Wistycze

Wistycze

Вістычы

Kościół cystersów, dziś cerkiew Podwyższenia Krzyża Pańskiego
Państwo	Białoruś
Obwód	brzeski
Rejon	brzeski
Sielsowiet	Czarnawczyce
Populacja (2009) • liczba ludności	697[1]
Nr kierunkowy	+375 162
Kod pocztowy	225031
Tablice rejestracyjne	1
Położenie na mapie obwodu brzeskiego Wistycze
Położenie na mapie Białorusi (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Wistycze
52°12′16″N 23°40′55″E/52,204444 23,681944
Portal Białoruś

Kaplica, stan w 1916 roku, w tle – pałac

Wistycze (błr. Вістычы; ros. Вистычи, hist. również Wistyce, Wistyca) – agromiasteczko na Białorusi, w rejonie brzeskim obwodu brzeskiego, około 12 km na północ od centrum Brześcia.

Siedziba parafii prawosławnej pw. Podwyższenia Krzyża Pańskiego^[2].

Wieś duchowna położona była w końcu XVIII wieku w powiecie brzeskolitewskim województwa brzeskolitewskiego^[3].

Historia

Pierwsza znana dziś wzmianka o Wistyczach pochodzi z 1471 roku, gdy właściciel majątku, Jan Nasuta herbu Rawicz, namiestnik podlaski, starosta brzeski ufundował we wsi budowę kościoła^[4]. Kolejnym dziedzicem był jego zięć Jan Zabrzeziński (1437–1508), a następnym – jego zięć Jerzy Ilinicz (ok. 1470–1527), marszałek nadworny litewski. Spadkobierczyni części majątku, córka Jerzego, Jadwiga wyszła za Bazylego Jana Józefowicza-Hlebickiego herbu Leliwa, wnosząc dobra w wianie do tego małżeństwa. Drugą żoną Bazylego została Anna Kotowicz. Majątek przeszedł na nią, a następnie po jej ślubie w 1546 roku z Jerzym Tyszkiewiczem (1566–1576) – dołączył do dóbr Tyszkiewiczów. W 1605 roku wzmiankowano istnienie drewnianego kościoła katolickiego, w którym od połowy XVI wieku znajdował się obraz Matki Boskiej Wistycka o ponadlokalnym kulcie, w związku z czym miejscowość była ośrodkiem pątniczym. W 1632 roku Wistycze należały do synowej Jerzego, Katarzyny z Siemaszków. Kolejną właścicielką Wistycz była siostra Eustachego, Anna, która wniosła je do majątku jej męża Jana Bohdana Stetkiewicza.

W drugiej połowie XVIII wieku w nieznanych dziś okolicznościach majątek przeszedł na własność Pawła Jagmina (1747 – po 1808), od 1794 roku marszałka szlachty kobryńskiej, wiceadministratora dóbr królewskich Ekonomii Brzeskiej w latach 1785–1795. Paweł, będąc bezdzietnym, zapisał Wistycze swojemu bratankowi, Pawłowi Jagminowi (1794–1865). Paweł za karę za wsparcie powstania styczniowego został zmuszony do sprzedaży 1/7 swojego majątku. Po jego śmierci pozostałe w rodzinie dobra przeszły na jego syna Stanisława (1841 – ok. 1914). Wtedy majątek miał powierzchnię około 582 dziesięcin. Około 1914 roku Wistycze zostały sprzedane Felicji Tyszkiewiczowej, która wkrótce zrujnowane przez wojnę dobra rozparcelowała.

Po III rozbiorze Polski w 1795 roku Wistycze, wcześniej należące do województwa brzeskolitewskiego Rzeczypospolitej, znalazły się na terenie guberni mińskiej Imperium Rosyjskiego. W 1812 roku w pobliżu Wistycz rozegrała się bitwa między wojskami napoleońskimi i rosyjskimi, w której zginęło około dwa tysiące żołnierzy francuskich i tysiąc rosyjskich. Wieś została spalona.

Po ustabilizowaniu się granicy polsko-radzieckiej w 1921 roku Wistycze znalazły się na terenie Polski, w gminie Motykały w powiecie brzeskim województwa poleskiego, od 1945 roku – w ZSRR, od 1991 roku – na terenie Republiki Białorusi.

Już w 1889 roku działała tu szkoła podstawowa. Wtedy uczyło się w niej 64 uczniów, w tym 3 dziewczynki.

We wsi stoi również kolumna, postawiona na cześć Konstytucji 3 maja, wzniesiona w XVIII wieku przez Jagminów. Później, na skutek obaw przed jej zrujnowaniem w czasach powstania miejscowa ludność przemianowała ją na kolumnę na cześć Matki Boskiej^[5], a po zdjęciu wieńczącego ją orła, umieszczono na niej marmurową figurę Matki Boskiej, która znajdowała się na kolumnie do 1945 roku^[6].

W 1949 roku we wsi uruchomiono kołchoz im. Józefa Stalina, który zmienił nazwę w 1957 roku na „Świt”, w 1969 roku stał się sowchozem, a w 2001 roku – komunalnym przedsiębiorstwem ogrodniczym „Świt”. Obecnie we wsi znajduje się sklep, szkoła podstawowa, biblioteka i poczta.

