Zwoleń (powiat zwoleński)

Zwoleń

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Zwoleń. Plac Kochanowskiego.
Herb
Państwo	Polska
Województwo	mazowieckie
Powiat	zwoleński
Gmina	Zwoleń
Data założenia	1425
Prawa miejskie	1425
Burmistrz	Arkadiusz Sulima
Powierzchnia	15,91[1] km²
Populacja (30.06.2016) • liczba ludności • gęstość	7940[2] 499,1 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 48
Kod pocztowy	26-700
Tablice rejestracyjne	WZW
Położenie na mapie gminy Zwoleń Zwoleń
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Zwoleń
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Zwoleń
Położenie na mapie powiatu zwoleńskiego Zwoleń
51°21′25″N 21°35′02″E/51,356944 21,583889
TERC (TERYT)	1436054
SIMC	0974096
Urząd miejski pl. Kochanowskiego 1 26-700 Zwoleń
Strona internetowa

Nieistniejąca obecnie synagoga w Zwoleniu, która spłonęła po zbombardowaniu miasta przez Niemców we wrześniu 1939

Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego w Zwoleniu.

Zwoleń – miasto w Polsce, w województwie mazowieckim, w powiecie zwoleńskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Zwoleń. Położone nad rzeką Zwolenką, na Wzniesieniach Południowomazowieckich, historycznie w Małopolsce. Miasto królewskie w powiecie radomskim województwa sandomierskiego w drugiej połowie XVI wieku^[3].

Według danych z 31 grudnia 2012, miasto miało 8240 mieszkańców^[4].

Położenie

Miasto leży w południowej części województwa mazowieckiego, we wschodniej części Równiny Radomskiej^[5].

Przez miasto przepływa niewielka rzeka Zwoleńka, dopływ Wisły.

Historycznie należy do Małopolski. Leżało w ziemi sandomierskiej, następnie w województwie sandomierskim.

Zwoleń położony jest także w dawnej ziemi radomskiej^[6].

Historia

Zwoleń powstał na gruncie wsi Gotardowa Wola w latach 20. XV w., na mocy przywileju wydanego przez króla Władysława Jagiełłę. Datowane dokumenty lokacyjne z 1425 poświadczają zaawansowany już stopień zasadzenia osady.

Lustracja miasta z 1564 potwierdza ważność szlaku komunikacyjnego biegnącego z Lublina przez Zwoleń do Radomia i Wielkopolski. Istotnym czynnikiem rozwojowym miasta było rzemiosło, które już w 1555 otrzymało prawo zrzeszania się w cechy.

W latach 1566–1575 prebendarzem miejscowej parafii był Jan Kochanowski. W wyniku potopu szwedzkiego Zwoleń poniósł ogromne straty materialne i ludzkie, które zaważyły na jego dalszych losach i spowodowały, że miasto nie powróciło już do dawnej świetności. Po upadku insurekcji kościuszkowskiej i III rozbiorze Polski miasto weszło w skład zaboru austriackiego. W 1808 przebywał tu, wraz ze swym sztabem, książę Józef Poniatowski. Po likwidacji Księstwa Warszawskiego i utworzeniu w 1815 Królestwa Polskiego, Zwoleń wszedł w jego skład.

Od tego momentu zmienił się ustrój miasta, wprowadzono urzędy burmistrza i ławników. Za udział w powstaniach narodowych władze carskie zdegradowały Zwoleń do rangi osady. Efektem tego był zastój ekonomiczno-gospodarczy. W latach 1870–1925 Zwoleń był osadą w gminie Zwoleń. 10 czerwca 1925 rozporządzeniem Rady Ministrów Zwoleń ponownie został wpisany w poczet miast; jednocześnie rozszerzono jego granice^[7].

