Hans Behem

Hans Behem
Data i miejsce urodzenia

ok. 1480
Norymberga

Data i miejsce śmierci

przed 21 maja 1533
Kraków

Zawód, zajęcie

ludwisarz

Rodzice

Hans Behem Starszy

Małżeństwo

Elżbieta Rossner

Hans Behem (Beham, Behaim[a]; ur. ok. 1480 w Norymberdze, zm. 1533 w Krakowie) – niemiecki ludwisarz w służbie króla Zygmunta Starego.

Czynny w Norymberdze od około 1498 roku, zajmował się głównie odlewaniem dział, rzadziej pracował nad dzwonami. Prawdopodobnie od 1518 roku w Krakowie, dwa lata później wykonał dzwon Zygmunt. Od 1522 roku aż do śmierci serwitor, zwierzchnik królewskich puszkarzy oraz arsenału, starszy nad armatą.

Życiorys

Pochodzenie

Urodził się około 1480 roku, był młodszym synem Hansa Behema (Behaima) Starszego (zm. 1498), kowala[1] czy też kotlarza[2]. W wieku około osiemnastu lat przejął po nim warsztat. Zapewne początkowo zajmował się fachem ojca, by później poświęcić się ludwisarstwu i puszkarstwu[b][3].

Działalność w Niemczech

Norymberga była wówczas wiodącym ośrodkiem tych rzemiosł, przyciągającym zamówienia z całej Europy. Behem zajmował się głównie odlewaniem dział i kul armatnich. Już w latach 1501–1502 sprzedawał lufy armatnie do Bambergu, zaś w 1506 roku nawiązał kontakty handlowe z księciem Fryderykiem saskim. Między rokiem 1506 a 1507 pracował w Torgau, o czym świadczą rozliczenia z bankierem Hansem Leinbachem. Następnie w 1508 roku wykonał kilka dział dla hrabiego von Mansfelda. Sporadycznie zajmował się odlewaniem dzwonów. Jeden, stosunkowo duży, odlał wspólnie ze swym bratankiem, Sebaldem Behaimem Starszym, dla fary w Bayreuth (1511). Między rokiem 1514 a 1515 prowadził negocjacje dotyczące kolejnych dział dla Bambergu, w ciągu następnych dwóch lat figurował w bamberskich księgach miejskich[3].

Działalność w Polsce

Sygnatura Behema
Niemiecka sygnatura na płaszczu dzwonu Zygmunt
Łacińska sygnatura na płaszczu dzwonu Zygmunt

W 1517 roku dostarczył do Krakowa 35 bombard o łącznej masie 290 cetnarów. Od tego czasu pojawiał się w księgach miejskich stolicy Królestwa Polskiego (notowany jako Hannes Behem boxe magister lub Meister Hans Buchsergisser). Prawdopodobnie przeniósł się do tego miasta w następnym roku[c][4]. Decyzja o osiedleniu się w Krakowie mogła być podyktowana nadzieją na uzyskanie licznych zamówień wobec mniejszej konkurencji niż w Norymberdze, jak również oczekiwaniem większego szacunku w nowym mieście, z racji uznania jakim cieszyli się norymberscy rzemieślnicy w Polsce[5]. Jednym z jego pierwszych zleceń było zapewne wykonanie dzwonu dla kościoła św. Małgorzaty w Raciborowicach, znajdującego się pod patronatem kapituły katedralnej. Ten niesygnowany obiekt, zachowany do dziś, uznaje się za jego dzieło na podstawie cech stylistycznych (motywów ornamentacyjnych, przerywników między wyrazami i antykwowej majuskuły napisu)[6].

Być może za sprawą protekcji Jana Bonera lub polecenia kapituły Behem zwrócił na siebie uwagę dworu królewskiego. Mogło o tym zadecydować również zainteresowanie króla norymberskim rzemiosłem artystycznym[7]. W 1520 roku pełnił funkcję starszego nad armatą w trakcie wojny polsko-krzyżackiej[8]. W tym samym roku zlecono mu odlanie dzwonu Zygmunt dla katedry krakowskiej, ufundowanego przez monarchę. Behem zakończył pracę nad nim w drugiej połowie tego roku[d] i zapewne obserwował całość prac nad jego zawieszeniem między 9 a 13 lipca 1521 roku[9]. Ludwisarz umieścił swoją sygnaturę na dzwonie w dwóch miejscach. Po jednej stronie płaszcza, pod plakietą ze św. Zygmuntem, znalazł się napis antykwą w języku niemieckim – „HANS BEHAM VON NVRMBERG” – przedzielony jego gmerkiem, wyobrażającym trójlistną koniczynę[10], względnie krzyż wsparty na półksiężycu o zwieńczeniu w formie trójlistnej koniczyny[11]. Z kolei pod plakietą ze św. Stanisławem umieszczono napis łaciński, tym samym krojem pisma i również przedzielony gmerkiem – „IOANNES BOHEMVS DE NVREMBERGENSIS”[12]. O ile okazały gmerk (17,5 cm wysokości, dwa razy większy od królewskich herbów) był oryginalnym elementem zdobienia dzwonu, to niemiecka i łacińska sygnatura powstały później, zostały w nieznanym czasie wyrzeźbione za pomocą dłuta i odstają stylistycznie od odlanej dekoracji dzwonu (krzywe linie marginesów, brak płaskości zagłębień, słabe odwzorowanie niektórych liter). Prawdopodobnie sam ludwisarz nie miał wiele wspólnego z ich wykonaniem, jego nazwisko zostało zresztą zapisane w formie, której raczej nie używał[13].