Kościół i klasztor cystersów

W 1675 roku właściciel majątku, Eustachy Tyszkiewicz, wnuk Katarzyny, podkomorzy brzeski, zapisał fundację na budowę klasztoru dla cystersów. Powodem potrzeby wybudowania kościoła był ponadlokalny kult obrazu Matki Boskiej Wistyckiej umieszczonego w drewnianym kościele parafialnym pw. NMP i św. Zofii. W 1678 roku fundację zatwierdził sejm Rzeczypospolitej, a w 1679 roku konfirmował ją król Jan III Sobieski^[7]. Przypuszczalnie około roku 1679-1680 rozpoczęto budowę kościoła^[7]. W 1700 roku wzmiankowano o częściowo ukończonym kościele, którego plan przypomina plan kościoła pijarów w Łowiczu^[7]. Przypuszczalnie w projektowaniu barokowego kościoła pracował królewski architekt Isidore Affaitati lub Jan Chrzciciel Ceroni^[8]. Budowa w kolejnych latach postępowała bardzo powoli w związku z niepokojami wojennymi. Z większą energią prace wznowiono po legatach, które przekazał wojski brzeski Kazimierz Wygonowski w 1711 r., cześnik wołkowyski Leon Bykowski, Marianna Anna Rusiecka w 1720 r.^[7] Klasztor miał trzy parterowe skrzydła i zbudowano go na planie litery U. Prowadziła do niego barokowa brama klasztorna. Murowany kościół ukończono budować około 1748 roku i wtedy też przystąpiono do budowy fasady, którą przypuszczanie zaprojektował Józef Fontana (III) i ma, poprzez zastosowanie pary kolumn wspierających przerwany fronton, analogie w fasadzie kościoła bernardynów w Witebsku i karmelitów w Białyniczach^[9]. Kościół w Wistyczach otrzymał wezwanie NMP, św. Jana Chrzciciela, św. Bernarda i św. Zofii^[7]. W połowie XVIII wieku powstał też rokokowy ołtarz główny (obecnie nie istnieje), a pod koniec wieku ambona^[7]. W 1801 r. Paweł Jagmin, marszałek kobryński i właściciel dóbr wistyckich potwierdził fundusz i 9 czerwca miała miejsce konsekracja kościoła dokonana przez biskupa sufragana łuckiego Adama Kłokockiego. Od 1817 roku kościół był siedzibą parafii^[10]. W 1819 roku modlił się do niej Julian Ursyn Niemcewicz^[11]. Około 1830 r. spalił się budynek klasztorny, jednak kolator Paweł Jagmin zobowiązywał się do przeprowadzenia jego odbudowy. W 1831 roku w klasztorze mieszkał opat Tesselin Biculewicz, jedenastu cystersów i dwóch kartuzów z klasztoru w Berezie Kartuzkiej^[7]. W sierpniu 1832 na skutek represji rosyjskich po Powstaniu listopadowym skasowano klasztor cystersów^[12]. Kościół katolicki św. Zofii, w którym znajdował się cudowny obraz Bogarodzicy, władze rosyjskie rozkazały zamknąć w lutym 1834 roku. W 1840 roku kościół zamieniono na cerkiew prawosławną Podwyższenia Krzyża Świętego, która istnieje do dziś^[12][4][5]. Barokowe budynki klasztorne popadły w tym czasie w ruinę i w 1904 roku proboszcz prawosławny rozebrał je w celu pozyskania cegły na sprzedaż, poza fragmentem przeznaczonym na szkołę (dawny „dom przeora”)^[7]. Od 22 maja 1921 świątynia ponownie funkcjonowała jako kościół katolicki, ale nie odtworzono tu parafii i była to filia kościoła w Czernawczycach^[12]. W 1936 roku katolicy otynkowali kościół i naprawili dach^[7]. W tym samym roku konwent cystersów w Szczyrzycu podjął uchwałę o konieczności przejęcia swojej dawnej placówki i pozyskania na ten cel środków finansowych ze sprzedaży gruntów klasztornych. W trakcie prowadzonego remontu kościoła opat szczyrzycki w 1938 roku przewiózł obraz Matki Boskiej Wistyckiej do klasztoru cystersów w Szczyrzycu^[12]. W 1939 roku Niemcy przekazali świątynię prawosławnym, a w 1945 roku została ona zamknięta przez władze komunistyczne^[7]. W 1986 roku otrzymała go Cerkiew prawosławna. W 2012 roku splantowano teren wokół kościoła, niszcząc pozostałości klasztoru. Cerkiew znajduje się w ewidencji zabytków historyczno-kulturalnych Białorusi (o nr. 512Г000011).

Dawny pałac

Prawdopodobnie pod koniec XVIII wieku Paweł Jagmin wzniósł tu klasycystyczny pałac zaprojektowany przez Franciszka Jaszczołda. Był to parterowy, w środkowej części piętrowy, z bardzo wysokimi suterenami, wybudowany na planie prostokąta budynek. Po obu stronach (frontowej i ogrodowej) miał duże portyki, każdy z dwiema parami kolumn w wielkim porządku wspierających schodkowe szczyty. Pałac po 1920 roku był całkowicie zdewastowany i niezamieszkały. Po jego rozebraniu część stałego wyposażenia, np. piece zostały przeniesione do Muzeum Narodowego w Warszawie^[4].

Niedaleko rezydencji znajdowała się neobarokowa kaplica grobowa Jagminów.

Zachowały się resztki parku, które w 2000 roku miały powierzchnię około 3 ha. W 2000 roku odremontowano bramę wjazdową do parku^[13].

Majątek w Wistyczach jest opisany w 2. tomie Dziejów rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej Romana Aftanazego^[4].

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Wistyce, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIII: Warmbrun – Worowo, Warszawa 1893, s. 618 .
• Wistyce, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 691 .