W początkach I wojny światowej w okolicach miejscowości rozgrywały się ciężkie boje toczone przez wojska austriackie z oddziałami rosyjskimi. W samym Zwoleniu stacjonował sztab austriackiego korpusu gen. Paula Puhalli^[8] W 1921 w Zwoleniu mieszkało około 8544 osób z czego 3787 Żydów. Do chwili wybuchu II wojny światowej liczba żydowskich mieszkańców wzrosła do około 5000^[9]. Wybuch wojny okazał się tragiczny w skutkach, miasto zostało mocno zniszczone^[10]. Między innymi spłonęła zabudowa rynku i miejscowa synagoga. Za udział w ruchu oporu (Armia Krajowa i Bataliony Chłopskie) mieszkańcy Zwolenia i okolic trafiali do więzień lub byli rozstrzeliwani w egzekucjach na placu Jana Kochanowskiego, a także ginęli w katowniach Gestapo. Po zajęciu miasta przez Niemców, zamieszkujący je Żydzi byli zmuszani do prac porządkowych. Wielokrotnie byli też ofiarami wymuszeń niemieckich żandarmów z Sandomierza^[11]. W Zwoleniu istniała delegatura radomskiego komitetu Żydowskiej Samopomocy Społecznej^[12]. W marcu 1941 do Zwolenia przesiedlono część Żydów z Przytyka^[13]. Getto w Zwoleniu powstało w lutym 1942.^[14] Było zamieszkane przez około 6000 osób, tak ze Zwolenia, jak i Pionek, Garbatki, Gniewoszowa, Sarnowa i Kazanowa. Żydów zmuszano do pracy przy regulacji Wisły oraz wysyłano do obozów pracy w Pustkowie, Skarżysku-Kamiennej i Dęblinie^[15]. 18 sierpnia 1942 Niemcy zaczęli zwozić do Zwolenia Żydów z Gniewoszowa, Janowic, Oblas, Pionek i Policzny. Liczba ludności wzrosła do około 9000–11000^[16][17]. Zwoleńskie getto zostało zlikwidowane 29 września 1942 r, kiedy około 10 000-10 500 ludzi zostało wywiezionych do obozu w Treblince^[17][18]. W czasie wojny Niemcy zniszczyli żydowski cmentarz. Znane są przypadki egzekucji w radomskim więzieniu Żydów schwytanych po opuszczaniu terenu getta w Zwoleniu^[19]. Zwoleńscy Żydzi walczyli i ginęli w Polskich Siłach Zbrojnych w ZSRR i LWP^[20]. Po zakończeniu działań wojennych, w czerwcu 1945, w Zwoleniu odnotowano obecność 73 Żydów^[21].

17 kwietnia 1944 hitlerowcy w ramach akcji pacyfikacyjnej na terenie powiatu kozienickiego aresztowali 17 mieszkańców wsi Augustów, Brzeźnica, Kociołki i Staszów, których następnie rozstrzelali w zbiorowej egzekucji w Zwoleniu^[22].

19 kwietnia 1944 w odwecie za zlikwidowanie dwóch Niemców przez polskie podziemie, hitlerowcy rozstrzelali 43 osoby. Ofiary zostały zidentyfikowane^[22].

Dalsza historia Zwolenia to dźwiganie się z pożogi wojennej. Przykładem tego może być powołanie w pierwszych miesiącach po ustaniu działań wojennych gimnazjum przekształconego później w liceum ogólnokształcące. Uruchomiono również średnią szkołę rolniczą.

15 czerwca 1946 roku zgrupowanie oddziałów Związku Zbrojnej Konspiracji pod dowództwem Franciszka Jerzego Jaskulskiefo Zagończyka stoczyło starcie pod Zwoleniem z oddziałami Armii Czerwonej^[23].

30 września 1954 w Zwoleniu został utworzony powiat, który należał do województwa kieleckiego, co podniosło znacznie rangę miasta. Powstały dogodne warunki do rozwoju infrastruktury gospodarczej i przemysłowej. Powstała filia Zakładów Metalowych „Łucznik” oraz Zakłady Mięsne.

