Zygmunt Klukowski

Zygmunt Klukowski
Podwiński
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

25 stycznia 1885
Odessa

Data i miejsce śmierci

23 listopada 1959
Szczebrzeszyn

Narodowość

polska

Ważne dzieła

Materiały do dziejów Zamojszczyzny w latach 1939–1944

Odznaczenia
Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski Złoty Krzyż Zasługi Złoty Krzyż Zasługi Srebrny Wawrzyn Akademicki Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości
Strona internetowa

Zygmunt Klukowski, ps. „Podwiński” (ur. 25 stycznia 1885 w Odessie, zm. 23 listopada 1959 w Szczebrzeszynie) – polski lekarz, bibliofil, kolekcjoner ekslibrisów, historyk regionalista, autor pamiętników, oficer Wojska Polskiego, Związku Walki Zbrojnej, Armii Krajowej.

Jeden z trzech (obok Stanisawa Pojaska z Biłgoraja i Janusza Petera z Tomaszowa Lubelskiego) zasłużonych lekarzy – kronikarzy wydarzeń okresu okupacji niemieckiej (1939–1944) na Roztoczu.

Życiorys

Urodził się w kresowej polskiej ziemiańskiej rodzinie Jordana i Felicji. Jego ojciec prowadził aptekę w Odessie, skąd w 1892 roku przeniósł się z rodziną do Moskwy. Zygmunt, który w tym czasie uczęszczał do gimnazjum, już w szóstej klasie włączył się aktywnie w działania tajnej organizacji uczniowskiej. Wiosną 1904 roku zdał maturę i zapisał się na medycynę na Uniwersytet Moskiewski, gdzie również należał do polskiej organizacji studenckiej. W 1905 roku brał czynny udział w strajkach studenckich. Po zamknięciu Uniwersytetu przeniósł się na Wydział Lekarski Uniwersytetu Jagiellońskiego do Krakowa. W czasie studiów należał do „Spójni”. Z polecenia PPS zajmował się przerzutem „bibuły” do Warszawy. Studia medyczne ukończył w 1911 roku.

W czasie I wojny światowej, w latach 1914–1917, był żołnierzem w służbach medycznych armii rosyjskiej i służył na froncie w Prusach Wschodnich[1].

W październiku 1919 roku został dyrektorem szpitala św. Katarzyny w Szczebrzeszynie. Oprócz kierowania szpitalem i prowadzenia prywatnej praktyki lekarskiej angażował się w życie lokalnej społeczności. W latach 1920–1921 służył w Wojsku Polskim (kapitan lekarz rezerwy)[2].

Przez całe życie gromadził materiały dotyczące historii medycyny, historii regionu. Był członkiem Rady Bibliofilskiej, Towarzystwa Miłośników Książki w Krakowie, Klubu Dobrej Książki w Warszawie. Popularyzował wśród młodzieży wiedzę o książkach, wydawał druki bibliofilskie, książki wspomnieniowe, organizował wystawy książki. Jego prywatny księgozbiór osiągnął prawie dziesięć tysięcy woluminów.

W 1923 roku z jego inicjatywy powstało w Zamościu Koło Miłośników Książki, które – również dzięki niemu – w 1927 roku przejęło na własność i reaktywowało Bibliotekę Miejską w Zamościu. Koło prowadziło też działalność wydawniczą. Był redaktorem naczelnym czasopisma „Teka Zamojska. Kwartalnik Regionalny”. Z jego inicjatywy w 1925 roku zorganizowano w Zamościu, w gmachu dawnego klasztoru franciszkanów, muzeum regionalne, na którego rzecz podarował duże zbiory sztuki ludowej, głównie ceramiki.

W 1939 roku włączył się w działalność konspiracyjną, był żołnierzem Związku Walki Zbrojnej, potem Armii Krajowej. Kierował Biurem Informacji i Propagandy w Zamojskim Inspektoracie AK. Przez całą wojnę był lekarzem oddziałów partyzanckich. Do szpitala przyjmował rannych żołnierzy podziemia, za co groziła mu kara śmierci. Podczas pracy konspiracyjnej zaczął też gromadzić świadectwa z okresu okupacji: dokumenty ruchu oporu na Zamojszczyźnie, wspomnienia, dzienniki i relacje (często pisane na jego zamówienie). Zebrany materiał posłużył do wydania czterech tomów Materiałów do dziejów Zamojszczyzny w latach 1939–1944. Jego dzienniki stanowiły materiał dowodowy w jednym z procesów norymberskich w listopadzie 1947 roku – w procesie funkcjonariuszy Głównego Urzędu Rasy i Osadnictwa SS. Został powołany jako świadek oskarżenia w sprawie pacyfikacji Zamojszczyzny.

