie Straży Kresowej, Związku Rad Ludowych, Instytucie Bałtyckim, Instytucie Śląskim, Związku Harcerstwa Polskiego, mieli też wpływy w organizacjach polonijnych, m.in. w Radzie Organizacyjnej Polaków z Zagranicy, Związku Polaków w Niemczech[8][6].

ZP zaakceptował rząd Ignacego Daszyńskiego (niektórzy członkowie rządu byli w szeregach ZP) i rząd Ignacego Jana Paderewskiego, podzielając stanowisko umiarkowanej lewicy. Uznano decydującą rolę Józefa Piłsudskiego w Państwie. ZP propagował swoje poglądy przez czasopisma kontrolowanych przez siebie organizacji i środowisk. Akcentował nastroje antyziemiańskie, spółdzielczość, konieczność ułożenia stosunków z miejscową ludnością niepolską na zasadzie równouprawnienia obywatelskiego, przy zachowaniu i ekspansji polskiej hegemonii kulturowej[9], przeciwstawiając się koncepcjom nacjonalistycznym.

Pierwszy duży sukces polityczny ZP odniósł w czasie wyborów do Sejmu Litwy Środkowej 8 stycznia 1922 roku. Kontrolowany przez ZP Związek Rad Ludowych objął 34 mandaty na 106 miejsc, uzyskując 35,6% głosów, a członkowie ZP Antoni Łokuciewski i Józef Małowieski zostali odpowiednio marszałkiem i jednym z wicemarszałków sejmu. W związku z analogiczną postawą posłów endecji sejm ten opowiedział się za przynależnością Wileńszczyzny do państwa polskiego[10].

W czasie ogólnopolskich wyborów parlamentarnych w 1922 roku ZP poniósł porażkę, nie wprowadzając ze Związku Rad Ludowych żadnego parlamentarzysty[11]. Od tego czasu ZP skierował znaczne siły na zacieśnienie więzów ze środowiskiem robotniczym, współpracując z Narodową Partią Robotniczą. W połowie lat 20. pojawiły się wśród członków ZP również poglądy syndykalistyczne.

W maju 1926 roku ZP poparł przewrót majowy, podobnie, jak mniej lub bardziej kontrolowane przez niego jawne: NPR, Związek Strzelecki, Centralny Związek Osadników i Związek Powstańców Śląskich[12]. Działacze ZP 28 maja 1926 roku zainspirowali[13] utworzenie przez te 3 ostatnie stowarzyszenia Związku Naprawy Rzeczypospolitej. Część działaczy ZP, głosząc hasła syndykalistyczne, utworzyła m.in. Generalną Federację Pracy[14] i Związek Związków Zawodowych (Jerzy Szurig, Stefan Szwedowski), część współdziałała z BBWR.

W latach 1936–1937 nastąpił rozłam w Związku Patriotycznym, w wyniku oddalania się od siebie dwóch grup: sanacyjnej i syndykalistycznej. Odłam sanacyjny poparł w 1937 roku Obóz Zjednoczenia Narodowego. Część syndykalistyczna związała się ze Związkiem Związków Zawodowych, który w czasie swego III Zjazdu (7 marca 1937 roku) niemal jednogłośnie odrzucił propozycję przystąpienia do OZN. Poza Szurigiem i Szwedowskim odłam syndykalistyczny był kierowany przez Kazimierza Zakrzewskiego i Stefana Bratkowskiego[15].

Odłam sanacyjny działał do 1939 roku, poniósłszy wielkie straty we wrześniu 1939 roku, syndykalistyczny – był aktywny do 1945 roku[8]. Syndykaliści z ZP, opierając się na aktywie ZZZ, powołali w październiku 1939 roku Związek Syndykalistów Polskich[16][17].

Członkowie Związku Patriotycznego

ZP liczył stu kilkudziesięciu (do 200) członków. Do jego wybitnych przedstawicieli należeli[1][6]:

(*) – według Stefana Szwedowskiego Przemysław Podgórski ostatecznie nie wstąpił do ZP, powołując się na fakt otrzymania wysokiego stanowiska w rządzie Ignacego Daszyńskiego.