Świetne wykonanie tego zlecenia umocniło pozycję Behema, który 12 marca 1522 roku został przyjęty na służbę królewską. Ciesząc się statusem serwitora, był przełożonym królewskich ludwisarzy i zwierzchnikiem arsenału[e]. Po pięciu latach, 27 listopada 1527 roku, Seweryn Boner, działając w imieniu monarchy, odnowił z nim kontrakt na następne dziesięć lat. Behem w myśl umowy otrzymywał rocznie 200 florenów żołdu i był zwolniony z miejskich podatków. Cieszył się szczególnym uznaniem monarchy, na polecenie którego ludwisarzowi zbudowano osobne mieszkanie na Wawelu. W kontrakcie Behem wyraził życzenie pozostania do końca życia w Krakowie, co jednak było uzależnione od woli władcy. Para królewska, Zygmunt Stary i Bona, odwiedziła go 18 grudnia 1524 roku w ludwisarni krakowskiej, gdzie powstał również dzwon, by przyjrzeć się odlewanym tam działom[f]. Był to moment wzmożonego zainteresowania dworu kwestią dozbrojenia wojsk, po najazdach turecko-tatarskich na Podole w lecie tego roku[14].

Behem do śmierci pozostał w służbie królewskiej. Zmarł najprawdopodobniej w 1533 roku, bowiem w księgach miejskich pod datą 21 maja tego roku, jego żona, Elżbieta z domu Rossner, została wpisana jako wdowa, potwierdzająca objęcie spadku[15].

Jan Matejko, Zawieszenie dzwonu Zygmunta (1874)

Obraz Matejki

Jan Matejko umieścił postać Behema na swoim obrazie Zawieszenie dzwonu Zygmunta. Przedstawił go w prawej części płótna, odzianego w skórzany fartuch, gdzie dominuje pośród grupy rzemieślników podnoszących dzwon. Zdaniem Mieczysława Porębskiego postacie ludwisarza i króla są głównymi bohaterami tego obrazu[16].

Zobacz też

Niespokrewnieni z Hansem Behemem:

Uwagi

  1. ↑ Różnorodnie zapisywane nazwisko było często spotykane. W XV i XVI wieku, w krajach niemieckich, Szwajcarii, Czechach, na Śląsku i Węgrzech, nosiło je wielu rzemieślników, zajmujących się kowalstwem, ludwisarstwem, rytownictwem pieczęci, mincerstwem, grawerstwem, złotnictwem czy malarstwem. Oprócz nich notuje się również kamieniarza i budowniczego, drukarza, jak i odlewnika czcionek drukarskich. Pierwotnie było to przypuszczalnie przezwisko określające czeskie pochodzenie danej osoby lub jej przodka, Rokosz 2006 ↓, s. 217–218.
  2. ↑ Starszy brat Hansa, Lorenz Behaim Starszy (zm. przed 19 IV 1494), według Rokosz 2006 ↓, s. 218 zajmował się kowalstwem. Jednak Hampe 1909a ↓, s. 200 i Ritter 1994a ↓, s. 295 podają, iż był kotlarzem i odlewnikiem puszkarskim. Jego pierwszy syn Lorenz Młodszy, czynny od lat 70. i 80. XV wieku również odlewał broń palną, natomiast drugi syn, Sebald Behaim Starszy (1468–1534), jak i wnuk, Sebald Behaim Młodszy (1505–1538), trudnili się ludwisarstwem, Hampe 1909b ↓, s. 200; Ritter 1994b ↓, s. 295; Rokosz 2006 ↓, s. 218–219.
  3. ↑ Natomiast Estreicher 1935 ↓, s. 399, wspominając o ludwisarzu na marginesie biogramu innej osoby, podaje, iż ten miał swoją pracownię przy ulicy Sławkowskiej między 1515 a 1524 rokiem.
  4. ↑ Bochniak 2021 ↓, s. 12 jako datę odlania dzwonu podaje grudzień 1520 lub styczeń 1521 roku, podkreślając jednak, że dokładne jej określenie nie jest możliwe.
  5. ↑ W źródłach funkcja określana zwrotami tormentorius regius, tormentorum regiorum prefectus, magister expedictionis et omnium pixdariorum supremus magister, Górski 1902 ↓, s. 45 (tu autor użył wobec Behema miana cejgwart); Rokosz 2006 ↓, s. 220. Wspominając wykonanie dzwonu Zygmunt Pociecha 1949 ↓, s. 113 pisze o nim jako „przełożonym nad królewską artylerią”. Natomiast Plewczyński 1992 ↓, s. 60 podaje, że starszym nad armatą był między 1520 a 1524 rokiem.
  6. ↑ Data tego zdarzenia znana jest dzięki notatce nadwornego lekarza Mikołaja Sokolnickiego na marginesie jednej ze jego efemeryd astronomicznych, Rokosz 2006 ↓, s. 221.