W latach 1970–1972 Zwoleń zdobył I miejsce w konkursie „Mistrz Gospodarności”. Po likwidacji powiatu 21 sierpnia 1975 gmina i miasto zostają połączone w jedną jednostkę administracyjną i włączone do nowo powstałego województwa radomskiego. W skład gminy weszło 28 okolicznych wsi. Na podstawie ustawy z marca 1990 o terenowej organizacji rządowej 1 sierpnia 1990 został utworzony w Zwoleniu przez Szefa Rady Ministrów Urząd Rejonowy, obejmujący swym zasięgiem 7 gmin w tym miasta Zwoleń i Lipsko. W 1999 Zwoleń stał się siedzibą powiatu obejmującego 5 gmin: gminę Tczów, gminę Kazanów, gminę Przyłęk, gminę Policzna oraz gminę Zwoleń. Powiat wszedł w skład województwa mazowieckiego.

Demografia

• Piramida wieku mieszkańców Zwolenia w 2014 roku^[2].

Transport

Zwoleń leży w południowo-wschodniej części województwa mazowieckiego, na skrzyżowaniu drogi krajowej nr 79 Warszawa – Sandomierz – Kraków – Bytom i drogi krajowej nr 12 Łęknica – Żary – Żagań – Głogów – Leszno – Kalisz – Sieradz – Piotrków Trybunalski – Radom – Puławy – Lublin – Dorohusk, która na odcinku Piotrków Trybunalski – Dorohusk ma stać się drogą ekspresową S12 z obwodnicą miasta.

Zwoleń nie posiada stacji kolejowej, niemniej jednak posiada połączenia autobusowe z Lublinem, Warszawą, Radomiem, Tarnobrzegiem, Ustrzykami Dolnymi, Sanokiem, Mielcem, Krakowem, Rzeszowem, Zamościem, Tomaszowem Lubelskim, Poznaniem, Katowicami, Łodzią, Lipskiem, Kozienicami, Iłżą, Puławami, Wrocławiem, Częstochową, Piotrkowem Tryb., Kielcami i Chełmem. Obsługiwane są przez PKS i firmy prywatne.

Oświata

W Zwoleniu działają Szkoła Podstawowa im. Władysława Jagiełły, Liceum Ogólnokształcące im. Jana Kochanowskiego oraz Zespół Szkół Rolniczo-Technicznych im. Bohaterów Walki z Faszyzmem. Założony także został Uniwersytet Trzeciego Wieku, którego zadaniem jest zwiększenie aktywności takich osób w życiu kulturalnym.

Kultura

W Zwoleniu odbywa się szereg imprez kulturalnych, organizowanych przez Dom Kultury oraz władze miasta i powiatu. Najbardziej znaną są coroczne imieniny Pana Jana poświęcone Janowi Kochanowskiemu. Odbywają się one w przedostatnią niedzielę czerwca (pierwsza niedziela wakacji). Na tę imprezę zapraszani są różni sławni goście. Zaproszeni byli m.in.: Szymon Wydra, Ryszard Rynkowski, Jerzy Zelnik, Czesław Majewski, Tadeusz Ross, Dariusz Jakubowski, Stachursky, Alicja Majewska, Marek Torzewski, zespoły Budka Suflera i Kombii, uczestnicy programu Europa da się lubić i inni. Na innych imprezach w Zwoleniu wystąpili także zespół Boys i Ewelina Flinta. W 2000 Zwoleń odwiedził w ramach kampanii wyborczej przed wyborami prezydenckimi prezydent Aleksander Kwaśniewski.

Od lat 70. XX wieku działa Muzeum Regionalne^[24].

Zabytki i pomniki

Kaplica św. Anny

• kościół parafialny pw. Podwyższenia Krzyża Świętego z XVI wieku, z kaplicami Kochanowskich, w podziemiach której spoczywają szczątki Jana Kochanowskiego wraz z rodziną oraz Owadowskich, spokrewnionych z Kochanowskimi;
• kaplica św. Anny przy ul. Wojska Polskiego;
• pomnik Jana Kochanowskiego z Urszulką, przy Gimnazjum, od ul. Kościelnej;
• pomnik Jana Kochanowskiego w centralnej części parku na pl. Jana Kochanowskiego;
• pomnik Władysława II Jagiełły przy Szkole Podstawowej przy ul. Ludowej;
• pomnik św. Jana przy ul. św. Jana;
• ściana straceń w północno-wschodniej części pl. Jana Kochanowskiego.