Przypisy

  1. ↑ a b Hass 1978 ↓, s. 915.
  2. ↑ a b Józef Marczuk, Kazimierz Marian Wyszyński jako działacz młodzieżowy, polityk i dyplomata (1890–1935), „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, 59 (F), Lublin 2004, s. 53–69.
  3. ↑ Hass 1978 ↓, s. 921–922.
  4. ↑ Hass 1978 ↓, s. 923.
  5. ↑ Hass 1978 ↓, s. 926.
  6. ↑ a b c Tomasz Piskorski, Pamiętniki, Archiwum Akt Nowych.
  7. ↑ a b Hass 1978 ↓, s. 927.
  8. ↑ a b Związek Patriotyczny, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2016-11-26].
  9. ↑ Hass 1978 ↓, s. 929.
  10. ↑ Hass 1978 ↓, s. 929–930.
  11. ↑ Hass 1978 ↓, s. 931–932.
  12. ↑ Hass 1978 ↓, s. 936–937.
  13. ↑ Jan Pietrzak, Program polityczny Związku Naprawy Rzeczypospolitej, Repozytorium Uniwersytetu Wrocławskiego [dostęp 2016-11-27].
  14. ↑ Grzegorz Zackiewicz, Z dziejów syndykalizmu polskiego: geneza i działalność Generalnej Federacji Pracy(1928–1931), „Dzieje Najnowsze”, 39 (1), 2007, s. 25–39, ISSN 0419-8824.
  15. ↑ Hass 1978 ↓, s. 941.
  16. ↑ Hass 1978 ↓, s. 939–940.
  17. ↑ Podziemna działalność polskich anarchosyndykalistów podczas okupacji hitlerowskiej, Centrum Informacji Anarchistycznej, 25 sierpnia 2012 [dostęp 2016-11-27].
  18. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Andrzej Garlicki, Od maja do Brześcia, historia Polski, Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, 1981, ISBN 83-07-00429-2 [dostęp 2017-01-09] [zarchiwizowane z adresu 2017-01-10].
  19. ↑ a b c d e f g h i j k Zjednoczenie Pracy Wsi i Miast [dostęp 2016-11-27].
  20. ↑ a b c d e f g h i j k Waingertner 2017 ↓, s. 135.
  21. ↑ Waingertner 2017 ↓, s. 140.
  22. ↑ Nowacki 1996 ↓, s. 544.
  23. ↑ Mateusz Ratyński, Jan Dębski (1889–1976). Polityk kompromisu, Warszawa: Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, 2019, s. 53, ISBN 978-83-7901-155-1.
  24. ↑ Stanisław Gierat (1903–1977) [dostęp 2016-11-27].
  25. ↑ a b Waingertner 2017 ↓, s. 276.
  26. ↑ a b c Waingertner 2017 ↓, s. 137.
  27. ↑ a b Waingertner 2017 ↓, s. 134.
  28. ↑ Teodor Seidler, Wiki.Ormianie [dostęp 2016-11-27].
  29. ↑ Lidia Głowacka, Andrzej Czesław Żak, Osadnictwo wojskowe na Wołyniu w latach 1921–1939 w świetle dokumentów Centralnego Archiwum Wojskowego. Podstawy prawne i organizacyjne osadnictwa na Wołyniu, s. 151 [dostęp 2016-11-27] [zarchiwizowane z adresu 2016-11-28].
  30. ↑ Waingertner 2017 ↓, s. 146.
  31. ↑ Tomasz Latos, Tazbir Stanisław, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 53, Warszawa — Kraków: PAN-PAU Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla PAN, 2019, s. 31, ISBN 978-83-65880-17-8.
  32. ↑ Waingertner 2017 ↓, s. 132.
  33. ↑ Nowacki 1996 ↓, s. 565.

Bibliografia