Przypisy

  1. ↑ Rokosz 2006 ↓, s. 218.
  2. ↑ Schmidt 1994 ↓, s. 294.
  3. ↑ a b Schmidt 1994 ↓, s. 294; Rokosz 2006 ↓, s. 218.
  4. ↑ Lepszy 1909 ↓, s. 202; Schmidt 1994 ↓, s. 294; Rokosz 2006 ↓, s. 219.
  5. ↑ Bochniak 2021 ↓, s. 11.
  6. ↑ Lepszy 1909 ↓; Schmidt 1994 ↓, s. 294; Rokosz 2006 ↓, s. 219–220, 229–230.
  7. ↑ Rokosz 2006 ↓, s. 220.
  8. ↑ Plewczyński 1992 ↓, s. 59.
  9. ↑ Rokosz 2006 ↓, s. 220, 239, 242–243.
  10. ↑ Rokosz 2006 ↓, s. 224–225.
  11. ↑ Bochniak 2021 ↓, s. 14.
  12. ↑ Rokosz 2006 ↓, s. 225.
  13. ↑ Bochniak 2021 ↓, s. 14, 29–31.
  14. ↑ Lepszy 1909 ↓; Schmidt 1994 ↓, s. 294; Pociecha 1949 ↓, s. 119; Rokosz 2006 ↓, s. 220-221.
  15. ↑ Lepszy 1909 ↓; Rokosz 2006 ↓, s. 218. Natomiast Schmidt 1994 ↓, s. 294 jako datę jego zgonu podaje rok 1532.
  16. ↑ Rokosz 2006 ↓, s. 337–338.

Bibliografia

  • Andrzej Bochniak: 500 lat Dzwonu Zygmunta. Wybrane fakty i ciekawostki, nowe spostrzeżenia. Wyd. 2. Katowice: Edycja – Książki Naukowe i Specjalistyczne, 2021. ISBN 978-83-64534-34-8.
  • Karol Estreicher: Behem Baltazar. W: Polski Słownik Biograficzny. T. 1: Abakanowicz Abdank Bruno – Beynart Wojciech. Kraków: Polska Akademja Umiejętności, 1935, s. 398–399.
  • Konstanty Górski: Historya artyleryi polskiej. Warszawa: skład gł. w Księgarni E. Wende i S-ka, 1902.
  • Thomas Hampe: Beheim, Lorenz, d. Ä. W: Allgemeines Lexikon der Bildenden Künstler von der Antike bis zur Gegenwart. red. Ulrich Thieme, Felix Becker. T. 3: Bassano – Bichhan. Leipzig: 1909, s. 200.
  • Thomas Hampe: Beheim, Lorenz, d. J. W: Allgemeines Lexikon der Bildenden Künstler von der Antike bis zur Gegenwart. red. Ulrich Thieme, Felix Becker. T. 3: Bassano – Bichhan. Leipzig: 1909, s. 200.
  • Leonard Lepszy: Behem (Beham) Hans. W: Allgemeines Lexikon der Bildenden Künstler von der Antike bis zur Gegenwart. red. Ulrich Thieme, Felix Becker. T. 3: Bassano – Bichhan. Leipzig: 1909, s. 202.
  • Marek Plewczyński. Naczelne dowództwo armii koronnej w latach 1501–1572. „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”. t. XXXIV, s. 35–67, 1992. 
  • Władysław Pociecha: Królowa Bona (1494–1557). Czasy i ludzie Odrodzenia. T. 2. Poznań: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 1949.
  • Catrin Ritter: Beheim, Lörentz, d. A.. W: Allgemeines Künstler-Lexikon. Die Bildenden Künstler aller Zeiten und Völker. T. 8: Bayonne – Beneck. München–Leipzig: K.G. Saur, 1994, s. 295. ISBN 3-598-22748-5. (niem.).
  • Catrin Ritter: Beheim, Lörentz, d. J.. W: Allgemeines Künstler-Lexikon. Die Bildenden Künstler aller Zeiten und Völker. T. 8: Bayonne – Beneck. München–Leipzig: K.G. Saur, 1994, s. 295. ISBN 3-598-22748-5. (niem.).
  • Mieczysław Rokosz: Dzwony i wieże Wawelu. Kraków: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego „Societas Vistulana”, 2006. ISBN 83-88385-73-9.
  • Dieter Schmidt: Beheim, Hans. W: Allgemeines Künstler-Lexikon. Die Bildenden Künstler aller Zeiten und Völker. T. 8: Bayonne – Beneck. München–Leipzig: K.G. Saur, 1994, s. 294. ISBN 3-598-22748-5. (niem.).

Media użyte na tej stronie