Tuż po wyzwoleniu, wspólnie z kilkoma mieszkańcami Szczebrzeszyna, założył Komitet Odbudowy Szkół, dzięki któremu już 1 września 1944 zaczął się rok szkolny w miejscowym gimnazjum. Powołano także w Szczebrzeszynie Zasadniczą Szkołę Zawodową, a w 1948 roku z jego inicjatywy otwarto Miejską Bibliotekę Publiczną.

W 1950 roku został aresztowany powtórnie (pierwszy raz na krótko w 1946 roku) za przynależność do AK, faktycznie szykanowano go za odmowę współpracy z nowymi władzami komunistycznymi i ukrycie archiwum oddziałów AK. Wojskowy Sąd Rejonowy w Lublinie skazał go na 2 lata pozbawienia wolności w zawieszeniu. Niedługo potem, w dniu 3 lipca 1952 roku, ponownie go aresztowano. Drugi pobyt w więzieniu związany był z działalnością jego syna Tadeusza, który związał się z podziemną organizacją „Kraj”, za co ten został skazany na karę śmierci i rozstrzelany 30 czerwca 1953 w więzieniu przy ulicy Rakowieckiej w Warszawie. Do dziś nie wiadomo, gdzie został pochowany.

Wówczas też Zygmunt Klukowski został ponownie skazany, tym razem na 10 lat. Miał wówczas 67 lat.

Po powrocie z więzienia wrócił do praktyki lekarskiej. Dopiero pod koniec życia zaczął być doceniany przez oficjalne władze. W 1956 roku został zrehabilitowany, rok później otrzymał za całokształt swej działalności nagrodę wojewódzką, a 28 czerwca 1959 roku otrzymał najwyższe odznaczenie bibliofilskie – Order Białego Kruka ze Wstęgą Białej Myszy. W lipcu 1959 roku odebrał nagrodę tygodnika „Polityka” za „Dziennik z lat okupacji”, jako najlepszy zapis w najnowszej historii Polski.

Zmarł w szpitalu w Szczebrzeszynie. Został pochowany na cmentarzu w Szczebrzeszynie.

Ordery i odznaczenia

Upamiętnienie

Od 1985 roku wręczana jest Nagroda im. Zygmunta Klukowskiego. Ponadto rada miasta Szczebrzeszyn nadała w 1996 roku jego imię Zespołowi Szkół nr 2 (przed szkołą postawiono jego popiersie). Jego nazwiskiem nazwano także ulicę (dawniej Klasztorną), przy której stoją budynki szpitalne.

