Dyptam jesionolistny

Dyptam jesionolistny
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	mydleńcowce
Rodzina	rutowate
Rodzaj	dyptam
Gatunek	dyptam jesionolistny
	Nazwa systematyczna
	Dictamnus albus L.; Sp. pl. 1:383. 1753
Synonimy
	Dictamnus caucasicus (Fisch. & C. A. Mey.) Grossh.; Dictamnus fraxinellus Pers.;
	Dictamnus caucasicus (Fisch. & C. A. Mey.) Grossh.; Dictamnus fraxinellus Pers.;

Morfologia

Kwiaty

Dyptam jesionolistny (Dictamnus albus L.) – gatunek rośliny należący do rodziny rutowatych. Występuje w środkowej i południowej Europie oraz zachodniej Azji^[4]. W Polsce ma status gatunku rodzimego^[5]. Jest też uprawiany jako roślina ozdobna.

Rozmieszczenie geograficzne

Występuje w stanie dzikim od południowej Europy po Syberię i północne rejony Chin^[3]. Przez Polskę przebiega północna granica jego zasięgu. W ciągu ostatnich 100 lat podawanych było kilka miejsc występowania tej rośliny w Polsce: dolina Wisły między Włocławkiem a Świeciem, Przedgórze Sudeckie, Pogórze Śląskie (góra Tuł w gminie Goleszów), Wyżyna Śląska i Wyżyna Małopolska. Obecnie potwierdzone zostały tylko trzy stanowiska dyptamu w Polsce: rezerwat Kulin koło Włocławka, okolice Dąbrowy Górniczej oraz rejon Pińczowa.

Morfologia

Pokrój: Bylina kłączowa, silnie aromatyczna.
Łodyga: Zwykle pojedyncza, wysokości 50–120 cm, w górnej części gęsto ogruczolona^[6].
Liście: Ciemnozielone, nieparzystopierzaste, o listkach jajowatych, zaostrzonych (podobnie jak u jesionu – stąd polska nazwa gatunkowa), brzegiem bardzo drobno ząbkowanych^[6].
Kwiaty: Białoróżowe lub różowe z ciemniejszymi żyłkami, nieco grzbieciste, pięciokrotne, na krótkich szypułkach, o średnicy do 5 cm, zebrane w szczytowe grona. Szyjki słupka oraz nitki pręcików są gęsto ogruczolone^[6].
Owoc: 5-komorowa torebka (komory zrośnięte tylko częściowo). Zawiera lśniące, czarne nasiona^[6].

Biologia i ekologia

Bylina o zdrewniałych pędach, hemikryptofit. Zimą zdrewniały nadziemny pęd obumiera, na wiosnę roślina wypuszcza nowy pęd^[7]. Siedlisko: suche lasy i zarośla, wzgórza. Kwitnie od maja do lipca.

Roślina wydziela przez włoski gruczołowe dużo olejków eterycznych. W upalne i bezwietrzne dni po zbliżeniu płomienia olejki można zapalić powodując krótkotrwały, błękitny płomień, który nie niszczy rośliny^[7]^[8].

Jest jedną z roślin żywicielskich larw motyla paź królowej^[9].

Zagrożenia i ochrona

Roślina objęta w Polsce ścisłą ochroną gatunkową. Kategorie zagrożenia gatunku:

Kategoria zagrożenia w Polsce według Czerwonej listy roślin i grzybów Polski (2006)^[10]: E (wymierający, krytycznie zagrożony); 2016: CR (krytycznie zagrożony)^[11].
Kategoria zagrożenia w Polsce według Polskiej czerwonej księgi roślin (2001): EN (endangered, zagrożony); 2014: CR (krytycznie zagrożony)^[12].

Zastosowanie

Roślina ozdobna uprawiana ze względu na swoje ładne kwiaty i żywozielony pęd w ogródkach na rabatach.
Roślina lecznicza: zawiera olejek eteryczny (limonen, cymol, estragol), alkaloidy (robustina, diktamnina), kumaryny (psoralen, bergapten), rytynę.
Wykorzystywany również w perfumerii.

Uprawa

Gatunek mrozoodporny, może być uprawiany w strefach 3–9^[7]. Wymaga gleby głęboko uprawionej, piaszczysto-próchniczej, wapiennej o niedużej wilgotności oraz stanowisk słonecznych. Sadzi się go grupami lub pomiędzy krzewami ozdobnymi. Źle toleruje przesadzanie^[13].

Obecność w kulturze

Opisany w Biblii gorejący krzew (zwanym też krzewem Mojżesza) utożsamiany bywa właśnie z dyptamem jesionolistnym, ponieważ jego olejki lotne mogą ulec zapaleniu^[8]^[7]. Naukowcy odrzucają jednak taką możliwość. Rzeczywiście dyptam wydziela dużo palnych olejków (zwłaszcza podczas upałów), jednak nie zapalają się one samorzutnie, po podpaleniu powstają tylko krótkotrwałe płomyki nie uszkadzające rośliny^[7]. Ponadto dyptam jesionolistny nie występuje ani w Egipcie, ani na Półwyspie Arabskim^[14].

Wyciąg z dyptamu pojawił się w książce Harry Potter i Insygnia Śmierci jako eliksir zasklepiający rany.

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-02-02] (ang.).
↑ ^a ^b Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-03-10].
↑ Dictamnus albus L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-07-01].
↑ ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 70, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ ^a ^b ^c ^d Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .
↑ ^a ^b Ewa Mochtak: Tajemnice ogrodów botanicznych. Warszawa: Instytut Wydawniczy Nasza Księgarnia, 1989, s. 8. ISBN 83-10-09184-2.
↑ MarcinM. Sielezniew MarcinM., IzabelaI. Dziekańska IzabelaI., Motyle dzienne, Warszawa: MULTICO Oficyna Wydawnicza, 2010, ISBN 978-83-7073-789-4, OCLC 750771394 .
↑ Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5.
↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.
↑ Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek Z.: Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2014. ISBN 978-83-61191-72-8.
↑ Dyptam jesionolistny (Dictamnus albus). 2013. [dostęp 2013-05-04]. (pol.).
↑ Discover Life Maps. [dostęp 2014-12-20].

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-02-02] (ang.).

[grin-3] Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-03-10].

[powo-4] Dictamnus albus L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-07-01].

[checklist-5] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 70, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[szafer-6] Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.

[E-7] GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .

[mochtak-8] Ewa Mochtak: Tajemnice ogrodów botanicznych. Warszawa: Instytut Wydawniczy Nasza Księgarnia, 1989, s. 8. ISBN 83-10-09184-2.

[9] MarcinM. Sielezniew MarcinM., IzabelaI. Dziekańska IzabelaI., Motyle dzienne, Warszawa: MULTICO Oficyna Wydawnicza, 2010, ISBN 978-83-7073-789-4, OCLC 750771394 .

[10] Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5.

[11] Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.

[12] Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek Z.: Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2014. ISBN 978-83-61191-72-8.

[13] Dyptam jesionolistny (Dictamnus albus). 2013. [dostęp 2013-05-04]. (pol.).

[14] Discover Life Maps. [dostęp 2014-12-20].

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

Navigation

Nawigacja

Portale tematyczne

Dyptam jesionolistny

Spis treści

Rozmieszczenie geograficzne

Morfologia

Biologia i ekologia

Zagrożenia i ochrona

Zastosowanie

Uprawa

Obecność w kulturze

Przypisy

Media użyte na tej stronie