Wspólnoty wyznaniowe

Kościół katolicki

• Parafia Podwyższenia Krzyża Świętego
• Parafia Zesłania Ducha Świętego

Świadkowie Jehowy

• zbór Zwoleń, Sala Królestwa^[25].

Sport

W Zwoleniu działa nieformalny klub rowerowy oraz brydżowy (od 2001), klub tenisa ziemnego, klub piłkarski Zwolenianka, klub szachowy Hetman (przy Domu Kultury) oraz MPKS (miejski parafialny klub sportowy) i UMKS „Orlęta” Zwoleń – młodzieżowy klub piłki ręcznej. W 2013 roku został ukończony nowoczesny skatepark na terenie Orlika.

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie:

• Zvolen
• Ploeszti

Sławni ludzie

(c) Rafał T / fotopolska.eu, CC BY-SA 3.0

Pomnik Jana Kochanowskiego w Zwoleńskim parku

• Jan Kochanowski – poeta, proboszcz parafii pw. Podwyższenia Krzyża Świętego
• Władysław II Jagiełło – król Polski, nadawca praw miejskich
• Stanisław Chomętowski – starosta zwoleński 1706–1728
• Stanisław Tarło (zm. 1599) – starosta zwoleński do 1599
• Stanisław Witowski – starosta zwoleński 1641–1649
• Karol Gregorek – piłkarz
• Paweł Janeczek – porucznik Biura Ochrony Rządu, jedna z ofiar katastrofy polskiego samolotu Tu-154 w Smoleńsku.
• Marzena Paduch - poseł na Sejm RP w latach 2005-2007
• Bogusława Jaworska – burmistrz Zwolenia trzech kadencji (2006–2018)
• Renata Jaworska – artystka o międzynarodowej sławie, urodzona w Zwoleniu (ur. 1979)
• Stefan Pająk – podporucznik lekarz, ofiara zbrodni katyńskiej

Zobacz też

• Synagoga w Zwoleniu
• Cmentarz żydowski w Zwoleniu

Przypisy

Bibliografia

• Krzysztof Urbański Zagłada Żydów w dystrykcie radomskim Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej Kraków 2004 ISBN 83-7271-260-3.
• WojciechW. Lipowski WojciechW., Lekarz: wspomnienia, Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1980, ISBN 83-205-3213-2, OCLC 69279206 .
• KazimierzK. Jaroszek KazimierzK., SebastianS. Piątkowski SebastianS., Martyrologia Żydów w więzieniu radomskim 1939–1944: wykaz zamordowanych, zmarłych, deportowanych do obozów koncentracyjnych i obozów zagłady, Radom: Archiwum Państwowe, 1997, ISBN 83-905288-0-0, OCLC 316463715 .
• Eugeniusz Fąfara Gehenna ludności żydowskiej Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza Warszawa 1983 ISBN 83-205-3452-6.
• Księga adresowa Polski (wraz z W.M. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej Warszawa 1928 s. 334

Linki zewnętrzne

• Zwoleń, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV: Worowo – Żyżyn, Warszawa 1895, s. 700 .
• Zwoleń (powiat zwoleński), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 722 .
• żydowska księga pamięci Zwolenia, wolny dostęp przez Bibliotekę Publiczną Nowego Jorku (New York Public Library) (jid.)
• Zdjęcie Szkoły Rolniczej w Zwoleniu zamienionej w czasie wojny w niemieckie koszary na stronach Narodowego Archiwum Cyfrowego [1]
• Zdjęcie Zwolenia zniszczonego przez bombardowanie podczas kampanii wrześniowej 1939 r. na stronach Narodowego Archiwum Cyfrowego [2]
• strona gminy
• Strona starostwa