Publikacje

  • Organizacja pomocy lekarskiej dla włościan w Ordynacji Nieświeskiej książąt Radziwiłłów w pierwszej połowie XIX wieku, Poznań 1925.
  • Lekarze jako dowódcy oddziałów powstańczych w 1863 roku, Warszawa 1926.
  • Lekarze w powstaniu 1863 r. polegli w boju, zamordowani i straceni z wyroków sądu [Referat wygłoszony 15 lipca 1925 roku w Warszawie na II Zjeździe Historyków Medycyny], Poznań 1926.
  • Opis dżumy w Lublinie w roku 1625, Poznań 1926.
  • Dawne Szkoły im. Zamoyskich w Szczebrzeszynie 1811–1852, Zamość 1927.
  • Instrukcja dla lekarzy polowych w powstaniu 1863 roku, Warszawa 1937.
  • Dzieje Fundacji Szkolnej im. Zamoyskich w Zamościu i Szczebrzeszynie, „Teka Zamojska” z 1938 nr 3.
  • Pieśni oddziałów partyzanckich Zamojszczyzny (wydane pod ps. „Podwiński”), bez miejsca wydania 1944.
  • Terror niemiecki w Zamojszczyźnie 1939–1944, Zamość 1945.
  • Wysiedlenie Szczebrzeszyna i utworzenie gminy niemieckiej, Zamość 1945.
  • Niemcy i Zamojszczyzna 1939–1944, Zamość 1946.
  • Zamojszczyzna w walce z Niemcami 1939–1944, Zamość 1946.
  • Dywersja w Zamojszczyźnie 1939–1944, Zamość 1947.
  • How the eviction of Poles by the Germans from the area of Zamosc was carried out. German Crimes in Poland, Warszawa 1947.
  • Dziennik z lat okupacji Zamojszczyzny 1939–1944, Lublin 1958, 1959.
  • Dziennik 1944–1955, Lublin 1990.
  • Walki oddziałów ZWZ – AK i BCH Inspektoratu Zamojskiego w latach wojny 1939–1944, t. II (współautor: A. Glińska i J. Jóźwiakowski), Lublin 1990.
  • W przyfrontowym miasteczku, „Tygodnik Zamojski” z 1990 nr 41.
  • Zamojszczyzna I. 1918–1943, II. 1944–1953, Wydawnictwo KARTA, Warszawa 2007.

Bibliografia

  • Bibliografia prac Zygmunta Klukowskiego i literatura o nim, „Bibliotekarz Lubelski” z 1961 nr 1–4, s. 20–33.
  • D. Fleischer, On the personality of Dr Klukowski. Book of Memory to the Jewish Community of Shebreshin, Kiriat Yam 1984.
  • T. Jackowski, Gdzieś tam bije serce Polski [reportaż o dr Klukowskim], „Życie Warszawy” z 1957 nr 170/171.
  • J. Kapuścik, Zygmunt Klukowski – lekarz – bibliofil i jego korespondenci (wybór listów), „Roczniki Biblioteczne” z 1983 z. 1–2.
  • Z. Mańkowski, Doktor ze Szczebrzeszyna, „Region Lubelski” z 1986 nr 1(3).
  • Relacje z uroczystości, „Bibliotekarz Lubelski” z 1961 nr 1–4, s. 20–21.
  • Z. Mańkowski, Kronikarz ze Szczebrzeszyna dr Z. Klukowski, „Kamena” z 1956 nr 9.
  • H. Pająk, Ponownie w więzieniu [o procesie dr Klukowskiego], „Tygodnik Zamojski” z 1990 nr 30.
  • A. Przysada, Ukochał miasto i ludzi, „Zamojski Kwartalnik Kulturalny” z 1998 nr 2–3.
  • A. Przysada, Zygmunt Klukowski lekarz ze Szczebrzeszyna 1885–1959, Szczebrzeszyn 2000.
  • T. Smołka, Ze wspomnień o doktorze Klukowskim, „Bibliotekarz Lubelski” z 1961 nr 1–4.
  • B. Szyszka, Pracowite życie, „Zamojski Kwartalnik Kulturalny” z 1985 nr 3.
  • A. Wiktor, Jeniec, „Tygodnik Zamojski” z 1991 nr 51–52.
  • „Kwartalnik Wojewódzkiego Domu Kultury w Lublinie” z 1988 nr 3–4.

Przypisy

  1. ↑ Zygmunt Klukowski, Zamojszczyzna. Tom I 1918–1943, Ośrodek KARTA, Warszawa 2007, s. 78, ISBN 978-83-88288-92-0.
  2. ↑ a b Stanisław Łoza (red.): Czy wiesz kto to jest? Uzupełnienia i sprostowania. Warszawa: 1939, s. 142. [dostęp 2021-08-01].
  3. ↑ M.P. z 1948 r. nr 70, poz. 589 „za zasługi położone w pracy zawodowej i społecznej”.
  4. ↑ M.P. z 1937 r. nr 257, poz. 407 „za szerzenie zamiłowania do literatury polskiej”.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

POL Wawrzyn Akademicki BAR.svg
Baretka: Wawrzyn Akademicki.
Zygmunt Klukowski.jpg
Zygmunt Klukowski (ur. 23 stycznia 1885, zm. 1959) – polski historyk, autor pracy Dziennik z lat okupacji Zamojszczyzny 1939 - 1944.